П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ИНТОНАЦИЯ 1. Қазіргі шақта жасы қырыққа т ақалған//, бақ-дәулеті барынша шалқыған Оспанпың//
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (Әбдіқадыров). 3. Он шақты кісі жолдас ертіп / / Абай Қарамолаға аттанбақ (Әуезов).
- (Нұрпейісов).
| ИНТОНАЦИЯ
1. Қазіргі шақта жасы қырыққа т ақалған//, бақ-дәулеті барынша шалқыған Оспанпың// бір үлкен арманы бар (Әуезов). 2. Жолаушылар қозылары ж амыраған//, иттері үріп ш улаған//, қүлындары шіңгірле^Гкісінеген// көп үнді, даңғаза болған ауылдың//, үстінен шықты (Сонда). Ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл г е н м ы с а л д а р д ы ң біріншісінде екі бірыңғай оралым, ал екіншісінде төрт бірыңғай оралым бар. Бірыңғай оралымдар анықталушы акценттелген создеріне ( Оспанның, ауылдың ) өздерінің ең соңғы сы н ы ң атау есімше формасымен қабысып, бірыңғай мүшелерге тән біркелкі сызы қты, біркелкі әуенмен өрнектеліп б ір кел кі м өлш ерлі пау зам ен ай ты лы п тұр. Бірыңғай мүше түріндегі есімшелі оралымдар бәрі қ о с ы л ы п , ө зд е р ін е қ а т ы с т ы а к ц е н тт е л ге н ж оғары да корсетілген есім сөздерді сипаттап, анықтап тұр. Ж оғарыдағы мысалдарда бірыңғай мүшелер бір-бір синтагма құрап тиянақсызжэне қыстырма интонемалардың вариантгарына жатса, сөйлемнің о о ң ғы си н тагм асы ти я н а қ т ы и н то н ем ам ен сипатталады. 3) Көсем ш елі ж анаспалы оралымдармен к ү р д е л е н г е н с о й л е м д е р д ің и н т о н а ц и я л ы қ ерекшеліктерін қарастырайық. Мысалы: 1. Баласының түксиіп түрған түрін көріп//орнынан түрегелді (Есенберлин). 2. Біз жаңбырдан қорғаны п,// табалдырықтан үзай алмадық (Әбдіқадыров). 3. Он шақты кісі жолдас ертіп / / Абай Қарамолаға аттанбақ (Әуезов). 4. Баласының қолынан етікті жүлып алып, / / есікке қарай лақтырып жіберді (Нұрпейісов). Ж оғарыда келтірілген барлық мысалдардан көретініміз көсемшелі қабыспалы оралым негізгі сөйлемдегі бастауышқа ортақ болып, соның іс- қим ы лы ны ң түрлі си паты н, ам алы н, себеп- салдарын, мақсатын т.б. көрсетіп тұр. Бұлардың и н тонациялы қ ерекш еліктерін алып қарасақ, көсемшелі оралым көбінесе өзі күрделендірген сөйлем інің басында тұрып, өз алдына интонациялы қ-м азм ұнды қ топ құрап, я ғн и бір синтагма болы п, сойлемнің басқа мүш елерінен пауза арқы лы бөлініп тұр. Өз ал д ы н а бір с и н т а г м а б о л а т ы н к ө сем ш ел і қабыспалы оралымның интонациялы қ сызығы шамалы көтеріліп бары п, ең соңы нда пауза арқылы негізгі сөйлем нің басқа мүшелерінен бөлініп тұрады. Көсемш елі оралы м дары бар мысалдарда көсемшеге аяқталған бірінші синтагма тиянақсыз интонеманың варианттарымен сипатталады да, соңғы синтагмасы тиянақты интонемаға жатады. Жалпы қабыспалы, жанаспалы оралымдармен к ү р д е л е н г е н с о й л ем д ер д ің и н т о н а ц и я л ы қ модельдері бір-біріне ұқсас келеді. Көбінесе с ө й л ем н ің басы н да келетін орал ы м дард ы ң интонациясы толқынданып келіп синтагманың с о ң ы н а қ ар ай к ө т ер іл іп , п ау зам ен н егізгі сөйлемнен бөлінеді де, өдан әрі сөйлемнің басқа мүшелері де өзінің төлқынды интонациясымен айтылып, соңында томендеп барып тоқтайды. К ү р д е л е н г е н с ә й л е м д е р д ің ж а л п ы интонациялық сызығы, ернегі ұқсас болғанымен, қаб ы сп алы (есім, есім ш елі) оралы м дарды ң ж а н а с п а л ы ( к ө с е м ш е л ) ө р а л ы м д а р д а н айырмашылығы - есім, есімшелі тіркестер өздері анықтап тұрған акцентгелген анықталушы сөзбен қабысып, бірігіп, сонымен ортақ синтагма құрып, |