П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР
361 таудай, аіи қасқырдай, кең сарайдай, ақ сұңқардай, қызыл түлкідей, кең жайлаудай т.б. Ал сапа сыны + қатыстық сын үлгісімен жа- салған күрделі сындардың 2-тобы - -лы /-лі тұлға- лы қатыстық сынның тірек сыңар болуы арқылы жасалған күрделі сындар. Олар: жас балалы, те- рең ойлы, орта бойлы, қара мұртты, терең сырлы, ақ сәлделі, қыр мұрынды, кең маңдайлы, асыл түқымды, қара топырақты, қу тілді, жүмыр бас- ты (пенде), салт атты, сұңғақ бойлы т.б. Абайдың өз шешесі Ұлжан мен екінші шеіиесі, сұлу жүзді - Айғы з қатар түр екен (Әуезов). Бұл күрделі сындарды ң ауыспалы сыңары тірек сыңардың м ағы насы н анықтап, күшейтіп, о н ы м е н б ір тұ та с күрделі с ы н д ы қ ұ ғы м д ы білдіреді. Күрделі сы нны ң м ағы насы сыңарла- ры ны ң м ағы н асы н ы ң кірігіп, жалпылануы ар- қылы жасалады. Екі құрмады күрделі сындардың қатыстық сын + сапа сыны үлгісімен жасалған түрі тілде жиі қолданылады . Бұл өнімді үлгіге жатады. Олардың біразын санап өтейік: балдай тэтті, түпсіз терең (теңіз), қатықсыз қара (көж е),уы з- дай жас, кіршіксіз таза, жардай семіз, оттай ыс- тық, нарттай қызыл, айдай сұлу, еңгезердей үлкен, баладай аңқау, мұнтаздай таза, сүттей таза, удай ащы, қаңбақтай жеңіл, мойылдай қара, (бой), аба- жадай үлкен, оқтаудай түзу, қарақаттай қара (көз), мамықт ай майда, панасыз жас т.б. Екі құрамды тіркесті күрделі сындардың төртінш і үлгісіне қаты сты қ сын + сапа сыны жатады. Бұл тогітағы күрделі сындардың бірінші сыңары көбіне -дай/-дей жұрнақтары арқылы зат есімнен ж асалған қаты сты қ сыннан тұрады да, екінш і сыңары түрлі мәнді сапа сы ны нан жаса- лады. Ал -дай/-дей жұрнағы зат есімнен салыс- тырмальГмәнді сын есім жасайтыны белгілі. Сон- да күрделі сы н н ы ң екінш і сы ңары ндағы сапа сыны заттағы қасиетпен салыстырылып, сапа сы- нының мәні күшейтіледі. Мысалы, оқтаудай түзу, сыбызғыдай нэзік (үн), жардай семіз, удай ащы, қаңбақтай жеңіл дегенде біз түзудің оқтау си- яқты екенін, нәзік үннің сыбызғы үніндей екенін, семіз адам ны ң жардай үлкен екенін, ащ ы ны ң удай, жеңілдің қаңбақтай екенін түсінеміз. Сон- да бұл топтағы күрделі сындардың бірінші сы- ңары екінші сыңарының мәнін күшейтіп, аны қ- тап тұрғаны аны қ көрініп тұр. Бұдан екінші сы- ңардың лексикалы қ м ағы насы басым болыгі, оның аздап мағынасы толығатыны байқалды. Ал бұл топтағы күрделі сындардың мағынасы екінші сы ңарды ң м әнінің толы ғуы нан ж асалаты ны анықталды. Сөйтіп соңғы сыңардың мәні мүлдем өзгермей, толығу арқылы, аздаған өзгеріске түседі, бірақ ол оның мағынасынан өзгеріссіз қалуы емес. Екі құрамды күрделі сындардың келесі үлгісі - зат есім + қатыстық сын. Бұл үлгімен жасал- ған күрделі сындар тілде бірсыпыра: тал шыбық- тай, ат басындай, іиақпақ тастай, жай оғындай, шот маңдайлы, арыстан жүректі, алтын басты, қошқар түмсықты, түйе өркешті, қыз емшекті, күміс баулы, пүитақ бөрікті, есек дэмелі, бидай өңді, қой көзді, қолы ашық, қаз мойынды, ат жақты, құндыз жағалы, қызмінезді, түлкі тымақты, қош- қар мүйізді, жай оғындай, бидай өңді, қарға та- мырлы, киіз үйлі, қақпақ жауырынды, алтын сыр- ғалы т.б. Бұл үлгімен жасалған күрделі сындардың ма- ғынасы сы ңарлары ны ң м ағы на қосындысы ның жалпылануы арқылы жасалады. Ал м ағы наиы ң жасалуы на оны ң сы ңарлары ны ң м ағы налары қосы лғаны м ен, күрделі сы нны ң м ағы насы жал- пыланғанда, сыңарлардың мағынасынан алыстап, идиомалануға жетеді: қаз мойынды — ұзын мой- ынды деген мәнді білдіреді, жібек мінезді деген де мінезі биязы, ж ұм сақ дегенді білдіреді. Бұл күрделі сөздердің мағынасының жалпылану дәре- жесі әр түрлі. М ысалы, темір торлы, т үлкі ты- мақты дегендер сыңарларының м ағы насы на өте жақын. Екі құрамды күрделі сындарды ң бір тобы қатыстық сын + қатыстық сын үлгісімен жаса- лады. Олар: жіпсіз тұсаулы, арыстандай сымбат- ты, жолбарыстай қайратты, улы тілді (ақын), бо- тадай сүйкімді, кінэлі адамдай, қазақы киімді, ап- латондай ақылды, жиреншедей ағынды, кестедей нақысты, кілемдей келбетті, өліктей үнсіз, қырма сақалды. Мысалы: Кім баласының арыстандай айбат- ты, жолбарыстай қайратты, аплатондай ақылды, жирениіедей ағынды болғаны н тілемейді? (Айма- уытов). Күрделі сындардың осы тобының мағынасы сыңарларының м ағы насы ны ң қосылып, ж инақ- талуы, жалпылануы арқылы жасалады, олардың жалпылану дәрежесі түрлі болады. Екі құрамды күрделі сындардың келесі үлгісі - сан есім + қатыстық сын. Бұл өте өнімді үлгіге жатпайды. Алайда тілде олар аз болса да, бар: жүз қадамдай, екі кісілік, екі қырлы, он күндік (де- малыс), бір бетті (адам), сегіз өрімді, үш тармақ- ты, төрт бүрыіиты, үш бұрышты, бес саусақтай, алты қанатты (үй), екіжүзді, он кісілік, мың жыл- дық т.б. |