П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1 5 - к е с т е . Д ауы сты ды бы стар ды ң тір ек (ж уан ) ү н д е с ім ж ік т е л ім і
| 1 4 - к е с т е .
Д а у ы ст ы ды бы стар ды ң ы қ ш а м ү н д е с ім ж ік т е л ім і (А. Б ай түр сы н қисы ны ) Сонда дауысты дыбыстардың жуан-жіңішке үндесім түрлері бір дауысты дыбыс деп қарас- тырылады: 1) А тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- быстан (А ж әне Ә); 2) Ы тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- быстан (Ы және I); 3) Е тірек дауысты дыбысы бір үндесім ды- быстан (жуан сыңары жоқ); 4) Ұ тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- быстан (Ұ және Ү); 5) О тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- быстан (О және Ө) тұрады. Егер дауысты дыбыстардың еріндік-езулік үндесім белгілерін е с к ер с е к , қ а за қ тіліндегі дауысты дыбыстардың құрамы одан әрі ықшам- дала түседі. Сөйтіп, дауыстылар құрамы 3 ды- быстан құралады (15-кесте). жаса- тіл алды тіл ортасы тіл арты қүрамы лымы езу|ерін езу | ерін езу ерін жалаң қысаң Ы аш ы қ А құранды 0 1 5 - к е с т е . Д ауы сты ды бы стар ды ң тір ек (ж уан ) ү н д е с ім ж ік т е л ім і Үндесім фонологиясы тұрғысынан қарағанда дауысты дыбыстардың ж уан-ж іңіш ке, еріндік- езулік үндесім түрлері бір дауысты дыбыс бо- лып табылады. Сонда: 1) А тірек дауысты дыбысы екі үндесім ды- быстан (А және Ә); 2) Ы тірек дауысты дыбысы төрт үндесім дыбыстан (Ы, I, Ұ және Ү); 3) О тірек дауысты дыбысы үш үндесім ды- быстан (О, О және Е) тұрады. Бірінші топқа ашық дауыстылар, екінші топқа қысаң дауыстылар, үшінші топқа құранды (диф- тонг) дауыстылар ж инақталған. Сонымен қазақ тілінде үш дауысты дыбыс бар болып шығады: аш ы қдауы сты (немесе А дауысты); қы саңдау- ысты (немесе Ы дауысты); құранды дауысты Қ азақ фонологиясы - үндесім (сингармо- низм) фонологиясы. Ендеше, қазақ тіліндегі тірек дауыстыларды “ үндесім ф онем а” деп, ал олар- дың үндесім варианттарын “ үндесім ал лоф он ” деп атауға болады. Сонда қазақ тілінде 3 тірек дауысты (фонема) бар. Олар 9 үндесім аллофон ретінде тарайды. А (немесе, аш ық) тірек дауысты екі үндесім аллоф оннан (А - негізгі үндесім аллофон, Ә - жай үндесім аллофон) құралады. Ы үндесім (немесе, қы саң) тірек дауысты төрт үндесім аллоф оннан (Ы - негізгі үндесім аллоф он, I, Ұ, Ү - жай үндесім аллофондар) құралады. О (нем есе, құранды ) тірек дауысты үш үндесім аллоф оннан (О - негізгі үндесім алло- фон, О, Е - жай үндесім аллофондар) құралады. Негізгі жэне жай үндесім аллофондарды бел- гілеудің шартты екенін ескеру керек. Ш ынды- ғында, үндесім аллофондардың ф онологиялы қ мәртебесі бір-бірімен тепе-тең. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|