П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

124
ИНТОНАЦИЯ
О Л Д Л
А Ғ І А Д А І І
Т Ү Р А Н .
2 3 - с у р е т . Логикалық акценттелген созі бар сойлемнің 
интонациялық сызыгы
С оны мен, қазақ тілінде ой екпіні екі түрлі 
амалмен белгіленеді: бірінш іден, сөйлемдегі 
сөздердің дағды лы орны н ауыстырумен, я ғн и
инверсиям ен, екінш іден, сөйлемдегі сөздердің 
орнын ауыстырмай, сол қалпында қалдырумен 
жасалады.
Қорыта келгенде, жай сойлемнің (хабарлы, 
с ү р ау л ы , б ұ й р ы қ т ы , л е п ті) қ ұ р ы л ы м д ы қ - 
коммуникативтік түрлерінің, оқш ау сөздердің, 
біры ңғай мүш елердің айтылу ерекш еліктерін 
корсетуде және сөйлемді актуальды мүшелерге 
б ө л у д е
и н т о н а ц и я н ы ң
ж ә н е
о н ы ң
ком поненттерінің атқараты н рөлінің зор екені 
анықталды.
С ө й л е м н ің к ө м м у н и к а т и в г ік тү р л ер ін е 
б а й л а н ы с т ы
қ а р а л ы п , 
э к с п е р и м е н т т і-
ф ө н е т и к а л ы қ т а л д а у ғ а т ү с к е н и н т ө н а ц и я
компөненттерінің, дәлірек айтқанда: негізгі төн 
жиілігі, төналды д и ап азо н , тоналды д еңгей, 
қарқы н, ұзақты лы қ, интенсивтіліктің - сойлем 
мазмұнына тікелей қатысты екені дәлелденді. 
Неғұрлым сөйлемдегі мазмұн мөл да салмақты 
бөлса, с ө ғұ р л ы м и н т ө н а ц и я н ы ң ж ө ға р ы д а
келтірілген компоненттері өзінің максималды 
күш інде, д еңгейінде ай қы н көрініс табады . 
Неғұрлым мазмұн шамалы бөлып немесе көмекші 
ғана рөл атқары п, тұрлаусыз бөлса, сөғұрлы м
интөнацияны ң төналды диапазөны , қарқы н ы , 
ұзақты лығы мен интенсивтілігі шамалы, аз да 
көмескі мэндермен беріледі.
8.7. ҚАЗАҚ Т ІЛ ІН ІҢ
И Н ТО Н ЕМ А Л А РЫ
С ө й л е м н ің ә р а л у а н қ ұ р ы л ы м д ы қ -
к ө м м у н и к а т и в т ік т ү р л е р ін е ж а н - ж а қ т ы
э к с п е р и м е н т т і- ф ө н е т и к а л ы қ з е р т т е у л е р
жүргізудің нәтижесінде қазіргі қазақ тілінде 8 
түрлі интөнема бар екені дәлелденді. Сөндай-ақ, 
8 инвариант интөнем аны ң бірнеше варианты 
бөлып, өлардың бүкіл қазақ тіліндегі неше түрлі 
мазмұнды көрсететін әр алуан үлкенді-кішілі, жай
және күрделі, көп көмпөнентті құрылымдардың 
интөнациясы ны ң барлы қ түрлерін қамтитыны 
анықталды.
Кестеде сөл 8 и н тө н е м а мен и н в а р и а н т - 
т а р ы ө л а р д ы ң в а р и а н т т а р ы н ы ң с ы зы қ т а р ы
бер іл ген .
1. Екінші (2) төналды деңгейден басталып, 
өй аяқталмағанын білдіретін 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: