П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 324
СӨЗЖАСАМ аты т.б. Осы келтірілген мысалдарда екі сыңар- лар да бір-біріне мағына жағынан түтасып, бір үғымның атауын жасаған. Олар - екі түбірдің (негіздің) жалаң қосындысы емес, басқа мағы- наға ие болған, жаңа мағыналы, жаңа түлғалы сөз. Мысалы: алаөкпе (гуру), көгала (ъуру), қап- тесер (‘гышқаң), кемпірқосақ, алабота (^өсім.) т.б. 3. Күрделі зат есімдер - тілдегі дайын лек- семалар. Тілде олар лексикалық мағына түтас- тығымен және тілде дайын лексемалар ретінде ерекшеленеді. Мысалы, алжапқыш, бозбала, қол- габыс, өгей шеше (мачеха), қайынага, ата кәсіп, жолсерік т.б. Мысалы, Жылдагы әдетінше со- ларды өз журтына қондырысып, қүлын қурықтап, бие байласып дегендей, біраз қолгабысын тигізді (Жүмаділов). Басында Ақжанга жолсерік, ат- қосшы ретінде мектепке ере барып жүрді де, ақыры одан қалыспай, қосылып бірге оқып кетті (Сонда). 4. Күрделі зат есімдердің қүрылымдық түтас- тығы бүзылмайды, сы ңарларды ң арасындағы синтаксистік байланыс өз қызметін тоқтатады да, оларды ң арасы н а д ән екер л еп б асқа сөз кіргізуге ж ән е о л ар д ы ң о р н ы н ауы сты руға көнбейді. Мысалы, аққу, бозторгай, қараторгай, кокқүтан (қүстар), аққүлақ (өсім.), ақсүйек (өсім.), қарақас (өсім.), қарақат (өсім.), қарақүс (қүс) тәрізді жасалымдар. 5. Күрделі зат есімдер - мағына қүрастыру- шы сыңарлардың жай ғана қосындысы емес, белгілі дәрежеде атаулық қасиет алған түстік белгіден, әр түрлі үғымның атауына көшкен лек- семалар. Бүған көз жеткізу үшін оларды сөз тіркестерімен салыстыру керек: сібір бозторгайы, қара қараторгай, ақ аққу, сүр кокқүтан т.б. Мә- селен, қудың түсі ақ та, қара да болатыны белгілі, бірақ соған қарамастан, тектік атауға көшкен, яғни аққу қүстың бір түрінің аты, үғымның атау- ын білдіреді, түсті білдірмейді. Ал егер сыңарла- рының орнын өзгертсе, тілдің басқа қүбылыста- рына айналады. Мысалы, қу ақ, қүс қара десек түсті білдіреді. Демек, күрделі зат есімдердің белгісі - түтас күйінде сөз тіркесінің бір сыңары болуында. 6. К үрделі зат есім д ер д ің сы ң ар л ары үзіліссіз бір ауа түйдегімен айтылып, бір екпінге бағынады. Бір екпінді болу күрделі зат есімге де қатысты. Ш ынында да сөздің тиянақты болуы екпінмен байланысты. Екпіннің бүл қызметін тіл мамандарының қай-қайсысы болса да, кезінде дәл көрсеткен.^эұндай қасиет - дара сөздерге де, күрделі создерге де (күрделі зат есім) ортақ. Мысалы: алақоржьСн, алаөкпе ' , алапсапыраі’н, ал- тыбака'н. алабота'. аккута’н. аксапы ’ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|