П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет464/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   460   461   462   463   464   465   466   467   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

360
СӨЗЖАСАМ
Ш о қан ға арнап алып 
коілған м а қп а л қара
бес- 
тіге Бейсен “ Ш оқанны ң қы зқарасы ” деп ат қой- 
ған (Бегалин).
Қ азақ тіліндегі күрделі сындардың негізін 
екі құрамды тіркесті сындар құрайды. Екі құрам- 
ды күрделі сындар құрамына қарай мынадай үлгі 
арқылы жасалады: 1) сапа сыны + сапа сыны; 2) 
зат есім + сапа сы ны ; 3) сапа сыны + зат есім;
4) қаты сты қ сы н + сапа сыны; 5) сапа сы ны + 
қаты сты қ сын; 6) зат есім + қаты сты қ сын; 7) 
қаты сты қ сын + қаты сты қ сын; 8) сан есім + 
қаты сты қ сын; 9) етістік + қаты сты қ сын.
Екі құрамды күрделі сындардың сапа сыны 
+ сапа сыны үлгісі бойынш а ж асалған түрлеріне 
мыналар жатады: 
қара көк, ал қызыл, көк ала, ақ
сүр, қара қоцыр, қара кер, ақ қүба, қоңыр салқын,
майда қоңыр, қызыл шүнак (аяз), саңлақ жүйрік
т.б.
Тіліміздегі 
қара торы
деген күрделі сы н ға 
Ж .Ш акенов талдау жасап, ондағы
торы
деген 
сын есім нің жеке тұрғанда адам ға байланы сты
қолданы лм айты ны н, оны ң тек ж ы лқы м ен бай- 
ланысты ғана қолданылатынын айтады.
Тіпті 
торы
деген сын есімнің жылқыдан бас- 
қа малдың да еш қайсысына қолданылмайтынын 
аш ы қ ай тқан . Ал осы 
торы
деген сөз 
кара
сы н 
есім м ен тіркесіп, бір күрделі сөз ж асаған д а, 
он ы ң м ағы н асы н д а б олған өзгеріс 
қара торы
сөзінің адамның түсін білдіруге көш кенін дәлел- 
деген.
Сөйтіп, екі құрамды күрделі сындар сапа 
сыны мен сапа сынының тіркесуінен жасалғанда 
үш інш і сапа сы ны жасалатыны, я ғн и күрделі 
сы нны ң құрамдағы сыңарлардың мағы насы нан 
өзгеше үшінші мағынасының жасалатыны анық- 
талды, бірақ ол м ағы на сыңарларының м ағы на- 
сына өте ж ақы н м ағы на екені байқалды.
Екі құрамды күрделі сы нны ң 
сапа сыны

зат есім
үлгісінде ж асалған күрделі сы ндарға 
мыналар жатады: 
ж алғыз аяқ
(жол), 
қара сирақ,
ақ жүрек, кара түнек, ақ көңіл, боз окпе, ақ бал-
тыр (қатын), бос белбеу, сары қарын (бәйбіше),
кең қолтык (қазақ), кәрі тарлан (адам), қара көлең-
ке, арам т амақ,
қара бет, көк шандыр (ет), 
кәрі
күлақ
(кәрия), 
ала колеңке (кез, уақыт), кок шал-
ғы н
(жайлау), 
қара табан
(халық) т.б.
Бұл үлгідегі күрделі сындар тілімізде өте көп, 
ол өнімді үлгі. Ал оны ң құрамындағы сыңарлар 
тұтасып бір м ағы наға көшкен, зат есім сыңар өз 
мағынасын сақтамаған. Мысалы, 
жалғыз аяқ
де- 
ген күрделі сы н 
жол
деген зат есіммен тіркесте 
қолданылады, сонда 
ж алғыз аяқ жол -
жаяу
жүретін жол дегенді білдіреді. Түсіндірме сөздікте 
оған мынадай анықтама берілген: “ Еніне аяқ қана 
сы яты н, ш ұбы рған со қп ақ ж ол” . Сөйтіп мұнда 
ж алғыз
деген сыңар да, 
аяқдъүен
сыңар да өзінің 
дербес тұрғандағы мағы насы нан айрылып, екеуі 
біртұтас лексикалық мағына беріп тұр. Сол сияқ- 
ты 
бос белбеу адам
дегенде де қазіргі м ағы на- 
сында оның құрамындағы сыңарлардың мағына- 
сынан із сақталмаған, ол жуас, әлсіз, қаталдығы 
ж оқ адам деген ұғымды білдіреді.
Күрделі сындардың құрамындағы сыңарлар- 
дың өз мағынасынан мүлдем айрылып, басқа ма- 
ғы н аға ауысуын идиомалану арқы лы басқа ма- 
ғы н аға көшу дейміз. Бұл күрделі сын атаулының 
бәрінде бола бермейді.
Күрделі сынның бұл түрі өте өнімді, тілімізде 
жиі қолданылады. М ысалы: Онда бұл 
боз өкпе,
ұяң, әлі аш ылмаған ұзын тұра жас жігіт көрінген 
(Есенберлин).
Екі құрамды күрделі сындарды ң зат есім + 
сапа сыны үлгісімен ж асалған түрлері де тілде 
мол. Олар: 
томаға түйық, мақпал қара, теке сары,
қозы күрең, т үлкі бүлаң
т.б.
Осы үлгі бойынш а жасалған күрделі сындар- 
ды ң м ағы насы сы ңарлары ны ң жеке тұрғандағы 
мағы насы нан басқа екенін мынадан көреміз: 
то-
м а ға түйық -
еш хабарсыз, ауыр мінез м ағы на- 
сын береді, 
м ақпал қара
- оте қара, мақпалдай 
қара мағынасын береді, 
теке сары -
текедей сары, 
козы күрең -
қозыдай күрең, күрең қозыдай ма- 
ғы налары н береді, 
жүзі қара -
қара бет, ұятсыз 
деген мағына береді, 
түлкі бүлаң
(мінез) - түлкідей 
бұлаңдап, құбылып ұстатпайтын мінезді адам де- 
ген мәнді білдіреді. Осы күрделі сындардың құра- 
мындағы зат есім мағыналы сөздер өзінің заттық 
мағынасын мүлдем сақтамаған. Олар күрделі сын- 
ны ң екінш і сы ңары ны ң м ағы насы н күшейту, 
анықтау, нақтылау қы зметін атқары п, онымен 
біртұтас мағына берген.
Екі құрамды күрделі сындарды ң 
сапа сыны

қатыстық сын
үлгісі арқылы жасалған күрделі 
сындар да жиі қолданы стағы сөздер. Бұл үлгі де 
өнімді үлгіге жатады. Осы топтағы күрделі сын- 
дардың соңғы сыңарларына байланысты ерекшелік 
байқалады. Бұлардың бір тобы ның соңғы сына- 
ры 
-дай/-дей
ж ұрнағы арқылы ж асалған қатыс- 
ты қ сы ннан болады да, екінші тобы ны ң соңғы
сыңары -ль//-л/жұрнағы арқылы жасалған қатыс- 
ты қ сыннан болады.
Осылардың 1-тобына жататын күрделі сын- 
дар: 
ақ күріштей, ак сүйріктей, қара тастай, ақ
қағаздай, мөлдір бүлақтай, сүр жыландай, асқар




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   460   461   462   463   464   465   466   467   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет