П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 358
СӨЗЖАСАМ Ал кейбір зерттеушілер көм екш і сөздерді күрделі сөздің бір сыңары деп санайды. Бүл түрко- логтар арасы нда күрделі етістікпен байланысты бір кездерде кең тараған пікір болатын. Бірақ етістіктің аналитикалық формалары мен күрделі етістіктер табиғаты танылып, дәлелдегеннен бері, бұл мәселеде көзқарас өзгерді. Тілдегі күрделі сын атаулының бәрінің құра- м ы ндағы сы ңарлар толы қ, дербес м ағы налы сөздерден құралған. Өйткені күрделі сынның ма- ғынасы оның құрамындағы дербес сөздердің ма- ғы насы нан жасалады. Мысалы, көк аладесек, ол көк пен басқа түстің араласуынан тұратын түсті білдіреді. Күрделі сөздің сы ңарлары он ы ң ма- ғынасына өз үлесін қосуы керек. Ал күрделі сөздің бір сы ңары ған а м ағы налы болса, көм екш і сөз о ған м ағы н а қоса алмайды, сонды қтан күрделі ұғым да жасалмайды. Ал күрделі сын күрделі ұғымды білдіруі ке- рек, я ғн и күрделі сындық белгіні білдіруі қажет. М ысалы, қара сұр, қара ала, ақ боз, ақ құба, қара торы, қызыл күрең т.б. Осы сияқты күрделі сын- дарды алсақ, бұлардың бәрі екі түстің қосынды- сы нан, араласуы нан туған екеуінен де басқа үш інш і түсті білдіріп тұр. Ол үш інш і м ағы н а сыңарларының мағынасының үлестерінен туған. Күрделі сы нны ң мағынасы оны ң құрам ы н- дағы дербес сөзден болған сыңарларды ң м ағы - насымен байланысты. К ү р д е л і сы н күр д ел і с ы н д ы қ ұ ғы м д ы білдіреді. Дүниедегі заттардың сы нды қ белгілері алуан түрлі. Оларды білдіру үшін, тілде күрделі сы нды қ ұғымды білдіретін күрделі сындар пай- да болған. Олар дара сындық ұғы м нан м ағы на- сы ны ң да күрделілігі арқылы ерекшеленеді. Дара сындар мен күрделі сындардың м ағы - насында үлкен айырмаш ылық бар. Дара сындар заттың бір ғана белгісін білдіреді. М ысалы, ақ көйлек, жасыл шөп, биік үй, сұлу қыз, әдемі киім, үлкен терезе т.б. Бұлардың әрқайсы сы заттың бір ғана белгілерін, бір ғана ұғымды білдіріп тұр. Ал күрделі сындардың мағынасы бұдан бас- қаша, күрделі сындардың құрамы қандай күрделі болса, м ағы налары да сондай күрделі болады. М ысалы, қызыл ала көйлек, қара көк қамзол т.б. Күрделі сындар заттың белгісі бір текті емес екенін көрсетеді. Қызыл ала көйлек дегенде көйлектің түсінде қызыл да, тағы басқа түс те барын көреміз. С онды қтан да ол дара сы ннан белгінің күрделілігі арқылы ажыратылады. Бұлар- дың м ағы насы сыңарларының м ағы налары ны ң қосындысынан жасалған. Келтірілген күрделі сындардың әрқайсысы да осы сияқты күрделі сы нды қ белгілерді білдіреді. О сы ндағы қара көк күрделі сыны көктің таза көк емес, қараға жуық көк екенін білдіреді. Ал м ой- ыл қара мақпал пегенде мақпалдың қаралығы мой- ы лға ұқсайтыны, солғын қызғылт дегенде қызыл түстің бәсеңдігін білдіріп тұр. Күрделі сы нны ң м ағы насы ны ң күрделілігі ш ындық өмірдегі заттардың сындық белгілерінің күрделі болуына байланысты. Басқаша айтқанда, ш ы нды қ өмірдегі заттар тек бір түсті болып кел- мейді, олардың белгісі де түрлі, күрделі болады. Тіл ш ы н д ы қ өм ірд і б іл д ір етін д ік тен , тілдік бірліктер затгың шындық өмірдегі күрделі белгісін де білдіруге тиісті. Осымен байланысты заттың күрделі қасиетіне қатысты сөздерден күрделі сын- дар жасалады. Бұл күрделі сындардың екі не одан да көп сөздерден құралуын туғы зған. С оны м ен күрделі сөздер күрделі ұғымды білдіреді. Бұл қағи да күрделі сындардан да кең орын алады. М ысалы ,қара көк, бозғыл сары, қоңыр күрең, қара торы, қоңырқай сұр, көк ала, қызыл күрең, сияқты түр-түске қатысты күрделі сындарды ал- сақ, олардың еш қайсы сы бір ғана нақты түсті білдірмейді. Олардың әрқайсы сы түстің күрделі түрін білдіреді. Ал осыларды ң қайсы сы болсын бір заттың түсінің күрделілігін көрсетеді. М ыса- лы: Н айманкок деген ак көк ат болатын (Әуе- зов). Енді ақ боз ат та бірдемеге тіреліп тоқта- ғандай (Сонда). Бұл мысалдарда аттың күрделі түсі суреттел- ген. Егер осы заттардың түрі-түсі, сипаты, белгісі күрделі болмай, бір тектес болса, онда дара сын- дар ғана қолданылар еді. Мысалы, көк ат, боз ат, күрең көде, селеулі дала т.б. А ны ғы рақ айтқанда, күрделі сы нны ң құра- м ындағы сыңарлар оның жалпы мағы насы н жа- сайтын болғандықтан, күрделі сөздің мағынасы- нан оның сыңарларының мағы насы орын алмай қоймайды . Осыдан келіп күрделі сөздердің ма- ғы насы ны ң кеңдігі күрделі ұғымды білдіруі шы- ғады. Күрделі сөздердің біртұтас мағынасының жа- салуында оның сыңарлары болып тұрған тілдік бірліктердің м ағы насы түрлі даму құбылысыңа түседі. Бірақ олар бір-біріне қатысы жоқ, байла- ныссыз құбылыстар емес. М әселен, кеңею мен жинақталу үрдісін бөлу өте қиы н. Кеңею мен жинақталу, көбіне бірге жүретін құбылыстар. Айталық, қызыл күрең, ақшыл көк, қара торы сияқ- ты күрделі сыңдардың мағынасы жеке сыңарлар- мен салы стырғанда, кеңігені сөзсіз. Ал осы ма- |