П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР
359 ғына оның құрамындағы сыңарлардың мағына- сыны ң қосы лы п, кірігуі арқылы кеңіген. Сонды қтан да көпш ілік ғалымдар күрделі сөздердің м ағы насы оның құрамындағы сыңар- лардың м ағы насы ны ң қосындысынан жасалады деп санайды. Бұл өте кең тараған пікір. Қазақ тіліндегі күрделі сындардың жасалу- ында оның сыңарларының жеке мағыналарынан күрделі сынның мағынасы әлдеқайда кең. Өйткені күрделі сы нны ң м ағы насы көбіне оны ң құра- мындағы екі сыңардың м ағы насы ны ң қосылуы мен кірігуінен, оларды ң ж иы нты ғы ны ң нәти- жесінде біртұтас м ағы н аға көшуінен жасалаты- ны айтылды. Ол түр-түс күрделі сындарына да, сапалық күрделі сындарға да қатысты. Ж оғары - да түр-түс сы ндары м ы салға келтірілгендіктен, енді сапалық күрделі сындардан мысал келтірейік: қара қасқа, көк жал (қасқыр), тоқ жарау, көк тай- ғақ, көк жасық, ақ үлпа (қар), арабы ақ боз (ат), әккі қу, үлан байтақ т.б. Шық түскен боз кырау күздің қара суық түнінде... (Әуезов). Ол - өңшең қыз, сылқым сүлу келіншек пен сэнді сүлу бозбала (Сонда). Ал күрделі сын кездейсоқ жасалмайды. Ол алдымен ш ы нды қ өмірдегі заттың белгісіне бай- ланысты, бірақ күрделі сындардың қалай жаса- луы, қандай сы ңарлардан, сыңардың қандай сөздерден, қандай тәртіпте орналасуы тілде әбден қалыптасқан заңдылыққа айналған. Күрделі сын- дардың құрамының қанш а сыңарлардан құралу- ында да тілде қалыптасқан заңдылық бар. Олар- дың құрамы ш ексіз, ретсіз емес. Сонымен бірге күрделі сындардың сыңарларының да қызметін- де айырма бар. Күрделі сы ңарды ң құрамы ауыспалы ж әне лірек сыңардан тұрады. Тірек сыңар күрделі сөздің құрамын ұйыстырушы, күрделі сөз жасаушы қыз- мет атқарады. Сонды қтан бір тірек сыңар арқы- лы бірнеш е күрделі сын жасалады. Осы ретте тірек сы ңарды ң қы зметі бірнеше туынды түбір жасаушы сөзжасамдық ж ұрнаққа ұқсайды. Мы- салы, қызыл ала, көк ала, күрең ала, қара ала, сары ала деген күрделі сындар ала тірек сыңары ар- қылы ж асалған. Осы күрделі сөздердің бәрінде ала тірек сы ңар бір м ағы на береді. Ал қызыл, көк, сары, күрең, қара деген сыңарлар ауыспалы сыңарлар. Олар тірек сыңарды аны қтап, оны ң белгісі ретінде қолданы лған, қазір күрделі сөз, әрине, бір м ағы на береді. Күрделі сыңарда тірек сыңар қызметінде сапа сындары мен қаты сты қ сындар ең өнімді тірек сыңар болып саналады. М ысалы, ал қызыл, шым- қай қызыл, күрең қара, күлгін кара, ақ сары, жирен сары, қызыл күрең сияқты күрделі сындарда ауыс- палы сыңардың тірек сыңардың мағынасын анық- тап, толықтырып тұрғаны ан ы қ байқалы п тұр. Ал осы ерекш елік мына күрделі сыңдарда да байқалады: жирен жорға, қара жорға, меңіреу суық, уыздай жас, сүттей таза. М ұнда да ауыспалы сы ңарлар тірек сыңардың мәнін аш ып, анықтап тұр. Қатыстық сындардан тірек сыңар қызметін- де -ды тұлғалы туынды сындар өте мол қолда- нылады. М ысалы, қара мүртты, күн шуақты, қой көзді, бидай өңді, түлкі тымақты, ат жақты, қыз мінезді, орта бойлы, қызыл шырайлы т.б. Тірек сыңар қы зметінде -дай ж ұрнақты ту- ынды қаты стық сын есім өте жиі қолданылады. Мысалы, тамық лебіндей, ақ қағаздай, атқан таң- дай, қара қүрттай, ат төбеліндей, аш күзендей, ащы іиектей, сары алтындайт.б. М іне, бұлардың бәрінде тірек сыңардың ма- ғынасын ауыспалы сыңартолықтырып, күшейтіп, нақтылап тұр. Күрделі сындарды ң сы ңарлары көбіне сын есім сөздерден құралады, бірақ күрделі сы нны ң сыңары қызметінде басқа сөз таптары да қатыса- ды. Осымен байланысты күрделі сындардың сы- ңарларының қай сөз табынан құралатынын анықтау қажет. Тіркесті күрделі сындардың сыңарлары негізгі сындардан жасалады. М ысалы: Олардың алдына үзын бойлы, ақ қызыл ажары айқын көрінген қыз к ел д і(Э уезов). Күрделі сындардың сыңарлары сапа сыны мен қаты стық сыннан да өте жиі жасалады. Мысалы: Ол қоңыр өңді, қызыл шырайлы, қара мүртты, то- лы қ денелі кісі Айтан еді (Есенж анов). Бұл құрам дағы күрделі сы ндар да тілде өте жиі қолданылады. Күрделі сындардың сыңарлары қатыстық сын мен сапа сыны ның тіркесінен де жасалады: Қасы козін сүрмелеген сүйрікт ей сү лу өзбек қызын тоңіректеді (Әуезов). Күрделі сы нны ң екі сы ңары да қаты стық сыннан жасала береді. Мысалы: Судай сүлу, жел- дей екпінді, жалпақ жүртқа жүмбақ өмір (Жұма- баев). Қы сқа мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан өткір козді, сүлу жүзді, қара күрең жігіт еді (Әуе- зов). Күрделі сындардың құрамында басқа сөз тап- тары на жататын сөздер де қолданылады. Соның ішінде зат есім сөздер жиі кездеседі. Мысалы: |