П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
Ойнақы көзіжалт етті (Аймауытов). Бүралқы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Бас білгі
| Ойнақы көзіжалт
етті (Аймауытов). Бүралқы ит, бүралқы сөз (күлгенге ж ақсы ). Б ірақ бұл - барынш а сирек, қазақ тілі үшін жалпы сирек құбылыс. Бұған қарағанда, оны, яғн и бүралқы жасалымын тіпті бұлай ем ес, мүлде б асқ а, м ы салы қосалқы (жұмыс, команда) туылымы үлгісіменбу/7+ял/сь/ түрінде мүшелеу негіздірек болуы мүмкін. Тілімізде сөзж асам ды қ бұл - ғ ы //-г і жұрна- ғы ны ң қатысуымен пайда болған күрделі сын атауы да солай бірді-екілеп, оқта-текте ғана кез- деседі, мысалы: Бас білгі түйе жоқ екен (Аймау- ытов). Ж елді күнгі бөшке күбінің аузындай уіл- дейді (Сонда). Қиян-кескі қатал соғыс, қиян-кескі қан майдан (М ақатаев). Сөзж асамды қ бұл -ғы ф орм анты на байла- нысты мына бір тіл деректеріне де көңіл аудар- ғымыз келеді. М әселе бұл арада оны ң қазақ тілінде кей-кейде сұрау есімдігіне де жалғанып, туынды сын атауын жасай алатыны туралы. Бұған бір мысал мынадай: Кейін экем ел-жүртын бас- қарыпты, Қашанғы ж арғақ бөркі тасталыпты (Мақатаев). Тілімізде сындық мағына білдіретін мұндай құрылымды кейбір жасалымның жалпы- халықтық, яғни әдебилік статусынан горі, окка- зионалдық оң-реңі, таза контекстік қана сипаты айқы ны рақ сезіліп тұрады. Мұндай реңді туын- ды сын атауы, әсіресе, Әуезов шығармаларында көрінімді де және жүйелі деуге болады. Мыса- лы, етістік негізді мына сияқты туылым: Көзінде үнемі жинақы от бар. - ы қ / /- ік // - а қ . Сөзж асамды қ бұл формант түркологияда жалпы -ғя/с//-ге/сжұрнағымен гене- тикалық байланыста қаралады. Сондай-ақ -ы қ // -ік пен -ақ, тұлғалары м ағы насы жөнінен де, құры лы мы ж ағы нан да бір-бірінен қазір ажыра- ған, я ғн и әрқайсы сы озіне болек даралы қ сипат алып жекеленген жұрнақ деген де пікір айтыла- ды. Ал қазақ тіліне қатысты бұлай деуге, дәл сон- дай пікір айтуға, бізше болмайды. Болмайты ны бұл -ы қ //-ік ж әне -ақ ж ұрнақтары ны ң арасында ондай дербестік барын, яғни олардың бір-бірінен әрі м ағы н алы қ, әрі құрылымдық жақтан болған “ажырау” , “айрылу” процесін корсететіндей тілдік дерек байқалмайды. Мысалы, тілімізде әдетте сын- дық мәнде жұмсалатын жалак, салақ, қорқақ, қаіиақ жэнеозық, арық, толық, сасық, түрік (ерін), есірік, жетік, жатық сиякты жасалымдар семантикасы, құры лы мы ж онінен бір-бірінен еш ерекш елен- бейді. Келтірілген бұл етістік негізді туынды сын атауларының кейбірінің мәтіндік қолданысы мы- салы мынадай. Есірік жастар ол м үң-зарға қүлақ қоймайды (Аймауытов). Төлеген сыпайы, жатық жігіт (Сонда). М олдаға артын тығып жүрген қашақ байтал былшылдамасын (Сонда). -с а қ //-с е к , -ш ақ//-ш ек. Созжасамдық -іи а қ // -шек (-с а қ //-с е к ) форманты қазақ тілінде дәйім адамға байланысты (рас кейде малға қатысты да) қолданылады. Оның әлдебір әрекетке бейім тұра- тын, қасиетін, озіндік бір дара белгісін білдіреді. Ол озінің бұл мағынасында әдетте есім негізге де (мал+сақ, жарам+сақ, сатым+сақ, үйір+сек, келім +сек, сүрам+шақ, коңіл+ иіек т.б.), с о н д а й -а қ , етістік негізге де (үял+шақ, мақтан+іиақ, қызған +шақ, ашулан+шақ, үрын+шақ, ерін+шек, сүрін+шек, тартын+шақ, итін+шек, түртін+шек) жалғанып келе береді. Бүрынғы кейбір надан ақынды, сатым- сақ сөзді, мэнсап мэзді шенепті баласы (Әуезов). -ш аң //-ш ең . Созжасамдық бұл форманттың түркі тілдерінде -чан, -чэн, -чен, -іиан, -жаң, -жан, -жен тәрізді дыбысты қ варианттары бар. Бұлар- ды біраз түркологтар қытай тілінде “ шебер (мас- тер)” м ағы насы н білдіретін чан созімен тектесті- реді, енді бір зерттеушілер түркі тілдеріндегі оның м ағы насы ны ң қытай тіліндегі ‘ш ялексем асы мен ш ыны нда сэйкес келетінін атай келіп, бұл мэсе- лені тарихи-лингвистикалық бай деректер негізінде әлі де жете анықтай түсу қажеттігін айтады. Бұл жұрнақтың жоғарыда корсетілген дыбысты қ ва- рианттарының ішіндегі ең көнесі -чот/тұлғасы. Ол және ілгеріде талданған -ча г//-іиа қ аффиксінің бір түрі (“разновидность”) ретінде сипатталады. Бұл жерде қазақ тілінің батыс гөворы нда-/' дауыссы- 352 СӨЗЖАСАМ зы ны ң -ң дыбысына ауысатыны көңіл аударады. Қ азақ тілінде -ш аң//-ш ең ж ұрнағы туынды сын атауын үнемі есім негізге ж алғаны п барып жа- сайды. Сірә содан да болу керек, мұндай құры - лымды жасалымдар онда жалпы көп емес, санау- лы деуге болады. Мысалы олар мыналар: бойшаң, сөзшең, тершең, ашушаң. Бәрі де ж әне адамға, оны ң озіндік жеке қасиетіне байланысты болып келеді. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|