П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 574
МОРФОЛОГИЯ мүшелеуге болады: “ кир. сынды (<сынлы+лы)=- сындуу 1) им ею щ ий наружность, 2) как подоб- ный; каз. сынсыз ( <сын+сыз) без ф ормы , безоб- разны й (Р С л )” . Бұл сөздің ілгеріректегі қолда- нылу жиілігі (активтігі) түркі тілдерінен қазір көп байқалмайды. Тәрізі, тәрізді модаль сөздері де тарихи тұрғы- дан тәріз түбіріне барып саяды. М ұны ң, я ғ н и тәріз лексемасының шүу басқы, түпкі ұғымы әлде бір заттың немесе әрекеттің сыртқы белгісімен, сырт тұрпатымен, формасымен тығыз байланыс- ты болып келеді. Тәрізде өзінің ш ығу тегі ж ағы - нан ж алпы араб сөзі: Тарз вид, форма, манера, подобный (РСл) таарз вид, образ, таарзді подоб- ный; тарзъ форма, манера, вид. (БСл). Ал ноғай тілінде бұдан гөрі сәл өзгерек мәнде жұмсалады: /Ж7б/д/з-намерение, таьризин шайков- выяснить чье- л. намерение (Н РС ). Тәрізі, тэрізді қазақ тілінде де кейде таза түбір қалпы нда қолданы лады . М ұндайда ол дағды лы модальдық мәнінен ажырайды, сөйлем модальдығын білдірмейді. Б ұған мынадай бірер мысалдар кел- тірейік: Осы кезде алдымыздан құлақт анып күн де шыкты. Ағаш бастарынан ұша жөнелісіп жат- қан топ-топ торғайлардан іиашылған қар то- заңы жаңа шығып келе жатқан күн қызылына кездесіп, тұтанып барып сөнгендей тэріз беріп түр (Наменгенов); Заманның тэрізін Асан қайғы эулие көзі көрмей байқады (М ұрат). О сы н дағы тэріз үлгісінде ілгеріде қарасты - ры лған сияқты, сиықты модаль сөздерінің түбірі сиық та қазақ тілінде күні бүгінге дейін қолда- нылады, мысалы: Бірі жамбастап, қайсыбірі тізер- леп м алдас құрып отырған шағын топтағы ор- тадағы қарияда оқшаулау бір сиық бар (Сматаев). Осы орайда тақылетті сөзіне де қы сқаш а тоқтала кетуге тура келеді. Бұл - түбірі тақылет - араб тілінен енген сөз. М ағы насы ж ағы н ан жоғарыдағы сияқты, сықылды, тэрізді, секілді, сынды модаль сөздерімен синонимдес. “ Тахлит ар. южн. подобный, похожий; котос тахлит похожий на яка” (ЮСл). Қазақ тілінде модальдық болжал ма- ғынада қолданы латы н бұл аталғандардан басқа да жекелеген лексемалар бар. Олар - іспетті, рэуішті сөздері. Бұлар - негізінен белгілі бір аймақта ғана қодданылатын, локальды сипатгағы тіл құбылыстары. Рэуішті<рэуіш+ті, іспетті<іс- пет+ті. Рэуіш - парсы сөзі, іспет - араб сөзі. Рэвішъ - ход, поступок, обхождение, манера, об- раз, форма; татар тілінде рэушлі түрінде жұмсала- ды (БСл). “Ыспат, испат ( а ) ... эсбат дәлел, ай- ғақ, ф акт, доказательство, аргумент, подтверж- дение, довод, ф акт” (Бекмухаметов). Қ а за қ тіл ін д е м од ал ь с ө зд ер қ а т а р ы н а а/шеАи/ш'лексемасын да жатқызуға болады. Бірақ бұл жоғарыда талданған модаль сөздермен салыс- ты рғанда модальдық қызметте бір шама сирек- теу қолданылады, кейбір жазушылардың ш ығар- маларында ғана кездеседі. Мысалы: Түрлері бұзық. Асынғаны көкбеңбек темір. Бірдеңе пэле іздеп кел- ген элпет ті (Әуезов). Аталмыш модаль сөздің түбірі элпет тұлға- сы тілімізде кейде ез алды на дербес қалпы нда - ті ж ұрнағы нсы з да қолданылады . Бірақ ол бұл ретте сөйлемде көбінесе қыстырма мүше мәнінде жұмсалады, мысалы: Сәтбек “қойы ңдар” деген- дей иш арат жасады. Әлпетіне қарағанда бастық өзі сияқты (Әуезов). Қ азақ тіліндегі элбетте мен элпеті, элпет, элпетті дегендер генетикалық жа- ғы нан бір-бірімен ты ғыз байланысты. Дәл осын- дай жағдайды кейбір өзге түркі тілдерінен де бай- қауға болады: а. албатте (простонар. албат, ад. халбат) непременно, конечно, впрочем, может быть, верно (БС л), албет [ком., =агав. албетте вообще, на самом деле, албетеоси.=ахаъ. албат- те] непременно, албатте (ка$.=агав. албетте) 1. в самом деле, непременно, 2. впрочем, может быть (РСл). Кодекс куманикусте бұл соз екі түрде нұсқаланады: елбеті - әлбетте, албет - әлбетте. В.В.Радлов деректеріне қарағанда, бұл лексема күрделі соз болып табылады: “ албет (кир. из аі+бет наружность, наружный вид” . “Албэть со- став. из ал и бет наружность, вид, стан, стать”. Ал зайыры сөзі р е с п у б л и к а н ы ң б арлы қ оңірінде емес, кейбір тоңірегінде ғана белгілі. Бұл лексем а да қазақ тіліне араб тілінен енген. Атап айтқанда: заһір - видны й, очевидный. Ол ада- мын заһірі батынына уімаз (осм.) наружность это- го человека не соответствует его внутреннему насторению; заһір наверно, очевидно. Заһір оімак- происходить, случаться; заһірлік- наружность, яс- ность (РСл). За/г//?б-наружный, явны й, наруж- ность, заһір - 1) вероятно, видимо, видимый, на- ружный, внеш ний ; 2) наружность, внешность (БС л); Зайыр. А дамш ылық, адамгрешілік. Оның зайыры күшті жігіт (Досқараев). Зайыр модаль созі қазақ тілінде осы мағы- наларды түгел дерлік сақтаған деуге болады. Мысалы, ол сойлеушінің айтылған хабар жөніндегі болжамын білдіргенде қы стырма мүше ретінде |