П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
КҮРДЕЛЕНГЕН СӨЙЛЕМ МЕН ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| КҮРДЕЛЕНГЕН СӨЙЛЕМ МЕН ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ
ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СИНТАКСИСТІК ТҮТАСТЫҚТЫҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 127 қ а р а й т ө м е н д е п б ар ы п т ы н а д ы . М ұ н д ай б ір ы ң ғ а й е с ім қ а б ы с п а л ы о р а л ы м д а р м е н к ү р д е л е н г е н с ө й л е м д е р д е г і а л д ы ң ғ ы синтагм аларды ң паузасы да, айты лу тоны да біркелкі, соңғы есімді оралым қабы сқан негізгі с ө й л е м н ің м ү ш е с і а к ц е н т т е л іп , ж о ғ а р ы дең гей д егі то н м ен ай ты лы п , мол п аузам ен бөлінеді. Келтірілген мысадаардағы аддыңғы котеріңкі тонмен айтылатын сегменттері тиянақсы з және қы сты рм а интонем аларды ң варианттары м ен с и п а т т а л а д ы , ал с о ң ғ ы к ө т е р і ң к і - б ә с е ң айтылатындары тиянақты интонемағаж атады . 2) Күрделенген сойлемдердің қазақ тілінде ең жиі кездесетіні және ең көлемдісі де - есімшелі қабыспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдер. Ж о ғ а р ы д а қ а р а л ғ а н е с ім қ а б ы с п а л ы о р а л ы м м е н к ү р д е л е н г е н с ө й л е м д е р м е н салыстырғанда, есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдердің көлемі де мазмұны да молы рақ болады. Себебі есімше өзінің м аңы на мазм ұны на қатысты сөздерді үйіретіні белгілі. Мысалы: 7. Қолына үзын құрык ұстаған Д әрм ен//су бойын жағалай түсіп тереңдігіһГөмиеді (Әуезов). 2. Енді міне адам қарарлық ажары қалмаған күміс сам ауы р,// масқара болып келіп тұр (Мүсірепов). 3.-Әдеп пен эдет дегеннің екеуі деЦтар қыспаққа айналып кеткен қазақ ----------- - ^ > қызының //беті мен қолынан басқа денесі//козге^сөрінген емес... (Сонда). 4. Көзіне тіршілік үміті елестеген Амантай//, жанып жатқан сарайдан сырғып түсіп// ,өзенге қарай ~жүгір^і (Мүқанов). Ж оғары да келтірілген барлы қ мысалдарда есімш елі қабы спалы оралым қан ш а көлемді болғанымен, өзі қабысқан акценттелген есімімен бірге бір синтагма құрайды да, соң ы н а қарай көтеріңкі әуенмен орнектеліп, пауза арқылы сөйлемнің басқа мүшелерінен бөлініп тұрады. Барлық мысалдарда да есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдерде есімшелі оралым өзі қабы сқан сөзін аны қтап , сипаттагі тұр. Сондықтан бұлар анықтауыш - анықталушы м ү ш е л е р р е т ін д е б ір т ұ т а с м а ғ ы н а л ы қ - интонациялы қ тұлға құрайды. Есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдердегі осы оралым және оған қабысқан анықталушы сөзді, яғни тұтас бір синтагма құрап, мөлш ерлі паузамен бөлініп тұр ған сөздерді, сөйлемнің басқа мүшелерінен кейде үтір арқылы бөлуде кездеседі. Келтірілген мысалдарды ңекініиі және төртіншілері түпнұсқадан озгертілмей а л ы н ға н . Бұл синтагм адан кей ін үтір қөю пунктуацияның ережелеріне сәйкес келмесе де, си н тагм аны ң көтеріңкі әуенм ен м әнерленіп молшерлі паузамен бөлінуіне кепіл бөла алады. Бұл сөй лем дердің есімш елі қабы спалы оралымы мен о ған қатысты акценттелген созі біртұтас сингагма құрап, сәл толқынды, соңына қарай котеріңкі әуенмен айтылып, колемді пауза арқы лы болініп тұрады да, сөй лем н ің өдан кейінгі сөздері қосы лы п , арасында азы н-аулақ кідірістері бар ы рғақты топтар құрайды. Ең соңғы синтагма төмендеп барып саябырлайды. Ү ш інш і сөй л ем н ің есімш елі қабы сп алы өралы м ы ны ң ішіндегі біры ңғай мүш елер (әдеп пен әдет дегеннің екеуі де) си н тагм а құрап өздеріне тән интонациям ен мәнерленіп, азғана п аузам ен б ө л ін іп б ар ы п , б а сқ а с е зд е р м е н ұласы п, ан ы қталуш ы сөз тіркесім ен (қ а за қ қ ы з ы н ы ң ) қ а б ы с ы п , к ө т е р ің к і ә у е н м е н өрнектеліп си н тагм аға тән мөлшерлі паузамен бөлінеді. Есімшелі қабыспалы оралымдар да жоғарыда қаралған есім қабы спалы оралымдар сияқты б ір ы ң ға й м үш елер түрін де кездесе береді. Мысалы: |