П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
қырмызы жаса- лымы болмаса: Үлы менен кызына Қырмызы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ғ ы н //-гін //-қ ы н //-к ін .
- -аған //-еген.
| қырмызы
жаса- лымы болмаса: Үлы менен кызына Қырмызы кытай кигізген (Базар жырау). С оңғы олең жо- лы ндағы кытай лексемасы “ж ібек” деген мағы - нада қолданылған. Қазақ тілінде есім негіз бен осы -ы ж ұрна- ғыны ң өзара сөзжасамдық қатынасқа түсуі нәти- жесінде қалы птасқан бүйығы, кунақы, шардақы, күдайы (көрш і, қонақ) сияқты біраз сын атаула- ры әдетте адамға қатысты ғана айтылады, мыса- лы: Бүрынғы бүйығы, үялш ак Акбілектің ізі де жок (Аймауытов). Қутыңдағанқунақы зиялы жігіт кіріп келді (Сонда). Шардақы денелі, таңқы мүрын казақ тілмашы бар (Әуезов). Ал бұлардан өзге, сын мәніндегі тартпақы (мінез) тәрізді кейбір жаңа жасалымдар жеке бір жазушының тек өзіндік стиль ерекшелігіне ғана қатысты, яғн и окказио- налды қ (контекстік) сипатта болып келеді. М а- ғаш пен Дэрмен бірталай желігі әңгіме еспелеп... (Әуезов). Қарғы бауына жүз күры ат берем (Сон- да). Бұл мысалдардағы желігі, күры туылымда- рын негіздеуші мүшелер:жел//сжәне/д^бөліктері. Созж асамды қ бұл -ы ф орм анты на байланысты соңғы бір коңіл аударатын нәрсе, ол тілімізде кей- де сырт тұрпаты едәуір қазақыланған есім негізді орыс созіне ж алғаны п та туынды сын атауын жасайтын сияқты. Аттың күйрығын көтеріп көру де сондай бөстегі жүмыстың бірі м е (Аймауы- тов). Біздің ойы м ы зш а бұл мысалдағы бөстегі туылымын мына түрде мүшелеп корсеткен дұрыс деп ойлаймыз: бөстегі< бөстек (<пустяк)+і. -ғ ы н //-гін //-қ ы н //-к ін . Сөзж асамды қ бұл формантты копшілік зерттеушілер есімшенің -ған ф ормасы на апарып тірейді. Қ азақ тілінде ол ар- қылы қалы птасқан туынды сын атаулары онш а коп емес. Сондықтан бұл жұрнақ озге біраз түркі тілдеріндегі сияқты озінің бұл қызметінде онімсіз саналады. Әбді ең ш ет кіозғын өрақшының алды- на түрып алды (Әуезов). Түрғын жайлар әуелі үйлі-баранды адамдарға берілген{¥г&цут\\н). Бұл жұрнақ етістік негізге жалғанып күрделі сын атау- ын жасауға да қатысады. -аған //-еген. Кейбір зерттеушілер созжасам- ды қ бұл ф орманы озінің негізгі м ағы насы нда жоғарыда талданған -ғын, -ған тұлғаларымен жа- қындастырады. Соған сүйеніп оларды ортақ текті деп топшылайды. Ж оғарыда қарастырылған ту- ынды сын атаулары сияқты: -аған//-еген форма- лы жаңа сын мәнді жасалымдардың білдіретін мағынасы оларды негіздеуші етістіктің семанти- касына байланысты болады, содан дамып ш ыға- ды. Бұл жерде бір коңіл аударатын нәрсе: ж оға- ры дағы -ғы н //-гін , -қы н//-кін жұрнағы зат атау- ын да, сын атауын да жасаса, соз етіп отырған |