Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

244
жазған. Бұған қырғыз режиссерi Болат Шәмшиев те қызыққан. Соның 
сценарийi бiтуге таяғанда, Болат Шәмшиев келе қалды. Тынымбайдың 
әңгiмесiн де, Соның сценарийiн де Болаттың қолына ұстата қойдым. 
Оқып шықты. Сосын «мұның бәрi далбаса, бiр аптадан кейiн мен саған 
қатқан  сценарий  жазып  берем»  дедi.  Содан  Болатым  үш  ай  жоғалып 
кеттi.  Ақыры  Лаврентийдiң  сценарийiмен  түсiрiлдi.  Басты  рөлге 
Мейiрман  Нұрекеевтi  алдым.  Менiң  досым  Ғадiлбек  Шалахметов  ол 
кезде  бас  редактор  болатын,  соның  ықпалы  болды  ма,  бұл  туынды 
Олжасқа  қатты  ұнады.  «Литгазетада»  «Многообещающий  режиссер» 
деген  пiкiрiн  бiлдiрдi.  Олжас  «жас»  деп  отырған  Жармұхамедов  ол 
кезде қырыққа келiп қойған. Менiң кинодан алған жалғыз атағым осы 
және сол жетедi. 
Мен  түсiрген  фильмдерiмде  актердi  өте  сәттi  таңдадым.  Мен 
кейiпкердiң iшкi жан дүниесiне ену үшiн iрi планмен жұмыс iстегендi 
тәуiр көрем, ал iрi түсiрiлiмдi кез келген актер ұстай алмайды. Бiрiншi 
фильмге  Нұрекеевтi,  екiншi  «Өтелмеген  парыз»  фильмiне  Әнуар 
Молдабековты  таңдаған  себебiм  сол.  Құр  iс-қимылдан  гөрi  актердi 
iрi  планға  шығару  көп  нәрсенi  ұқтырады.  Мәселен,  «Өтелмеген 
парыздағы»  басты  рөлге  Нұрмұхан  Жантөрин  қатты  түскiсi  келген. 
Олжасқа барып «сценарийдi оқыдым, маған қатты ұнады, соған түскiм 
келедi» дептi. Олжекең шақыртты. «Фильмдi алып қояр ма екен?» деп 
күдiктенiп  барғам.  Ондай  да  болады.  Сөйтсем,  Олжас  Жантөриннiң 
өтiнiшiн айтады. 
Жанарбек Әшімжан: Ол кезде сiз актер таңдап қойып па едiңiз?
серiк  Жармұхамед:  Жаңбырбаевты,  Молдабековтi  және  Жантө- 
риндi сынақтан өткiзiп қойғанбыз. Сосын «Олжеке, бұл бұйрық па?» 
дедiм. Олжас: «Жоқ, мiндеттi емес, ерiк өзiңде. Мен өтiнiшпен келгенiн 
ғана айтып тұрмын» дедi. 
Жанарбек  Әшімжан:  Егер  кино  саласының  басшылығы  «осы 
актердi аласың» деп мiндеттесе...
серiк  Жармұхамед:  Алмасқа  амалың  жоқ.  Маған  ұнағаны 
Молдабеков  болды.  Болмаған  жағдайда  Жаңбырбаевты  ойластырып 
қойғам, онда iшкi иiрiм болмағанмен кескiн-келбет бар едi. «Жантөрин- 
дi алмай жүрген Жармұхамедов ақымақ шығар» деуi мүмкiн, ол – қазақ 
киносының тарихындағы үздiк үштiкке кiретiн актер. Бiрақ Нұрмұхан 
сол  тұста  «Өзбекфильмнiң»,  «Тәжiкфильмнiң»  фильмдерiнде  басма- 
шыларды  көп  ойнады.  Қозғалысында  сол  басмашылардың  iс-қимыл- 
дары  қалып  қойды.  Жалт  қарайды,  шалт  қимылдайды  дегендей. 
Байқасаңыздар,  «Сұлтан  Бейбарыста»  да  Жантөриндi  iрi  планда  тек 
көзiн  ғана  көрсетедi.  Жаулау,  басып  алу  көзқарасы  ол  Бейбарысқа 
келедi. Ал мұнда жүрегi ашып салатын, немересiн iздеп жолға шыққан 
абыз шал керек болды. 

245
Жанарбек Әшімжан: Ол кезде Әнуар Молдабековтiң жастау кезi 
болу керек, иә?
серiк  Жармұхамед:  46-да  болатын.  Әнуар  «осы  кинода  мен 
әкемнiң  жүрiс-тұрысын,  қимыл-қозғалысын  түгел  қайталадым»  дедi. 
Сосын  мен  емес,  Әнуардың  тапқан  тапқырлығын  айтайын.  Фильмде 
шалдың  қалаға,  Досхан  мен  қыздың  үйiне  келетiн  тұсы  бар.  Үшеуi 
шәй iшiп отырады. Бiр уақытта Әнуар дастарханның үстiнде ойланып 
отырып,  нанның  үгiндiсiн  алақанымен  бiр  жерге  жинап  отырады. 
Жинап болған соң, оны алақанына салады. Сосын алақанындағы наның 
үгiндiсiн аузына салады. Бұл әрбiр қазақтың дастарханында болатын 
таныс көрiнiс қой. Мiне, кинодағы ұлттық деген ұғым осы. Мәселен, 
«нан  қадiрлi,  нан  құдiреттi,  нан  пайғамдардың  тамағы»  деп  сан  рет 
айтсаң да, экранда ұлттық сипатқа илiктiре алмас едiң. Ал Әнуардың 
бұл әрекетi үлкен философиялық түйiн болып шықты. Дәл осыны өзi 
тапты. Сосын түсiру басталмай тұрып «менi асықтырма, таспам кетiп 
жатыр деп аянба» дейтiн. 
Жанарбек  Әшімжан:  Осы  «Өтелмеген  парыз»  –  сiздiң  халыққа 
ең  танымал  фильмiңiз.  Осы  картинаны  түсiру  барысында  түпнұсқа 
сценарийден ауытқушылық болды ма?
серiк Жармұхамед: Бұл Төлен Әбдiктiң үш беттiк «Қыз Бәтiш пен 
Ерсайын»  деген  әңгiмесi  болатын.  Кинода  әңгiме  басыбүтiн  өзгерiп 
кеттi.  Смағұл  Елубай  жазған  сценарийдiң  40  пайыздайы  өзгердi. 
Қысқасы, сценарийге табан тiреп тұрып қалу мүмкiн емес. Мысалы, 
Дулат  Исабековтың  «Гауһартасынан»  керемет  фильм  шығаруға 
болатын едi. Ал мұнда Бейсенбаев пiшiнмен қалып кеттi, iшкi желiсiн 
түзеп алып кете алмады. Онда таңылған нәрселер көп. Мен кереметпiн 
деп  тұрғаным  жоқ.  Мәселен,  менi  көп  ешкiм  режиссер  демейдi. 
Және айтқанын да қаламаймын. Мұның бәрi өзiңдi жарнамалауға да 
байланысты. Соның әсерiнен ортаңқол дүние аспандап, атауға тұратын 
фильмдер  атаусыз  қалып  кетедi.  Мысалы,  Кврикадзенiң  «Өлместiң 
оралуы» деген жақсы фильмi болды. Егер соны аспандатып әкеткенде 
нағыз ұлттық кино қорының төрiнен орын алар едi. Бiрақ оны кино деп 
ешкiм атаған жоқ. Сондай-ақ Болат Мансұровтың «Сұлтан Бейбарыс» 
фильмi өте әдiл бағасын алу керек едi. Оның «Құлагерiнiң» қазақшасын 
жасауға мен ептеп араласқам. Сондағы Iлияс Жансүгiровтiң Құлагердi 
суреттейтiн өлеңi менiң қолқаммен енгiзiлдi. Мен осындай нәрселердi 
киноға  жасаған  еңбегiм  деп  түсiнем.  Бұл  –  классикалық  фильм.  Ол 
да ортаңқол болып қалды. Мұндай елемеушiлiктiң артында жекелеген 
адамдардың  қарапайым  ғана  пендешiлiгi,  жалған  амбициялардың 
текетiресi тұр.
Жанарбек  Әшімжан:  О  баста  «Өтелмеген  парыздың»  аяқталуы 
басқаша болған көрiнедi. Сол туралы аз-кем айтып өтсеңiз.

246
серiк  Жармұхамед:  Бiз  фильмдi  екi-үш  түрлi  аяқтағанбыз  және 
үш нұсқасын да түсiрiп қойғанбыз. Бiр нұсқасында шал немересiмен 
кездесiп аяқталатын. Бұл «бай болып барша мұратына жеткен» ертегiнiң 
сықпытына  жақындау  болды.  Оның  бәрi  алынып  тасталып,  картина 
өзгеше  аяқталды.  Ең  соңында  шал  зираттың  басына  келiп,  асықты 
моланың басына қояды. Асықты зиратқа тастату Олжастың ұсынысы 
едi. Олжекең «мұнда асық басты рөл ойнау керек» деп қоймады. Ал мен 
өз басым бұл тәсiлдi онша қалай қоймағам. Осы үшiн сыншылар «екi 
аяғымды бiр етiкке тығатын шығар» деген де ой болған. Ал қай қазақ, 
қай мұсылман моланың басына барып асық қоюшы едi? Бiр қызығы, 
мұны ешбiр сыншы байқамай қалды. Және моланың басында, тастың 
үстiнде  асықтың  шашылып  жатқаны  iрi  планмен  көрсетiлетiн  тұсы 
болған. Мен қулық жасап Олжасқа көрсетiп алған соң, ол тұсты кесiп 
тастадым. Бәлкiм, сол тұсын сақтап қалғанда, одан да тереңiрек болар 
ма  едi...  Қалай  болғанда  да  бұл  көрiнiс  өзiн  философиялық  жағынан 
ақтап кеткен сияқты. 
Жанарбек  Әшімжан:  Зираттың  басында  ақсақалдың  Құран 
қайтаратын тұсы бар. Ол коммунистiк кезең. Осы көрiнiс атеистердiң 
«елегiнен» қалай аман қалып қойды? 
серiк Жармұхамед: Дiнге деген көзқарас оңбай тұрды ғой, бiрақ 
жауын-жауынның арасынан өтiп кеттiк. Мысалы, ақсақалдың апаттан 
қайтыс болған баласын жерлеп жатқанда, молданың айтатын «қандай 
адам едi?», «қарызы жоқ па едi?» деген сөзiн экранда iрi түсiрiлiммен 
көрсеттiк.  Бұл  ешбiр  кинода  болмаған  жағдай.  «Өтелмеген  парыз» 
фильмi 1985 жылы түсiрiлген, биыл 20 жыл болыпты. «Ұлттық кино 
дегенiмiз  не?»  деген  тақырыпта  ұлт  туралы  терең  толғана  алатын 
азаматтардың  басын  қосып,  ұлттық  киноға  лайық  бес-алты  фильмдi 
талқылатса деген ойым болып жүр. Даттасын, мақтасын, мәселе онда 
емес, мамандар тек ұлттық деген ұғымның аражiгiн ажыратып берсiн. 
Бұл кейiнгi әжептәуiр киногерлерге сабақ болатын едi. 
Жанарбек Әшімжан: Аға, соңғы кездерi кино өнерiнен неге шеттеп 
кеттiңiздер? 
серiк Жармұхамед: «Жаңа толқын» сәл кеудемсоқтау болды. Өздерi 
15-20 шақты адам, бiр-бiрiмен қоғамдасып, топ құрып кеттi. Мәскеудiң 
авторитетi – Соловьев, ал ол жақсы жайылған дастарханның үстiнде 
«бiздiң  балалар  –  данышпан»  дейдi.  Бiттi.  Киноның  бәрiн  соларға 
беретiн  болды.  Мәскеуден  келгендер  оларды  «о,  мыналар  керемет» 
дейдi,  ал  Мәскеуден  келiп  пiкiр  айтқан  адам  бұл  жақтағы  киноның 
басында жүрген адамдар үшiн заң. Алғашқы толқыннан кейiнгi Шәрiп 
Бейсенбаев, Виктор Пұсырманов, Амангелдi Тәжiбаев, Болат Шманов 
және  мен.  Қазiр  осы  төрт-бес  режиссер  не  ары  емес,  не  берi  емес, 

247
екi ортада қалып қойды. Одан кейiнгi Ардақ Әмiрқұловтың өзi кино 
саласына әрең сыйып жүр. Оның «Жас Абайын» Бауыржан Нөгербек 
орынсыз сынады. Ол сын емес. Ал «Жас Абай» едәуiр жақсы фильм 
едi.  Ал  алғашқы  түсiрген  «Отырардың  күйреуi»  фильмi  –  100  пайыз 
Куросаваның  «Жетi  самурайына»  елiктеу.  Бiр  жолы  монтаждағылар 
«күнде түсiру алаңына кеткенде «Жетi самурайды» бiр көрiп кетедi» 
деп  қалды.  Сосын  мен  әдейi  екi  фильмдi  салыстырып  отырып  қарап 
шықтым.  Тiптi  бүтiн  түсiрiлiмдердiң  мерзiмiне  дейiн  дәлме-дәл 
сәйкестендiрiлген  тұстарын  аңғардым,  бiрақ  мұны  ұрлық  деуге  тағы 
келмейдi.  Оны  ешбiр  адам  айтқан  жоқ.  Жалпы  тағдыр  мен  оқиғасыз 
үлкен фильм жасау мүмкiн емес. Егер ұлттық идеологияның деңгейiне 
жететiн кино шығарса, дәл қазiр әсер етiп отырған қандай да бiр сыртқы 
экспансияны  тықсырып  шығарар  едi.  Өйткенi,  кино  –  мемлекеттiк 
индустрия.  Себебi,  ұлттық  киноға  шөлiркеп  отырған  аудиторияның 
салмағы басым болып тұрғаны тағы шындық.
Жанарбек  Әшімжан:  Соңғы  15  жылда  сiзге  қатты  ұнаған  фильм 
болды ма?
серiк  Жармұхамед:  Кейiнгi  түсiрiлген  дүниелердi  бәрiн  бiрдей 
мұқият  көрдiм  дей  алмаймын.  Және  «осы  кино  керемет  айызымды 
қандырды»  дейтiндей  кино  көре  алмадым.  Бiрақ  Дамир  Манабаев, 
Ардақ Әмiрқұлов өзiн толық көрсете алмай жүр ғой деп ойлаймын. 
Жанарбек  Әшімжан:  Бiр  жиында  Дулат  Исабеков  ағамыз  «неше 
жыл  болды,  көркем  туындыға  лайық  кейiпкер  таба  алмай  жүрмiн» 
деген пiкiр бiлдiрдi. Сiздiңше, әдебиетте болсын, кинода болсын бүгiнгi 
заманның кейiпкерi кiм болу керек деп есептейсiз?
серiк  Жармұхамед:  Бұл  туралы  ойланып  көрмеппiн.  Дегенмен 
бүгiнгi  күнi  уақыттың  уысында  кетiп,  өзiн-өзi  таппаған  адам  жайлы 
кино  түсiруге  болады.  Мәселен,  өзiн  таппай  бүгiнгi  заманның  жасы 
жайлы. Басын тауға да, тасқа да ұрды. Бизнеске барды. Қайта келдi. Бұл 
уақытты көрсететiн нәрсе болар едi. Сосын «Болашақ» стипендиясымен 
шетелге оқуға барып жатқан жастар жайлы тәуiр кино түсiруге болады. 
Жартысы келдi, жартысы қалды. Арасында тiлiн ұмытқандар да бар. 
Баяғы  Бейiмбеттiң  кейiпкерлерi  секiлдi,  келгенде  жартысы  ағылшын 
акцентiмен  сөйлейдi.  Бұл  –  саяси  ағым  мансұқтау  емес,  бар  болған 
киноөнер арқылы уақыттың тамырын дөп басу. 
Жанарбек  Әшімжан:  Қазақ  киносының  ардагерi  ретiнде  бүгiнгi 
«Қазақфильм»  киностудиясының  жұмысына,  басшылығына  қандай 
баға берер едiңiз?
серiк  Жармұхамед:  Сергей  Әзiмов  басқарып  отыр  ғой.  Жақсы 
азамат, iскер, ұйымдастыра алады, мүмкiн қаржылы шығар. Бiрақ ол 
өте бiлгiр басшы емес. Баяғы Iлияс Омаров, тiптi бертiн келетiн болсақ, 

248
Сламбек Тәуекел де емес. Дәл қазiр киноның басында демагогтан гөрi 
ұлттық идеологияны түсiнетiн, соған жаны ашитын ұлтшыл тұлға болу 
керек. Мәселен, Сергей ұлттық идеология туралы айта ма? Айтпайды. 
Себебi, ол ұғым өзiнде жоқ, болмайды да. 
Жанарбек  Әшімжан:  Осы  киноның,  жекелеген  киногерлердiң 
маңайында  айқай-шу  көбейiп  кеттi.  Одақтың  басшылығына  таласып 
топ-топ болып жүрген жұрт. Бәрi қазақ киносының жолында құрбандар 
сияқты. Солай ма?
серiк Жармұхамед: Бiрақ әлгiндей жекелеген талас-тартыс әлi де 
жалғаса бередi. Ал анығына келетiн болсақ, бұл – таза пендешiлiктен, 
жеке бас араздығынан туған күңкiлдер. Мұның кино өнерiне мысқалдай 
қатысы жоқ.
«Қазақфильмге»  келген  әр  басшының  тұсында  әртүрлi  тiзiмдер 
жасалады. Жағымды, жағымсыз деген секiлдi. Жағымдылары басшы- 
лыққа  жақындау  жүредi,  кешегiндей  халықаралық  фестивальдерге 
шақырту  алып,  төрiнде  отырады.  Жағымсыздары  үйiнен  ұзап  шыға 
бермейдi.
Жанарбек Әшімжан: «Жағымды» тiзiмге кiру үшiн не iстеу керек? 
серiк Жармұхамед: Кейде оған кездейсоқ та кiрiп кетесiң. Кейде 
солармен бiрге жүрiп, бiрге тұруың керек. Ол тiзiмге кiрудiң жолдары 
көп.

249
«қИЫН кеЗеңДерДе Де ортАқ ИДеАЛДАрЫМЫЗДЫ  
ҰМЫтПАуЫМЫЗ керек!»
(АҚШ-тың Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі  
Ричард Хоугландпен арнайы сұхбат)
Жанарбек Әшімжан: Құрметті елші мырза, сіз бұған дейін де Орта 
Азия  елдеріндегі  мемлекеттерде  елшілік  қызмет  атқардыңыз.  Демек, 
сізді  Орта  Азия  жөнінде  маман  деуге  толық  негіз  бар.  Осы  аймақта 
тұратын  халықтардың  жалпы  мәдени,  әлеуметтік,  экономикалық 
және саяси ахуалына сіздің нақты қазіргі қалыптасқан көзқарасыңыз 
қандай?  Еуразия  кеңістігі  бойынша  Қазақстанды  қазір  Батыс  Азияға 
жатқызғысы келетін тұжырымдамалар пайда бола бастады. Сіз мұны 
қалай сараптар едіңіз?
ричард  хоугланд:  1991  жылы  тәуелсіздік  алғалы  бері  Орталық 
Азияның әрбір елі өздерінің төл тарихы мен мәдениетіне, қалыптасқан 
дәстүр-салтына  негізделген  ерекше  бет-бейнесін  қалыптастырып 
келеді. Сонымен бірге, әрқайсысы өзінің саяси және экономикалық даму 
жолын таңдап алды. Олардың кейбірі, мәселен Қазақстан, айтарлықтай 
жетістікке жетті. 
Ал Қазақстанның геосаяси спектрда қай жаққа жататындығына келер 
болсақ, меніңше, Қазақстанның өз байламына жүгінген дұрыс болар еді. 
Қазақстан Еуропа да, Азия да емес, ол – Еуразия. Жағрафиялық жағынан 
да, мәдени тұрғыдан да алып қарасақ, бұл сөзіміз рас болып шығады. 
Қазақстанның 140 ұлт пен ұлыстың Отаны болып отырғанының өзі оның 
аймақтағы ерекше орнын паш етеді. Біз АҚШ туралы айтқанда, «сан 
ұлттың  қайнаған  қазаны»  деген  тіркесті  жиі  қолданамыз,  дәл  осыны 
Қазақстанға қаратып айтуға да болады. Америка Құрама Штаттарының 
барлық  тұрғындарын  «америкалықтар»  деген  сияқты  Қазақстанның 
халқын «қазақстандықтар» десек жарасады. Бұл – шынымен де, жаһан 
халқы ешқашан ұмытпайтын үлкен жетістік. 
Жанарбек Әшімжан: Сіз бір сөзіңізде Қазақстандағы оппозициялық 
күштермен жолығып, ұзақ пікірлескеніңізді айтып қалдыңыз. Олардың 
талап-тілектеріне  қатысты  сіз  қандай  ой  қорыттыңыз?  Тарихта  «әр 
дәуірдің  өз  демократиясы  бар»  деген  түсінік  жоқ  емес.  Демек,  осы 
тұста «қандай да бір саяси мәселе күшпен шешіледі» деген ұғым тумай 
ма?
ричард  хоугланд:  Шындығында,  мен  көптеген  саяси  партиялар- 
дың  және  әлеуметтік  қозғалыстардың  басшыларымен,  сол  сияқты 
«оппозициялық»  журналистермен  кездесіп  тұрамын  (бұл  менің 
дипломат ретіндегі міндетім ғой!), бірақ олардың бірде-бірі, қайталап 
айтамын, бірде-бірі маған ешқандай талап қойған емес. Олардың саяси 
ұстанымдарын бар ынта-ықыласыммен тыңдап, осы түрлі көзқарастағы 

250
пікірлер  жиынтығын  саяси  сараптамама  енгізіп,  АҚШ  үкіметіне 
жеткізіп отырамын.
Ал  демократия  жайлы  сөз  қозғар  болсақ,  АҚШ  болсын,  басқа 
болсын,  ешқандай  үкімет  ешқашан  демократияны  күшпен  орната 
алмақ  емес.  Шынтуайтына  келгенде,  бұл  –  «демократия»  ұғымына 
кереғар түсінік, себебі, «демократия» – «халықтың дауысы» деген сөз. 
Демократия  ұлттық  нормалар  мен  мәдени  салт-дәстүрмен  араласып, 
сан алуан жолдармен көрініс табатынын айта кеткен абзал. Мәселен, 
Түркиядағы  демократия  Жапониядағы  демократиядан  өзгеше,  Үнді- 
стандағы демократия мен Оңтүстік Африкадағы демократия бір-біріне 
ұқсамайды.  Бразилиядағы  демократияны  Чехиядағы  демократиямен 
салыстыра  алмайсыз.  Бұл  елдердің  әрқайсысы  бір-бірінен  мүлде 
өзгеше, бірақ әрқайсысының өз демократиялық соқпағы бар. Қазақстан 
да демократиялық ел ретінде, өз жолымен дамып келе жатқанына кәміл 
сенімдімін. 
Жанарбек  Әшімжан:  Америка  құрлығы  алғаш  ашылған  кезде 
мұхиттың  арғы  бетіне  Еуропадан  көптеген  халықтар  ағылып 
барып  қоныстанды.  Өте  көне  мәдениет  иесі  саналатын  үндістердің 
қан  ортасында  тұрып,  әуелі  «Том  ағайдың  лашығының»  іргесін 
қаладыңыздар. Төрт ғасырдың ішінде қазіргі Құрама Штаттар қандай 
өркениетті адамзат тарихының сахнасына шығарды деп ойлайсыз?
ричард хоугланд: Америка Құрама Штаттарының негізін қалаған 
–  батысеуропалықтар  екені  рас.  Олардың  басты  жетістіктерінің  бірі 
–  олар  осы  ұлы  экспериментке  қосылғысы  келгендердің  барлығына 
есіктерін  ашып  тастады.  Американың  тарихынан  хабары  бар  адам 
мұның ешқашан оңайға соқпағанын жақсы біледі, себебі әрбір алдыңғы 
толқын  «Америка  экспериментінен»  өз  орнын  табуға  ұмтылған  жас 
ұрпақты қарсы алуға құлықсыз болды.
ХХ  ғасырдың  басында  Шығыс  және  Оңтүстік  Еуропадан  келген- 
дер  толыққанды  америкалық  болу  үшін  күресті.  Әрине,  содан  соң 
афроамерикалықтар, испантектестер, Шығыс және Оңтүстік Азиядан 
шыққандар терезесі тең америкалық болу жолында күресті және әлі де 
күресіп жатыр. 
Меніңше, Америка халқының 2008 жылғы қарашада Барак Обама- 
ның өздерінің президенттері етіп сайлауы – бұл «ұлы эксперименттің» 
ең  үлкен  жетістігі  болды.  Қазанның  26-сында  Қазақстан  халқы 
ассамблеясында сөйлеген сөзінде Президент Назарбаевтың көпұлтты 
Қазақстан АҚШ-тың «қайнаған қазанын» үлгі ретінде ұстанады деген 
сөзін көпшіліктің қолдағанын көріп қатты сүйсіндім. 
Жанарбек Әшімжан: Жақында ғана АҚШ президенті Барак Обама 
«Нобель»  сыйлығына  ие  болды.  Әлемдік  ақпарат  құралдарында  бұл 
туралы  әртүрлі  алыпқашты  пікірлер  айтылды.  Венесуэла  президенті 

251
Уго Чавес тіпті: «Обамаға бейбітшілік бойынша «Нобель» сыйлығын 
ұсыну – ойын басталмай жатып «мен барлық матчтарды жеңіп аламын» 
деп өзеуреген бейсбол ойыншысына қорытындыны күтіп жатпастан-ақ 
бәйгені ұстата салғанмен бірдей әрекет» деп баға берді. Обама алған 
сыйлыққа байланысты америка жұртшылығының жиынтық көзқарасы 
қандай?
ричард хоугланд: Қазанның 9-ында бейбітшілік жөніндегі Нобель 
сыйлығын алғанын естігенде президент Обаманың қатты таңқалғанын 
және өзін қатты ыңғайсыз сезінгенін білеміз. Сол күні жұрт алдында 
сөйлеген  сөзінде  президент  Обама:  «Сөздің  ашығын  айтайын,  бұл  – 
жеке менің жетістіктерім үшін берілген сыйлық емес, бүкіл әлемдегі 
ұлттардың шабыттандыруымен әрекет еткен Америка басшылығының 
ұстанымын қолдау шарасы деп түсінемін. 
Шынымды айтсам, өзімді бұл сыйлықты алу құрметіне ие болған 
шешуші тұлғалардың қатарында тұруғы лайықты емеспін деп санай- 
мын.  Бұл  ерлер  мен  әйелдер  өздерінің  бейбітшілік  үшін  күрестегі 
ержүректігімен бүкіл әлемді және мені шабыттандырды. 
Мұнымен қоса бұл сыйлық – осы ержүрек тұлғалар және Америка 
халқы  құрғысы  келетін  әлемнің  және  біздің  мемлекетті  құруға  негіз 
болған  құжаттарда  көрсетілген  мұраттарға  жетуге  бағытталған 
бейбіт  әлемнің  көрінісі.  Тарихтан  білетінім,  бұл  сыйлық  белгілі 
бір  жетістіктерді  марапаттау  үшін  ғана  берілмеген.  Ол  белгілі  бір 
себептердің  жиынтығына  серпіліс  беру  үшін  табыс  етіліп  отырған. 
Міне,  сондықтан  да  мен  бұл  сыйлықты  қабыл  аламын,  себебі,  бұл 
сыйлықты серпінді әрекеттерге – ХХІ ғасырдағы ортақ қауіп-қатерге 
қарсы тұруға жасалған үндеу деп түсінемін», – деген еді. 
Жанарбек Әшімжан: Дүниеде екі саяси жүйенің текетіресі кезінде 
атеизмді  жақтаған  Кеңестер  Одағы  ақыры  ыдырап  тынды.  Сөздің 
бісмілләсін  Құдайдан  бастайтын  АҚШ  жеңіске  жетіп,  әлемде  ең 
құдіретті мемлекетке айналды. Сіздіңше, дін қандай рөл атқарды?
ричард хоугланд: Мына сұрағыңыз өте қызық, бірақ тым күрделі 
екен!  Әлемдегі  барлық  ірі  діндердің  ортақ  құндылықтары  бар,  сол 
құндылықтардың бірі – адам өмірін қастерлеу; кәрі мен жасты, бала 
мен  ересекті  жеке  тұлға  ретінде  қадірлеу,  сондай-ақ  әрбір  отбасын, 
олардың кең ауқымдағы әлеуметтік үлгісі – қауымдастықтарды, және 
ақыр  соңында  бүтін  бір  ұлтты  құрметтеу.  Егер  мемлекет  (кез  келген 
мемлекет!) өзін адами құндылықтардан жоғары қоятын болса, ол ақыр 
соңында мемлекет ретінде өмір сүрмей, жойылып кетері кәдік. 
Иә,  шынымен  де  Америка  Құрама  Штаттарының  іргесін  қалаған 
«Құрушы әкейлер» XVIII ғасырдағы Батыс Еуропадағы ағартушылық 
философия  дәстүріне,  анығын  айтқанда,  діни-философиялық  интел- 
лектуалдық  қозғалыстың  құндылықтарын  негізге  ала  отырып  әрекет 

252
еткен  еді.  Соның  нәтижесінде  кейбір  кездері  АҚШ-ты  «христиан 
мемлекеті» деп сипаттайтындар бар. Дегенмен, ХХ ғасырдың соңына 
қарай  біз,  Құрама  Штаттар,  «мұсылман  мемлекеті»,  «иудейлер 
мемлекеті»,  «буддистер  мемлекеті»  және  жер  шарындағы  басқа  да 
діндердің отанына айналдық. 
Осыған  сүйене  отырып  мен  барлық  ұлы  діндерге  орын  берілген 
бостандық концепциясы тоталитарлық бақылау концепциясын жеңіп, 
өміршеңдігін паш етті деп тұжырым жасай аламын. Бірақ 1991 жылғы 
тарихи  оқиғалардың  орын  алуына  басқа  да  көптеген  алғышарттар 
болғаны айқын. Тарихшылар Кеңестер одағының салыстырмалы түрде 
шапшаң күйреуінің қандай себептері болды деген сұрақ төңірегінде әлі 
талай жыл пікір таластырар. Бірақ біз бір маңызды фактіні ешқашан 
ұмытпауымыз керек: Кеңес одағының көп олқылықтары болғанымен, 
оның сондай-ақ көп жетістіктері де болды. Тарих дегеніміз – өмірдің 
өзі сияқты өте күрделі ұғым. Ақтық тарихи тұжырым шығарылғанға 
дейін, бәлкім, ғасырлар өтетін шығар. 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: