П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| (отыр, түр, жүр, жатыр)
тікелей жіктеле алуы- ның сыры ерекше, бұлар тарихи ж ағы нан негізгі түбірлер емес, отыр - ол түрүр, түр - түрүр, жа- тыр - жатырүр, жүр - жүрүрдегеннен қалыптас- қан да, қосы м ш алар түбірге сіңісіп кетсе де, не түсіп қалса да олардың грамм атикалы қ сипаты (жіктелу қасиеті) сақталып қалған. Бұл етістік- тердің осы қасиеті олардың 3-ж ақтаол отыр, ол түр, ол жатыр, ол жүр болып, ұқсас тұлғалы қ түрде қолданылуынан да көрінеді ж әне тікелей осы шақ көрсеткіші болуы да соған байланысты. Ол тұлғалар түбір білдіретін м ағы наға әсері бол- ғанды қтан да, сөз тудыру сипаты на ж ақы н не- месе сөзжасам қасиеті байқалы п отырады. М ы- салы, етістіктің салттылық-сабақтылық қасиетін кейбір ғалымдар етістік түбірлерінің омоним не- месе полисем иялы қ сипаты ны ң межесі, крите- рийі ретінде де ұсынуы етіс, күш ейтпелі етістік (немесе көрініс) тұлғаларын жаңа мағы налы сөз тудыратын (сөзжасам) жұрнақтары деп тануы бұл пікірді бірден-бір шешілген, қалыптасқан деп та- ны м асақ та, бұларда грамм атикалы қ сипатпен бірге тұлғаларында парадигмалық түрлену жүйесі болумен бірге лексикалы қ (сөзж асамдық) сипат та бар екенін көрсетеді. С онды қтан бұларды етістіктің лексика-фамматикалық катеюриясы деп қарау жөн. Болымсы з етістік көрсеткіш і сырт тұлғасы ж ағы нан етіс, күшейтпелі етістік қосымш алары сияқты түбірдің ф ам м атикалы қ ерекшеліктеріне сәйкес келеді, бұлардың грамматикалық сипаты бір-біріне жақын, 2-жақ бұйрық раймен сәйкес, тікелей жіктелмейді. Семантикалық ж ағынан бо- лымсыз етістік тұлғасы түбір білдіретін мағына- ға өзгеріс ендіреді, я ғн и түбір білдіретін қимыл- 502 М О Р Ф О Л О Г И Я дың болуын емес, керісінше болмауын көрсетеді, сөйтіп, тікелей түбір сем антикасы на әсер етеді, ал, рай, ш ақ (есімш е, көсемш е), ж ақ тұлғалары түбір сем антикасы на (м ағы насы на) еш бір әсер етпей, тіке соны ң үстіне қосы м ш а мән (грамма- тикалы қ м ағы на) үстейді. М іне, осындай лекси- ка-сем антикалы қ және грамматикалық сипатта- ры ж ағы нан болымсыз етістік тұлғасы рай, ш ақ, есімше, көсемше тұлғаларынан гөрі етіс, күшейт- пелі етістік тұлғалары на ж ақы н болғанды қтан, оны (болы мсы з етістікті) да етістіктің лекси ка- ф ам матикалы қ категориясы қатарына жатқызған дұрыс. Е кінш іден, етістік түбірінен, бір ж ағы н ан , ф ам м ати калы қ сипаты өзгеше, екінші ж ағы нан, оның семантикасына (мағынасына) ешбір озгеріс енгізбей, соның (сол түбір білдіретін және қосым- ш асы бар болса, лексика-ф ам м атикалы қ катего- рияны ң білдіретін мағы насы ның) үстіне қосым- ша грам м атикалы қ қана м ағы н а үстейтін ж әне тікелей жіктеле алатын рай, ш ақ сияқты тұлға- лар ж үйесінің ж иы нты ғы етістіктің таза грамма- тикалы қ категориясы деп аталады. Мысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|