П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет404/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   400   401   402   403   404   405   406   407   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-м ы с //-м іс , -м ы ш //-м іш . 
Етістік негізден 
бұл ф орм ант арқылы жасалған туынды түбір зат 
атаулары ны ң көпшілігі - тілімізде жалпы ежел- 
ден бар, байы рғы жасамдар, мысалы: 
тарамыс
(<тара+мыс), тұсамыс (<тұса+мыс), жазмыш
( <жаз+мыш), озмыш ( <оз+мыш): жазмыштан оз-
мыіи жоқ, тұрмыс (<тұр+мыс), қылмыс (<қыл +
-мыс), жеміс (<же+міс), болмыс (<бол+мыс), ой-
мыш (<ой+мыш), жырмыш (<жыр+мыш) т.б.
О р а зм ұ ха м ед т ің ер т егілік , ерекш е біт ісіне
күмәнданған жұрттың өзі оның ізгі тумысына да
нық сенетін
(М ағауин); 
Өзі білген өмір, айнала-
сын қорш аған болмыс бас қайғысын иықтан бас-
қандай
(Әуезов). Ж оғары дағы туы лы м дарға тән 
осы бай ы рғы лы қ, ж алпы лы қ сипат сондай-ақ 
антропонимдерден де айқы н сезіледі. Ал мұндай 
құры лы мды жалқы есімдер қазақ тілінде едәуір: 
Өтеміс, Төлеміс, Күсеміс, Тоқтамыс, Бектеміс,
Тілеміс, Құрамыс, Тумыш т.б.
Қазақ тілінде сон- 
д ай -ақ ботаника термині ретінде қолданылатын 
жоргеміс
дейтін де туылым бар. М ұндағы
жорге
етістік негізі “өрілу, оралу, ш ырмалу” мағынасы- 
мен байланы сты . Д ем ек 
жоргеміс
те сол етістік 
негізден 
-міс
форманты арқылы ж асалған туын- 
ды түбір зат атауы болып табылады. 
Жоргеміс.
Өсе келе бір өсімдікке оралып, содан қоректе- 
нетін, күлгін түсті осімдік (ҚТТС).
-а т //-е т , -ы т//-іт , -т. 
Бұл ф орм ант қазақ 
тілінде жалпы өнімсіз ж ұрнақтар қатарында си- 
патталады. Ол мысалы 
сыз
дейтін етістік негізге 
ж ал ған ы п , табиғат құбы лы сы на тән сапалы қ 
белгіні, я ғн и тастың не ағаш ты ң, ш ы ны ны ң сәл 
шатынап жарылуын білдірсе, 
көш
түбірімен тұта- 
сып, ботаника терминін жасайды: 
Қына басқан,
сызаты коп тас
(Әуезов); 
Апрелбдің аяғында
көшеттер отырғызылады
(“С ам ғау”). 
Озат
та со- 
лай осы 
-ат
форманты арқылы 
оз
негіз етістігі- 
нен қалыптасқан туылым. Бірақ мұның алдыңғы 
екеуінен (
сызат
және 
көіиет
) дериваттарынан бір 
өзгешелігі: мұнда сы нды қ белгі, сы нды қ сапа 
көрінеу. Ол соған қарамастан кейде субстантив- 
теніп, атауыштық та (номинативтік те) парық ала- 
ды, мысалы: 
өндіріс озаттары, оқу озаттарыт.6.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   400   401   402   403   404   405   406   407   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет