П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| уәждік аракатынасының
(мотивацияның) үш типін боліп корсетуге болады: тура (лексикалық мағы- на), метафоралық, ауыс (идиомалану). Ал осы созжасамдағы уәждік типтер өз ішінде бірнеше түрге, тармақтарға бөлінеді: 1) біріккен зат есімдердің екі сыңары да то- лық лексикалық мағынасын сақтап, екі сыңар- дың қосындысынан түзілген создер: теміржол, шашбау, әнүран, елтаңба, баспасәз, еңбекақы, колбақа т.б. 2) бірінші сыңарының мағынасы күңгірттеніп, жартылай жойылып, екінші сыңар өзінің лекси- калық мағынасын сақтағандар: қолбала, бозбала, корбала, алақүйын (вихрь), жарқанат, қылтамақ (ауру) т.б. 3) бірінші сыңары лексикалы қ мағынасын сақтаған да, екінші сыңары мағыналық озгеріске түскен: қолқанат, қолгабыс, қолүздік (кәде), қазан- жаппа (нан), қарынбортпе (үлт. тағам) т.б. 4) екі сыңары да мағыналық озгеріске түскен- д ер, м е т а ф о р а л ы қ ж ол м ен : ит арқа (ү й ), кемпірқосақ, алаокпе (ауру), қаптесер (тышқан), егеуқуйрық (тышқан), адалбақан (бүйым), итмү- рын (осім.). 5) біріккен зат есімдердің мағына бірлігіне идиомалану үрдісі үйытқы болған. Біріккен зат есімдердің қүрамындағы сыңарлардың мағынала- рының жиынтығы дэл, сәйкес келмейді. Мыса- 326 СОсіЖАСАМ лы, көкқасқа (шегіртке), ақсарбас (діни), көкжал (қасқыр), иткірмес (есік), итжекен, қырыққабат (капуста), атустар т.б. Біріккен зат есім жасалғанда, зат немесе қүбылысты атауға сөзжасамдағы уәждік белгілер түрлі дәрежеде жәрдемін тигізіп, тілдік қүралдар арқылы көрініс тапқан: оған сөздің ішкі мағына- сы, пішіні, үқсастығы, түрі, түсі т.б. себепші бо- лады, сөйтіп үғымға атау беріледі. Сөйтіп, біріккен зат есімдердің мағына түтастығына, лексема бо- лып қалыптасуына семантиканың түрлі заңдары (үқсату, ауысу, қызметі т.б.) негіз болған. Біріккен зат есімдерге балтатумсық, итму- рын, туйетабан т.б. тәрізді сөздер жатады: 1) балтатумсық, негізінен, қүстың аты, түмсы- ғының пішіні балта тәрізді болғандықтан, соған үқсағаңдықтан, осылай аталған. Затында оның бал- таға да, түмсыққа да қатысы жоқ, қүстың атауы. 2) Егеуқуйрық, тулкіқуйрық, мысыққуйрық де- ген атаулар оның сыртқы пішінінің үқсастығы- на қарай аталған: тазқара, қарақуйрық, қарабау- ыр - аңға берілген атау, үсті қылаң, бауыр жүні қара, басқа ж ерінен ерекше бір көзге түсетін негізгі белгісі түс (қара) себепші болған, соған орайлас аталған. 3) Біріккен зат есімдер аққайың, баспасөз, баспана, тупнусқа, туйемойнақ тәрізді сөздердің сы ңарлары еш қандай ды бы сты қ өзгерістерге үшырамаған, буын қүрамын да толық сақтаған, білдіретін үғымы мен беретін мағынасы да қүра- мындағы сөздердің лексикалық мағыналарының негізінде қалыптасқан, бүл да бір ғана зат я қүбы- лы сты ң атауы. Бүған қарақус, аққу, иіашбау, теміржол, басқур сияқты сөздерді де жатқызуға болады. Біріккен зат есімдердің жеке сыңарларына келсек, көпшілігінің соңғы сыңары өзі тіркесіп түрған сөзге тікелей қатысы бар, белгілі дәреже- де сол сөздің ерекшелігін, түрлі тектік белгісін білдіреді, әрі қарай біріккен зат есімнің жасалу- ына негіз болады. Мәселен, шөп, агаш, гул, қус, торгай т.б. біріккен зат есімдердің жасалуына үйытқы, тірек болған. Мысалы, аққу, қарақус, бозторгай, Қараагаш тәрізді сөздердің қүс бала- сына қатысты екені, ал, сасыршөп, сасыққурай, сәбізот, секпілгул сияқты біріккен сөздер өсімдік атауларына жатады. Ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл г е н м ы с а л д а р д а н біріккен зат есімдердің сөзжасамдық уәжділігі (словообразовательная мотивированность) әр біріккен зат есімдердің жасалуында әр түрлі дең- гейде к ө р ін е д і. Ол кез кел ген кү р д е л і зат есімдердің сыңарларының сөзжасамдық мағына- сы нан а н ы қ байқалады . Ж алпы күрделі зат есімдердің жасалы мы нда бірден оны анықтау қиы нды қ тигізеді. Сондықтан қазіргі тіл ғылы- мында, соның ішінде, қазақ тілтануында өзекті м әсел ен і шешуде үлкен м індеттер түр: ол - күрделі сөз қүрылымында уәж деңгейіне (сте- пень мотивации) синхрондық түрде талдау жасау және олардың сыңарларына, уәждік дәрежесіне диахрондық анықтама-талдау бере отырып, сы- ң а р л а р д ы ң у ә ж д іл ік а р а қ а т ы н а с ы н ы ң (көмескіленуін, күңгірттенуін т.б.) себебін іздеу арқылы шешу. 1) Б ір ік к е н /к ір ік к е н зат есім сөзд ерд ің қүрамындағы қүрастырушы сыңарлардың дыбыс- тық қүрамында морфонологиялық өзгеріске түсіп, кейбір жағдайда әуел бастағы қалпын өзгертетін түстары да болады. Мысалы: қарағаш (қара ағаш), алтатар (алты атар), айғабақ (ай қабақ, өсім.), қолғап т.б. туындылар қазірде тұтас бір атау (лек- сема) болып үғы ны лады . Б ұны ң өзі өмірде жиі қолданылу нәтижесінде бірігіп, бір сөз болып кеткендігін дәлелдейді. Біріккен зат есімдердің кіріккен зат есімдерден бір ерекшелігі кіріккенге қарағанда, біріккендердің аражігі ан ы ғы рақ байқалады ж әне әуел бастағы қалпы н сақтайды: алабота, денсаулық, еңбекақы, асқазан, бозбала т.б. 2) Біріккен зат есімдер екінші бір сөздің пай- да болуына ұйытқы болады, басқа сөздердің жа- сал у ы н а н егіз б о л а р л ы қ қ а с и е ті б а р л ы ғы н дәлелдейді. М ысалы: айбалта: айбалта+лы, ай- балта+шы; ақсақал: ақсақал+дай, ақсақал+ды, ақсақал+дық, ақсақал+ш ылық секілді біріккен күрделі зат есімер ж ұрнақтар арқы лы туынды сөздердің жасалуына негіз болған. Ж о ғ а р ы д а а й т ы л ғ а н т ұ ж ы р ы м д а м а л а р б ір іккен зат есім дердің ұстаны м (кри тери й ) белгілері, олардың лексикалық бірлік саналуының куәсі. 3) Біріккен зат есімдер анықтайтын тағы бір ғылыми ұстаным, олардың сыңарларының орны тұрақты. Біріккен зат есімдерге құрастыруға екі сыңар қатысады: тірек сыңар, ауыспалы сыңар. Ат+ ■ауыз (құрал) . бегі . қосшы " ■ құлақ (өсім.) .теріс (этногр.) . ұстар (ер бала) . шабар . шоңқай зеинет — еңбек — сый — төлем +ақы қалам жәрдем — жал — өтем — |