П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

322
СӨЗЖАСАМ
2) 
Тіліміздегі = й ж ұрнағы да сыйлау, ілти- 
пат, ізет білдіру, ұлкен тұту м әнін береді. Бұл 
ж ұрнақты ң қолданы лу аясы тар, ол туыстық 
мәндегі атауларға ғана ж алғанады ж әне олар- 
дың бәріне емес, тек 
аға, апа, шеше, ата, әке, жез-
де, эпке
сөздеріне жалғанады: 
ағай, апай, шешей,
атай, әкей, жездей.
Осылардың ішіндегі жиі қол- 
даны латы ны
ағай, апай
сөздері. Бұл сөздердің 
әлеуметтік м әні басқа тілдердегі 
синьор, ханым
сөздерінің м әніне ж ақы н. Олар таниты н адамға 
да, таны майты н, аты -жөнін білмейтін ад ам ғада 
қолданыла береді.
2. Ж ақсы көру сезімін білдіру мәнін 
=тай,
=жан
жұрнақтары білдіреді. Мысалы, 
Жеңешетай,
үмытпаспын! Өлсем де үмытпаспын осы жақсы-
лығыңдыі
(Әуезов). - 
Ой, Абайжан, қарағым, не бол-
ды?Біреу тиген бе? - деп, ішінен “экем үрды м а ? ”
деп те ойлап кап еді
(М.Әуезов).
Бұл екі жұрнақ мағыналас, синоним жұрнақ- 
тар, олар кісі аттарын жасауда кең орын алған.
3. Еркелету әрі кішірейту м әнін білдіретін 
жұрнақтар: = қ а н , = ш . М ысалы, 
Балақан-ау, ба-
лақан,
сүт пісіріп сен үшін, Д емалмай жүр әлі 
апаң (Мүсірепов).
Бұл ж ұрнақтарды ң қолданылу аясы бірдей 
емес, = ш ж ұрнағы өте жиі қолданылады. Ол 
көбіне, кісі аттарына жалғанады. Кейде туыстық 
атаулармен қолданылады: 
көкеіи, қалқаш , анаш,
апаш.
Бұлар тәуелденген тұлғада қолданылады: 
Соңғы
анашым
менің, 
апашым
менің сияқты
тұлғадағы қолданыста сыйлау мәні қосылады.
4. К е м с ін у , қ о м с ы н у , м ен сін б еу м ән ін
білдіретін жұрнақтар 
=сымақ, =шығаш, =шігеш,
=бай, =ек.
1) = сы м ақ ж ұрнағы жанды, жансыз зат есім 
сөздерге жалғаныи, оған кемсіну, қомсыну, мен- 
сінбеу мәнін қосады. Олар: 
батырсымақ, өзенсы-
м ақ, таусымақ, ғалы мсы мақ, көлсымақ.
Бұл 
жұрнақ жіңішке сөзге де, жуан сөзге де бір тұлғада 
жалғанады, я ғн и буын үндестігіне бағынбайды.
2) 
=шығаш, =шігеш
жұрнағы да кемсіну мәнін 
береді. Ол 
=сымақ
ж ұрнағы м ен синонимдес. 
М ысалы, Ж екелеген 
байшігештердің
арманы - 
бай лы ққа жету (М ұқанов). Өзін батыр санай- 
ты н 
ершігештер
де ж оқ емес (Сонда).
3) = б ай ж ұрнағы кекету, кемсіну мәнін бе- 
реді. М ысалы: Бұл үйде жеңіл мінезді бір 
ж ел-
пекбайлар
тұрады екен деп ойламаңыздар (Адам- 
баев). Сартабан өмірі малмен өткен адам көрінеді, 
оны жұрт барып 
т үрғш салпақбайлеп
те атайды 
(Мәуленов).
4) 
=ек
ж ұрнағы да кемсіну мәнін білдіреді. 
Мысалы, Ж әлелдің артында қалған екі 
жетімек-
пен
бірге шырылдап мен де қала бердім (Жүнісов).
5) Ұ рғаш ы мәнін білдіретін 
=жын, =жін
ж ұрнағы бар. Ол санаулы сөзге ғана жалғанады: 
қүнажын, дөнежін.
6. Кішірейту мәнінде тілде қолданылатын 
жұрнақтар бірсыпыра. Олар 
=шық, =шік, =қал, =ша,
=ше, =шақ, =шек, =ес, =қа, =пан, =анақ, =пақ,
=қалақ.
Бұл мәндегі жұрнақтардың көп болу се- 
бебі бар, олар адаммен байланысты да, үй жану- 
арларымен байланысты да, басқа жансыз заттар- 
мен байланысты да қолданылады, я ғн и олардың 
қолданылу аясы кең.
=шық, =шік
жұрнағы жанды, жансыз зат атау- 
ларына жалғанып, заттың атауына кішірейту мәнін 
қосады. Олар: 
үйіиік, тобешік, көлшік, қапшық, те-
кешік, түйіршік,
т.б. Заттың атын жасаған 
ірімшік,
ойыншық
сөздеріндегі 
=іиық, =шік
ж ұрнағы ны ң 
да түп негізі осы ж ұрнақпен бір болуы мүмкін.
=шақ,
=ше/сжұрнағы жанды, жансыз зат атау- 
лары на ж алғаны п, оларға кіш ілік мән қосады: 
інішек, қүлыншақ, тоқтышақ,
т.б.
Келіншек, іиынашақ
сөздерінің құрамындағы 
= ш ақ , = ш е к ж ұрн ағы осы кіш ірейту мәндегі 
жұрнақпен төркіндес деуге болады.
=ша, =ше
ж ұрнағы ж ансы з зат атауларына 
жалғанып, оларға кішілік мән қосады. Кейде же- 
келеген жанды зат атауларына жалғанып, оларға 
да кішілік мән қосуы кездеседі. Олардан 
кітапша,
көрпеше, қобдиша, огізше
сөздерін атауға болады.
Сын есімдердегі 
үзынша, сүрша, бозшац&тен-
дегі 
=ша
ж ұрнағы мен зат есім ж ұрнағы ны ң ара- 
сында байланы с бары байқалады. Олардың ма- 
ғынасы ж ақын. Сын есімдегі 
=ша, =шеж.у
рнағы
да түстің бәсеңдігін, солғы н ды ғы н , я ғн и азды- 
ғын білдіреді. С онды қтан олар төркіндес болуы 
ықтимал.
К іш ірей ту м ән ін б ілдіретін
-пан, -ес, -қа,
-анақ, -пақ, - аш, -аң
жұрнақтары өнімсіз саналады.
=пан
ж ұрн ағы зат есімге қосы лы п , оған 
кішілік мән береді. Ол 
бала
сөзіне ж алғаны п, 
құсты ң баласы ны ң атын ж асаған. Ол - 
балапан.
Балапан сөзін щ
қолданыста басқа м ағы насы да 
бар. Тілімізде баласын, немересін жақсы көргенін 
білдіру үшін, еркелету 
м әнінле балапансөзін
қол- 
дану тілде өте жиі кездеседі. М ысалы, Айналай- 
ын кіш кентай 
балапаным
(М ұқанов).
=ес
жансыз зат атауларына ж алғаны п, оған 
кішірейту мән береді. 
Белес, дөңес
сөздерінде ғана 
кездеседі. 
=қа
жұрнағы да кішірейту мән береді,

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: