П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
323 мысалы: қырқа. =анақ ж ұрнағы зат атауына ж алғаны п, оған кішірейту мәнін береді. М ыса- лы, шұқанақ. =пақ ж ұрнағы да кішірейту ма- ғы насы н береді, мысалы: ойпаң. =/7#тж ұрнағы да кішірейту мәнін білдіреді. = паң жұрнағымен м ағы налас. Мысалы: ойпат. = аң ж ұрнағы да кіш ірейту мән береді, мы- салы, шатқалаң. 3 .2 . КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР Тілде жаңа сөздердің жасалу жолдары аз емес. Солардың бірі - аналитикалық тосіл. Осы тэсілмен жасалған, күрделі сөздердің бірі - күрделі зат есімдер. Күрделі зат есімнің мынадай түрлері бар: біріккен (кіріккен) күрделі зат есімдер, қосарлы күрделі зат есімдер, тіркесті күрделі зат есімдер, қысқарган күрделі зат есімдер. Қазақ тіл білімінде күрделі зат есімдер ар- найы зерттеу нысаны болған емес, ол тек ғалым- дардың жалпы күрделі сөз тоңірегінде айтқан пікірлері түрғысынан қарастырылды. Ал күрделі зат есім жайлы толыққанды ғылыми түйін жа- сайтын ірі ғылыми зерттеу жасалған жоқ. Бүл жайт тек қазақ тіл білімінде ғана емес, барлық түркітануға қатысты. Тілдің қомақты бөлігін зат есімдер қамти- ды. Ол - тілімізде жиі қолданылатын, басқа сөз таптарын өзінің маңына топтастырғыш қасиеті күшті, белсенді және үйытқы болатын соз табы. Зат деген үғым - шындық өмірдегі түрлі заттар мен қүбылыстарды, үғымдар мен түсініктерді қамтиды. Осы үғымдар мен түсініктерді дара сөзбен де, күрделі сөзбен де жеткізуге болады. Мысалы, дара зат есім: агаш, кол, тау, су, заман, торгай, бала т.б. Күрделі зат есім: қарагаіи, сары- су, ақырзаман, бозторгай, қараторгай, бозбала, көлбақа, 'колжутар, таутеке, таубуршақ, Ақ уй, Ақ орда (резиденция), азат жол (абзац), ас уй (кух- ня), ауыз уй (коридор), булшық ет (мыіицы), ауыз су, огей бала (пасынок), куйеу бала, кедей-кепшік, койлек-коншек, ата-ана, қазан-аяқ, ойын-кулкі, ақыл-ой, Қ Т Ж (Қазақстан теміржолы), Қ Қ С (қосымша қун салыгы) т.б. Міне, жоғарыда келтірілген дара создерге де, күрделі зат есімдерге де ортақ қасиет , белгі - лексикалық магына. Дара зат есім қандай лекси- калық мағыналы бірлік болса, күрделі зат есім де сондай лексикалық бірлік болып саналады. Лексикалық мағына жағынан дара, күрделі атау- лаода озгешелік, ерекшелік байқалмаса да, қүра- Моі жағынан олар тең келмейді, яғни қүрамы жағынан дара, күрделі, коп қүрамды болып келеді де, сол жағынан ажыратылады. Күрделі зат есімдер қүрылымдық, семанти- калық сипаты жоне синтаксистік қызметі жағы- нан да дара зат есімдермен пара-пар, тілде атқа- ратын қызметі де бірдей, себебі тілде олар дара зат есімдер сияқты жеке лексемаларға жатады. К үрделі зат есімдер - екі я одан да коп сөздерді біріктіру, тіркестіру, қосарлау және қыс- қарту арқылы созжасам үрдісінің нәтижесінде жасап, бір үғым, түсініктің атауы ретінде қалып- тасқан лексикалық бірліктер. Күрделі зат есімдерге кемінде екі түбір каты- сады. Сойтіп, тілде жаңа маңыналы күрделі зат атауын жасауға сыңарларының әрқайсысы әрқи- лы дәрежеде үлестерін қосып, жаңа мағынаның қалыптасуына жәрдемін тигізеді. Күрделі зат есімдердің қүрамындағы сыңар- лар үндесу, сіңісу, ықшамдалу т.б. зандылықтар- дың әсерінен түрлі озгеріске үшырап отырады. Мысалы: алжапқыш -» ал0(-ды) +жапқыш, сара- ла (улт.тагам) —» сар0(-ы)+ала, сарагаш (осім.) —» сар0(-ы)+агаш, бетаіиар —» бет0(-ті)+ашар, айгулақ (жәндік) —» ай+қулақ: г~қ т.б. Тіл б іл ім ін ің осы с а л а д а ғы т е о р и я л ы қ жетістіктеріне сүйене отырып, қ азақ тіліндегі күрделі зат есімдердің озіндік ерекшелігі мен белгілерін анықтауға болады. Күрделі зат есімдердің басты белгілері: 1.К үрделі зат есім кем ін д е екі тү б ір дің (негіздің) бірігуінен /к ір ігу ін е н , тіркесуінен, қосарлануы нан жасалады. Мысалы: қолгабыс, ақсақал, кокжиек; азат жол, азу тіс, Ақ орда, асық жілік, киіз уй, ауа райы; бау-бақиіа, бата- т іле к , ә н -к у й , боран-іиаш ы н; А А Қ (Ашық акционерлік қогам), БАҚ (Буқаралық ақпарат қуралдары), Б Ү О (Беймолім ушатын объект), ЖШС (Жауапкеріиілігі шектеулі серіктестік) т.б. Яғни күрделі зат есімдерді жасауға бірнеше ма- ғы н а л ы с ы ң а р л а р қ а т ы с а д ы . К ү р д ел і зат есімдердің сыңарларының мағыналы созден бо- луы - күрделі соз атауларының негізгі белгісі. Бүл қағиданьт Н.Оралбаева 1971 жылы өзінің док- торлы қ диссертациясы нда қа за қ тіл білімінде тү ң ғы ш рет ү с ы н ы п , сол а р қ ы л ы к ү р д е л і етістіктерді аналитикалық формалы етістіктерден ажыратқан, болген. 2.Күрделі зат есім жасайтын сыңарлар мағы- н ал ы к ж ағы нан да, қүры лы м ы ж ағы нан да, қызметі жағынан да тұтасып, бір ғана үғымның атауын білдіреді. Мысалы, ақизен - осімдіктің атауы, аққайран - балықтың атауы, алтыбақан - үлттық ойынның аты, алақоржын - тышқанның аты, балқарагаіи - ағаш тың аты, бозторгай - қүстың аты, бозөкне - малда болатын кесел, бес- атар - қарудың аты, бесқақпай - үлттық ойынның |