7.5.1.1. Дағдылы откеншақ есімше Д ағд ы л ы ө тк ен ш ақ есім ш е
-атын (-етін, -йтын, -йтін) ж ұрнағы арқылы жасалады. Есім-
шенің бұл түрі сөйлемде жіктеліп, бұрын болған
әрекеттің бірнеше қайталанып, дағдылы қалыпта
орындалып тұрғаны н білдіреді. М ысалы,
бара- тынмын, баратынсың, баратынсыз, баратын, бара- тынбыз, баратынсыңдар, баратынсыздар, баратын. Ал атрибуттық қызметтегі
айтатын хабар, жазатын қағаз, қарайтын мэселе дегендегі есім-
шелер келер ш ақ мәнінде ж ұмсалған сияқтанып
тұрады . Б ір ақ атр и б у тты қ қы зм еттегі
-ат ын (-етін, -йтын, -йтін) қосымшалы есімше шақтық
мағы надан гөрі аны қтауы ш қы зметін атқарады
да ш ақты қ м ағы наны білдіру басқа мүш енің -
баяндауыш тың үлесіне тиеді. Мысалы:
Оқитын кітабым жоғалды. Оқитын кітабым үйде түр. Оқитын кітабым көбеймекші. Осы үш сөйлем
үш ш ақта айтылып тұр. Бір сөйлемде бір ғана
шақтық мағына болатынын ескерсек, үш сөйлемде
қайталанып тұрған
оқитын есімшелі ф орманы ң
атрибуттық қы зметте тұры п, ш ақты қ м ағы наға
қаты спағаны н көруге болады. Сонымен бұл үш
сөйлемңің ш ақты қ м ағы насы н баяндауыш қы з-
метін атқарып тұрған
жоғалды, түр, көбеймекші етістіктері білдіріп тұр. Д егенм ен
-атын ( -
етін, -йтын, -йтін) жұрнақты есімш енің мағы насы н-
дағы келер ш ақты білдіру қабілетін мүлде теріс-
ке ш ы ғаруға болм айды . О ны байқау үшін
-ар, -ер, -ресім ш е ж ұрнақтары мен синоним ретінде
қолданылатынын салыстырсақ та болады. Айта-
лы қ,
оқитын кітабым дегенді
оқыр кітабым не-
месе
сөйлейтін сөз дегенді
сөйлер сөз деп те айта
береміз.
Сондықтан болар, есімш енің бұл түрі ауыс-
палы өткен ш ақ деп те аталады.
Ал дағдылы өткен шақ деп аталуы есімшенің
бұл түрінің жіктеліп, баяндауыш қызметін атқа-
руына байланысты. Мысалы:
Мен оқитынмын Сен оқитынсың Сіз оқитынсыз Ол оқитын Біз оқитынбыз Сен оқитынсың Сіз оқитынсыз Ол оқитын
