П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ырмал, көшелі кісі (Әуезов). Менің жүрегімдей бауырмал
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| ырмал, көшелі кісі
(Әуезов). Менің жүрегімдей бауырмал жүректері болса... (Аймауытов). - м а л ы / - м е л і . Бұл ф о р м а н т т ы ң ж алп ы күрделі екені, өз алды на дербес екі бөлек, яғн и ж еке-ж еке -м а ж әне -лы ж ұрнақтары нан тұра- ты ны сырт тұрпатынан көзге бірден шалынады. С оған қарап тілімізде ол арқы лы қалы птасқан туынды сын атауларын -м а ф ормалы есім не- гізге -лы аффиксінің қосылуынан жасалған екен деп ойлап қалуға да болады. Бірақ шын мәнінде олай болып ш ықпайды. Кейбір түркі тілінде бұл сөзж асамдық ф орм ант біртұтас күрделі ж ұрнақ ретінде алып сипатталады. Ж ән е оны ң ш ын мәнінде солай екеніне мынадай дәлелдер келті- реді. Мысалы, татар тілінде бұл -м алы /-м әле аф- фиксімен келетін киселмәле сияқты етістік негізді көпшілік сын есімдерден -ма тұлғалы есім негізді, я ғн и олардың киселм ә тәрізді бөліктерін жеке ажыратып алуға болмайды. Себебі бұларда зат- ты қ мән жете айқы ндалм аған, жетікпеген. Де- мек ж оғары дағы киселм әле туынды сын атауы киселм ә-ле түрінде мүш еленбейді. М үшелен- бейтіні, яғни сөзжасамдық бұл -м алы /-м әлі фор- мантының шынында да оз алдына біртұтас күрделі ж ұрнақ саналаты н себебі: бұл құры лы мды ту- ынды сын атауларында әдетте әлдененің бірде- мені иеленуі, әлдененің бірдеңеге тәндігі туралы емес, оның етістік негіздің семантикасына сәйкес туған өзіндік дара ерекш елігі, өзіндік сипатты белгісі айтылады. Қ азақ тілінде де солай. Мыса- лы татар тіліндегі сизелм эле “осязаем ы й” , тэлен- м эле “рассекаем ы й” туы лымдарыны ң сизелмэ, тэленмэ бөлігі сияқты , тіліміздегі көшпелі, ж үқпалы , айны малы туы нды сы н атаулары көшне+лі, жүкпа+лы, айныма+лы түрінде мүше- леуге келмейді. С өзж асамды қ бұл -м а лы //-м эл і форманты ны ң түркі тілдерінде жалпы өз алдына дербес біртұтас жұрнақ саналатыны міне осы се- бепті. Ол қазақ тілінде де дәл осындай статуста сипатталуға тиіс. -м а л ы //-м э л і - тілімізде өнімді ж ұрн ақ са- налады. Ол өзге түркі тілдеріндегі сияқты қазақ тілінде де дәйім етістік негізге жалғанады. С ы н- ды қ м ағы н а білдіретін мұндай құрылымды жаңа жасалымдар көбінесе жанды зат атауларына, өзге де түрлі тұрм ы сты қ бұйымдарға, соны м ен қоса кейде абстракты мағыналы есімдерге қатысты бо- лып келеді. Олардың үнемі бұлай атрибуттық қаты наста жұмсалаты нын көрсететін мысалдар тілімізде жалпы жиі ұшырасады. Кейбірі м ы на- лар: Сэн үшін алдыңғы екі аяғына орамалы білезік салыпты (Әшенов). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|