П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

316
СӨЗЖАСАМ
салы, мыналар: 
шектегіш
(ограничитель), боошг- 
қыш
(пускатель), 
тегістегіш
(гладнлка), 
айықтыр-
ғыш
(вытрезвитель), 
тұндырғыіи
(отстойник), 
сұрыптағыш
(классификатор), 
тыңайтқыш
(удоб- 
рение), 
амалбгамалағыш
(амальгаматор),л:с7И//>- 
гііитер
(грызуны), 
кептіргііи
(суш илка), 
ж елім-
дегіш
(клейка), 
жауындатқыіи
(дождевальная) т.б.
Тілімізде сөзж асам ды қ 
-ғы іи//-гіш , -қыіц/ /
-кіш
ф орманты арқы лы етістік негізден пайда 
болған туынды түбір зат атауларының ендігі бір 
парасы - жалпыхалықтық қолданымда әбден ор- 
ны ққан, я ғн и жалпыхалықтық сипаттағы нақты 
ұғым атаулары. Бұлар - тіліміздің өзінің төл 
сөзіндей, біржола байы рғы ланы п кеткен дери- 
ваттар: 
өшіргіш, басқыш, жуынғыіи, шалғыш, отыр-
ғыш, қыздырғыш, жұлғыш, кескіш, ескерткіш, жы-
лытқыш, мұздатқыш, желдеткішт.с.с
Соңғы ту- 
ылым қазақ тілінде кеңес дәуірінде орыс тілінің 
әсерінен кейін пайда болған жасалым. Ол қазір 
екі түрлі м ағы нада: вентилятор мәнінде және 
“ф о рточка” ұғы м ы нда қолданылады. Ал осы 
құры лы мдағы өзге туылымдардан мұндай өзге- 
шелік байқалмайды. 
Шөп арасына темір ясұлғыш-
ты сүңгітіп жіберсең
(Жүнісов); 
Қасымдағы қоб-
дишада кофе демдейтін ыдыс қыздырғыш, қант -
кәмпит дап-дайын
(ҚӘ); 
Алдарына шалғыш тарт-
қан жүмысшылар қарбаласып жүр
(Жұмаділов); 
Жұмыртқадай эппақ ванналар мен жуынғыштар-
ды жасау - эжептэуеір қиын іс
(Н ұрахметов).
Етістік негізге бұл 
-ғы ш //-гіш
жұрнағы жал- 
ғану арқы лы ж асалған туынды түбір зат атаула- 
рыны ң кейбірін окказионализм ретінде пары қ- 
тауға тура келеді. М ұндай, яғн и ж алпы халы қ- 
тық емес, аймақтық қана сипаттағы туынды түбір 
зат атаулары қатары нда 
зорайтқыш
(усилитель 
мәнін білдіретін),л4шг/'шсияқты құрылымдарды 
ж атқызуға болады. 
Қысқа арналған мінгішті
шақтап а лға н
(Әуезов); 
Ол жерден күіиейтіліп
шығып, дыбыс зорайтқышта дыбысқа айналады
(Бекбауов).
С өзж асам ды қ бұл 
-ғы ш //-гііи
және 
- ғ а ш //
-қаш
форманттарын өзара вариант жұрнақтар деу- 
ге болады. Бірақ осы арада бір атай кететін нәрсе: 
қазақ тілінде соңғы
-қаіи
форманты арқылы жа- 
салған етістік негізді туынды түбір зат атаулары 
өте аз, бірен-саран-ақ. Бұндай құрылымды жаса- 
лым ретінде әзірге 
қысқаш
туынды сөзін ғана атау- 
ға болады. Соған қарамастан бұл 
қысқаиі
туылы- 
мының ном инациялы қ (яғни атаулық) сапасы , 
терминдік деңгейі 
қысқыиі
дериватынан гөрі ед- 
әуір жетіліңкілеу көрінеді. Ал сем ан ти калы қ 
жақтан алғанда, екеуі де жалпы “шімшуір” (щип-
цы, пинцет) деген мағына білдіреді. Екеуінің 
(қыс-
қаіи
пен /сь/с^ыш лексемаларының) арасында ма- 
ғыналық пәлендей айырма жоқ.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: