П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
-м ак//-м ек, -пақ//-пек, -бақ//-бек
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -м ак//-м ек, -пақ//-пек, -бақ//-бек.
Созжа- самды қ -м а қ //-м е к форманты жалпы етістікке жалғанады. Бірақ онымен келген етістік негізді туылымдар өздерінің заттық сипат алуы ж ағы - нан біркелкі емес, я ғн и олардың бэрі бірдей туынд^ы түбір зат атауы дәрежесіне жете бер- мейді.Тэұл ф орм ант әдетте дауыссы зға біткен етістікпен ғана сөзж асам ды қ қаты насқа түсе алады. М ұндай құры лы мдағы дериваттар коп жағдайда белгілі бір зат атаулымен, этном эде- ни ұғы м м ен байланы сты болып келеді, мыса- лы: сырмақ, шақпақ (огниво), піспек, суыртпақ, ілмек, кертпек, құймақ, қаймақ, қойыртпақ (қой- ылтпақ), түйіртпек (түйілтпек) т.б. Қаймақ туынды түбір зат атауы ондағы қай негіз созі ілгеріде атап корсеткеніміздей “ пла- вать” м ағы насы н білдіреді. Бұл қайм ақ жаса- лымын қайық дериватымен түбірлестіруге бо- лады , я ғн и : қ а й + м а қ > қай м ақ, қ а й + ы қ > қ а й ы қ - екеуі де етіс тік негізді туы лы м . Тілімізде таза этнограф иялы қ мәнде жұмсала- тын да біраз туынды сөздер осылай -м а қ //-м е к , - п а қ //- п е к , -б а қ //-б е к ж ұ р н а ғы мен етістік түбірлердің өзара сөзжасамдық қаты насқа түсуі- нен пайда болған. Мысалы мына тәрізді дериват- тар: шертпек (<шерт+пек), аударыспақ (<аударыс +пақ), ормек (<өр+мек), оймақ (<ой+мақ), кеспек (< к е с + п е к ), б а т п а қ (< б а т + п а қ ), ж ү м б а қ (<ж үм+бақ). А рқалы қт ағы керт пекке салып ағашты түзеді (Қ асиманов); Қалтасынан шақ- пақ алып тас іиамды жақты (Әуезов); Тойға келгін, жиенім, Шерпіпегіңді шерте кел (Әзірбаев); Он деген оймақ, Он бір қара ж үмбақ (Фолькор). Етістікке -м а қ //-м е к , -п а қ //-п е к , -бақ//-бек ж ұрнағы жалғану арқылы ж асалған бұл туынды түбір зат атауларының бэрінің де мағы налары нақтылы болып келген. Ал осы құры лы мдағы мына бір тогі дериваттардың мағы наларынан он- дай нақтылық байқалмайды: түртпек (<түрт+пек), қыспақ (<қыс+пақ), салмақ (<сал +мақ) дегендер, мысалы, сондай ж асалы мдарға жатады. Соңғы туынды зат атауының оз алды на жеке соз ретін- дегі дербестігі мақал-мәтел құрам ы нда да айқын сезіледі: алмақт ың да салм ағы бар. Атауыштық статусы (тиянақты лы ғы ) ж ағы н ан мұндағы ал- м а к компонентінен сялша/слексемасындағыдай, я ғн и реестр соз боларлы қтай дербестік байқал- майды. Тілімізде атыспақ, шабыспақ (атыспақ керек пе, шабыспақ керек пе) дегендердегі сияқты біраз лексемалар бар. Рас, бұлардың заттық тиянақты- лы ғы , дербес соз ретіндегі статусы “ коріспекті тіледі” , “тағы бір айтпағы бар” , “өлтіртпекті серт етгі”, “ Құдайбердінің болыспағын қажетдеп білді” дегендердегі көріспек, айтпақ, білмек, кетпек, өлтірмек, болыспақ дегеңдерге қарағанда элдеқайда көрінеу. Бірақ соны ң озінде де алыспақ, ишбыс- пақ, атыспақ тәрізділердің оз алдына жеке бір лек- сема ретіндегі дербестігі, белгілі бір заттың не әрекеттің (процестің) атауы боларлықтай гиянақ- ты лы ғы , яғн и создік парқы дәл құйм ақ, оймақ, сырмақ, шертпек, аударыспақ, түртпек сияқтылар- дағы дай деңгейде емес. Д ем ек олар, я ғн и атыс- пақ, іиабыспақ, алыспақ дегендер реестр сөз дәре- жесіне элі көтеріле қөйм аған сияқты. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|