П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

и п
і і ү і ч ш і
і ч і г д і
^
і і
ь
^
і і у і д ы
қагар, тілашар, түсаукесер, жарысқазан, қолүздік,
қолкесер, жерошақ, наурызкөже, сарымай, қарын-
бөртпе (тагам)
т.б.
Сонымен, шындық өмірде пайда болған жаңа 
үғымды атауда мағынаның атқарар қызметі ерек- 
ше. Яғни 
үгым, магына, атау -
үштік жүйенің 
нәтижесінде номинативтік бірліктер жасалына- 
ды. Таным арқылы зат пен қүбылыстың қасиеті 
анықталып, жаңа үғымдарды белгілейтін атау- 
ыш тық бірлік түзіледі. Осылайша күрделі зат 
есімдерді жасауға қатысатын сыңарлар бірімен- 
бірі үйлесе келіп, сыңарларының мағыналары 
түрлі дәрежеде өзгеруі нәтижесінде, созжасам- 
дык бірліктердің негізінде күрделі зат есім жа- 
салады. Бүнда күрделі зат есім қүрамындағы 
сыңарлардың арасындағы 
уөждік арақатынас-
тар
әр түрлі деңгейде өзгеріске үш ырайды.
1. Тура лексикалық мағыналардын қосындысы,
яғни 
тура уәжділік: аққайың, көлбақа, көзәйнек,
теміржол, баспасөз, беторамал, ата-ана, ага-іні,
ақыл-ой, азу тіс, ас үй, ауыз су, ат қора
т.б.
2. 
Метафоралық, жартылай уәжділік: елікгүл, ас-
қазан, көкет, шілдеқоңыз, жауторгай, жаужү-
мыр, жебіріиоп, күркетауық, иткөішек
т.б. 
З.Иди-
омалану 
немесе 
толық уәжсіздік: кокқасқа, ақса-
қал, ақсүйек, тоқымқагар, итаршы, қансонар,
кемпірқосақ, қасқыржемес,алаяқ, егеуқүйрық, шай-
танкелмес, жанкүйер
т.б. 
сияқты күрделі зат 
есімдер соның нәтижесі.
3.2.1. Біріккен күрделі зат есімдер
Біріккен зат есімдер түркі жүйелі тілдердің 
борінде кездеседі. Бүл сала арнайы зерттеу ны- 
саны да болы п келеді. Қ а за к тіл білім інде 
біріккен зат есімдер жөнінде сүйенерлік күрделі 
монографиялық зерттеулер жоқтың қасы. Деген- 
мен, біріккен создерге қатысты, емлемен байла- 
нысты зерттеулер, мақалалар т.б. баспа бетінде 
“карияЛсГнып келеді.
Біріккен зат есімдер толы қ мағыналы екі 
созден қүралған, олар түрлі байланыстағы соз 
тіркестерінен біріккен жасалымдар. Біріккен зат 
есім д ер д ің ш ығуы , дам уы , т ү п -т ө р к ін і сөз 
тіркесімен байланысты. Бірақ зат есім мен соз 
тіркесі - тілдік табиғаты әр басқа қүбылыстар.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілімен жа- 
с а л ға н б ір ік к е н зат есім д ер О р х он ж азб а 
ескерткіш тер тілінде де қ о л д ан ы л ған . Оны 
ғалымдардың еңбектерінде берілген тілдік дерек- 
тер айғақтайды. Жазба ескерткіштерден бастап, 
к о н е т ү р к іл ік д ү н и ел ер д ің б әр ін д е де созді 
күрделендіру, біріктіру үрдісі болғанын кореміз.
Қ а за қ тіліндегі б іріккен зат есім дер де 
күрделі создің бір түрі, сөзжасам амалыны ң
біріктіру ж олы м ен ж асалған туынды создер. 
Өмірде, қоғамда болып жатқан озгерістермен бай- 
ланысты жаңа үғымдар пайда болады да, соған 
лайықты жаңа сөздер жасалады: 
әнүран, елорда,
атазаң, гарышжай, багдаршам, елтаңба, бетбү-
рыс, төлқүжат, ойсана, ойтүрткі, ойтолқын, ай-
ыппүл
т.б.
Демек, біріккен зат есімдер - кемінде толық 
мағыналы екі түбірдің (негіздің) түтасып жым- 
дасу нәтижесінде жаңа лексикалы қ мағыналы 
сөздердің бірлестігі. Мысалы, 
адалбақан (қүрал),
алтыатар (мылтық), бірқазан (қүс), аққүтан,
кокқүтан (қүс), итмүрын (жидек)
сияқты біріккен 
күрделі зат есімдердің қүрамындағы сын, сан, зат 
есімдер - бірбүтін, болшектеуге келмейтін лексе- 
малар. Ж аңа сапалы туынды созге айналған. 
Қалыпты создер тәрізді даяр күйінде, жасалған 
калпында қолданылады.
Біріккен зат есімдер біртүтас лекси калы қ 
мағыналы бірліктер болып саналады. Біріккен зат 
есім біртүтас соз, біртүтас мағына береді, сол 
біртүтастықты сыңарлардың мағынасы жасайды. 
Бірақ біріккен зат есімдерді жасауға сыңарлар- 
дың мағынасы түрлі дәрежеде қатысады. Оны 
сыңарлардың уәждік дәрежесі деп атауға болады. 
Біріккен зат есім нің жасалуында сыңаларды ң 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: