Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

235
Жанарбек  Әшімжан:  Бүгiндерi  көп  қазақ  көрермендерi  бiле 
бермейтiн фильмдер шетелден жүлде алып келiп жатыр. Мұның себебi 
неде?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Бұл  да  кино  басшыларының  кесiрi 
деуге  болады.  Бiзде  қазiр  кинопрокат  жоқ.  Кино  көрсетiлмейдi. 
Кинотеатрлардың  барлығын  сатып  жiберген.  Басшылар  шырылдап 
жүрiп  оларды  алып  қалуы  керек  едi.  Қазiр  сендер  Әуезов  театры 
маңынан дүңгiршек көрдiңдер ме? 
Жанарбек Әшімжан: ?..
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Мен  директор  болып  тұрған  кезiмде 
маңындағы жердi театрдың меншiгiне құжатты түрде алып алғанмын. 
Қазiр ол жер қаланың да меншiгiне жатпайды. 
Жанарбек Әшімжан: Алматыда оншақты кинотеатр бар. Барлығы 
да  кiлең  шетел  фильмдерiн  көрсетедi.  Қазақ  киносын  насихаттауға 
соларды көндiруге болмай ма?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Жекеменшiк  кинотеатрларды  ұстап 
тұру  оңай  емес.  Олар  көп  қаржы  шығарып,  жөндедi.  Техникалық 
құралдар  сатып  алды.  Миллиондаған  ақша  кеттi.  Ендi  оны  қайтару 
керек.  Қалай  қайтарады?  Шетелдiк  кинолар  көрсетедi.  Егер  қазақ 
киносын  көрсетсе,  сен  барасың,  мен  барамын.  Басқа  кiм  барады? 
Шетелдiк  киноға  келгендей  қазақ  киносына  халық  қаптап  келмейдi. 
Сондықтан, кинотеатр иелерi үшiн қазақ киносы пайдасыз. Бұл – бiр. 
Екiншi, егер кинотеатр иесiнiң намысы болып, тым құрыса, күнiне бiр 
сағат қазақ киносын көрсетуге болады ғой. Өкiнiшке қарай, олай iстеп 
отырған бiр кәсiпкер жоқ. Ал солай жасауға мұрындық болып отырған 
кино басшылары және жоқ. 
Жанарбек Әшімжан: Желтоқсан оқиғасына байланысты түсiрiлген 
Қалдыбай  Әбеновтiң  «Аллажар»  фильмi  туралы  ел  iшiнде  жылы 
пiкiрлер  көп  айтылады.  Тiптi  кейде  оның  көрсетiлуiне  де  тыйым 
салынуда. Жалпы, осы фильм жөнiнде пiкiрiңiз қандай? 
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Мен  ол  фильмдi  жақында  көрдiм. 
Маған ұнады. Аз қаржыға түсiрiлсе де, шетелдiк фильмдер деңгейiнде 
түсiрiлген  өте  жақсы  фильм  екен.  Ал  бұл  туындының  шеттетiлiп 
жүргенiн мен де түсiнбеймiн. 
Басы  ашық  бiр  әңгiме,  бүгiнгi  қазақ  киносының  басында  отырған 
жiгiттер  бюджеттен  бөлiнген  қаржыны  өзiне  ұнайтын  режиссерлерге 
ғана  бередi.  Ал  ол  Сергей  Әзiмовке  ұнайтын  немесе  соның  айтқан 
«идеясы»  бойынша  кино  түсiредi.  Оқырман  қауым  менi  дұрыс 
түсiнсiн,  мен  жiгiттердiң  өкiметтiң  берген  ақшасына  жол-жөнекей 
қожайын болып, қақпайлап, өзге iскер режиссерларды шетке тебетiнiне 
қынжыламын.  Әйтпесе,  мен  ешкiмнiң  ештеңесiн  де  қызғанбаймын. 
«Болса, қазаққа болсын» деп жүрген азаматтың бiрiмiн.

236
Жанарбек Әшімжан: Сiз эфирлерде, газет-журналдарда ащы-ащы 
пiкiр  бiлдiресiз.  Сiздi  жан-дүние  бүгiнгi  өнердегi  келеңсiз  iстердiң 
оппозициясы секiлдi көрiнедi. Солай ма?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Менiң  айтып  отырған  әңгiмелерiм 
бүгiнгi заманға, саясатқа қарсы ма? Қарсы емес. Мен өнерде жүрген 
шолақ  белсендiлерге  оппозициямын,  егер  оны  оппозиция  десек. 
Оппозиция  деген  сөздi  қазiр  бiрден  саясатпен  байланыстыра  қоятын 
болдық.  Бұл  сөздiң  түбi  –  басқаша  ойлайтын  адам.  Яғни,  суреткер 
ретiнде менiң талғамым бөлек. 
Жанарбек Әшімжан: Сiз ұлтшылсыз ба?
тұңғышбай Жаманқұлов: Ұлтшылмын. Елiмiз тәуелсiздiк алғанда 
бөркiмдi  аспанға  атып  қуанғанмын!  Желтоқсанда  алаңға  шықсам, 
ұлтшылдығымнан шықтым. 
Жанарбек Әшімжан: Алаңға кiм-кiм бардыңыздар?
тұңғышбай Жаманқұлов: Әзiрбайжан Мәмбетов екеумiз бардық. 
Ол  кiсi  мәшинасын  жiберiп  қойған  екен,  менiң  жаман  жигулиiм 
болған,  Әзекеңдi  салып  алдым  да  үйiне  қарай  тартып  отырдым. 
Алаңның тұсына келгенде, топ адамды көрдiк те бардық. «Аға, ақыл 
айтыңызшы» деп бiр топ жас ортасына алды да кеттi. «Айналайындар, 
тәртiпсiздiкке  бармаңдар,  арандап  қалмаңдар,  өркениеттi  түрде 
қарсылық көрсетiңдер, қарындарың ашса үйлерiңе барып тамақ iшiп, 
қайтып  келiңдер»  дегенiмде  маңдайыма  бiр  кесек  тас  тарс  етiп  тидi. 
«Қайтып келiңдер» деген сөзiм үшiн менi кiм ұрды? Әрине, «үш әрiп» 
ұрды. Қан жоса болдым да қалдым. Мiне, тыртығы әлi күнге дейiн тұр. 
Ес жиғанымда «Мәмбетовтi штабқа алып кеттi» деп естiдiм. Ол кiсiнiң 
басын жарып, тепкiлеп ауруханаға түсiрiптi. 
Жанарбек Әшімжан: Кейiннен сұраққа тартылдыңыздар ма? 
тұңғышбай Жаманқұлов: Тартылғанда қандай, үш ай тергелдiк. 
«Ешкiмдi танымаймын, бiлмеймiн» деп құтылдық. Сол кезде танылып 
қалған кезiм ғой, соттай қоймайтын шығар деп сендiм. 
Жанарбек  Әшімжан:  Осы  танымалдықты  бұлдаған  кезiңiз  бол- 
ды ма?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Танымалдығымды  ешқашан  бұлдаған 
емеспiн. Танымалдылығымның кейде рахатын көрем. Театрды басқар- 
ған  кезде  100  пайыз  танымалдылығымның  пайдасы  тидi.  Кез  келген 
министрге  кедергiсiз  кiрiп  барамын.  Кiрiп  барамын  да  театрға  ақша 
сұраймын.  Қиын  кезеңдерде  театр  қызметкерлерiнiң  мүддесi  үшiн 
сондай да жолдарға бардым. 
Жанарбек Әшімжан: Ақшаға тәуелдiсiз бе?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  «Ақша  керегi  жоқ,  мен  оны  жақсы 
көрмеймiн»  десем,  адам  болғаным.  Ақша  керек.  Ақша  дегенiмiз  – 
еркiндiк, тәуелсiздiк. 

237
Жанарбек  Әшімжан:  Естуiмiзше,  сiз  бай-қуатты  тұрасыз.  Ал 
театрдан актер ретiнде алатын жалақыңыз мардымсыз болар. Ақшаны 
қайдан табасыз? Бизнесiңiз бар шығар?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Мен  қасқыр  сияқтымын.  Бөрi  азығы 
жолда. Бала-шағамның азығын жол-жөнекей қарпып жүрiп табам.
Жанарбек Әшімжан: Той басқарасыз ба?
тұңғышбай  Жаманқұлов:  Басқарамын.  Ол  мен  үшiн  бiр  жағы 
пайда көзi.
Жанарбек Әшімжан: Сiз кинода көптеген тарихи рөлдердi сом- 
дадыңыз.  Дегенмен,  «шiркiн-ай  осы  рөлдi  ойнасам»  деген  тiлегiңiз 
бар ма?
тұңғышбай Жаманқұлов: Актерде ондай арман көп болады. Түрiм 
келе ме, келмей ме, онда шаруам жоқ, Шыңғысханды ойнағым келедi. 
Басқа да әлемдiк деңгейдегi тұлғаларды ойнағым келген. Өнерге келу 
де  –  ерлiк,  өнерден  әдемi  кете  бiлу  де  ерлiк.  Бiрiншi  ерлiктi  көбiмiз 
жасаймыз,  ал  кету  ерлiгiн  жасай  алмай  жүрмiз.  Мен  Жамбылда  өте 
жақсы оқып жүрiп ерлiкпен өнерге келдiм деп есептеймiн. Содан берi 
өнердегi әдiлетсiздiкпен әлi күресiп келемiн. 
Жанарбек  Әшімжан:  Бұл  күрестiң  қалай  аяқталатынын  iшiңiз 
сезе ме?
тұңғышбай Жаманқұлов: Әдiлеттiкпен аяқталады. 

238
«тАҒДЫр МеН оқИҒАсЫЗ ҮЛкеН кИНо туМАйДЫ»
(Кино режиссері Серiк Жармұхамедпен сұхбат)
Жанарбек  Әшімжан:  Соңғы  кездерi  елiмiзде  кинофестивальдер 
жиi өтiп жүр. Таяуда ғана «Шәкен жұлдыздары» болды. Ендi «Еуразия» 
кинофестивалi  екiншi  рет  өткiзiлiп  отыр.  Екеуi  де  халықаралық 
мәртебеге  ие.  Халықаралық  фестивальдердiң  бiздiң  елiмiзде  жиi 
бола  бастауы  Қазақстанның  ТМД  аймағында  үлкен  кино  орталыққа 
айналғанын бiлдiре ме? 
серiк  Жармұхамед:  Олай  деп  айту  қиын  шығар.  Мұндай  нәрсе- 
лердiң бәрiнiң артында дәл қазiр саясат тұр деп есептеймiн. Ал аз ғана 
уақыттың  iшiнде  қос  бiрдей  халықаралық  фестивальдiң  болуы  тегiн 
емес. Алда президент сайлауы келе жатыр. Бұл – үлкен саяси дода, ал 
мұндай  мәдени  шаралардың  белгiлi  деңгейде  саяси  қырлары  да  жоқ 
емес.  Жалпы  алғанда,  ондай  фестивальдердiң  болғанының  еш  зияны 
жоқ. Бiрақ «Орта Азияда қазақ киносы ұлттық деңгейге көтерiлiп кеттi, 
бұл фестивальдер соның айғағы» деу – жаңсақтық. Бiрақ президенттiк 
сайлаудан кейiн мұндай ауқымды шаралар бiр-екi жыл түк болмағандай 
кiлт  тоқтап  қалмай  ма  деген  де  ой  жоқ  емес.  Қазiр  көзге  көрiнетiн 
шаралардың бәрiне келсiн-келмесiн саяси рең берiп жатырмыз. Бүгiнгi 
таңда  адам  уақыттан  қалып  қойды.  Уақыттың  iшкi  ағысының  қуаты 
сондай  –  бүгiнгiң  ертеңгi  күнге  меже  бола  алмайды.  Себебi,  уақыт 
бiздiң жоспарымызға көнбейтiн жағдайға жеттi. Мына «ойбай шаптың» 
айналасынан аттап шыға алмай тұрғанымыз да сол. 
Әр ғасырдың басы осындай топалаңдарға толы. Және бiздiң ұлттық 
дiлiмiз де сәл нәрсенi алаулатып-жалаулатып кетуге тым бейiм. Кинода 
да  осындай  жағдай.  1990  жылдары  кино  өндiрiсiне  «жаңа  толқын» 
келген кезде, «ойбай, бұл жаңалық!» деп жалаулата жөнелдiк. 10 жыл 
жалаулаттық. Далақтап олай шаптық, бұлай шаптық. Абай айтпақшы, 
«екi көзiмiз аспанда, шапанымыз атымыздың артын жауып қалды». 15 
жыл өткен соң «ойбай-ау, мыналар түк те бiтiрмептi ғой, бұлар ұлттық 
киноға не бердi?» деп әлгi «жаңа толқынды» ағаш атқа терiс мiнгiзiп 
жатырмыз. Бұл ендi ұлттық болмаса да, шығыстық менталитет. 
Жанарбек Әшімжан: Бүгiнгi қазақ киносының төрiне шыққан сол 
«жаңа толқынға» деген сiздiң өзiңiздiң көзқарасыңыз қалай?
серiк  Жармұхамед:  Бұл  толқында  киногерлер  ретiнде  өсу  бар. 
Бәрi  Ресейде,  Соловьевтiң  мектебiнен  тәлiм  алып  келдi.  Авторлық 
стильдi тәуiр меңгердi. Ал авторлық кино француздарда 1960 жылдары 
Годардың кезiнде басталған. 
Жанарбек Әшімжан: Авторлық кино деген не ұғым?
серiк Жармұхамед: Авторлық кино ешқандай саясатқа да, адамға 
да бағынбайды. Не қалайсың, соны жасауға қақың бар. Ал сол авторлық 

239
кино түсiруге кез келген режиссер құқылы ма? Оған да бiз мән бермедiк. 
Мүмкiндiгi және қаржысы бар режиссер авторлық кино жасайды, бiттi. 
Мәселен, сонша мақтап жүрген Серiк Апрымовтың «Соңғы аялдама», 
«Ақсауат» фильмдерi маған тегi ұнамайды. Бұл өз ұлтыңды мансұқтау 
арқылы  көзге  түскен  туынды  дер  едiм.  Кинода  «типтiк  дәрежеге 
көтерiлу»  деген  бар.  Ал  сол  Апрымовтың  киносындағы  штрихтарды 
типтiк  қатынас  дей  аласыздар  ма?  Шығыстық  канондарға  салып 
көрiңiзшi, бiреуiне де келмейдi. Ал шетелде ол фильмдер – экзотика. 
Сол  фильмдер  арқылы  шетел  бiздiң  халықты  африкалықтар  ретiнде 
қабылдауы да мүмкiн. 
Жанарбек Әшімжан: Апрымов бар, тағы бiрнеше режиссерлердiң 
туындылары  жыл  сайын  шетелден  жүлде  әкелiп  жүр.  Сонда  ол 
туындыларға сыйлықты экзотика үшiн бере ме?
серiк  Жармұхамед:  Көбiне  сол  үшiн  бередi.  Сол  фильмдердiң 
«Гран-при»  алып  келгенi  бар  ма?  Жоқ.  Тек  жекелеген  рөлдер  үшiн, 
ынталандыру  бағытында  берiп  жатады.  «Көрмегенге  көсеу  таң» 
демекшi,  оны  елге  алып  келiп  жалаулатамыз.  Себебi,  бұл  толқынды 
кино өндiрiсi тұрғысынан алып қарасақ өсу бар. Бұл өсу «жаңа толқын» 
болмаса  да  орын  алатын  едi.  Себебi,  Аймановтың,  Қожықовтың, 
Қарсақбаевтың iзiн алып келе жатқан режиссерлер киноны бiр орнында 
тұрғызып қоймас едi. Бейнелеп айтқанда, жүгерi өсiрушi оны өндiрудiң 
жаңа сорттарын шығарды деген сияқты. Дегенмен, «жаңа толқынды» 
бас салып жамандай беруге де болмайды. Сондай-ақ «жаңа толқынның» 
iс-әрекетiне қол шапалақтап, даңғазаланудың да керегi жоқ. Менiңше, 
кейiнгi  режиссерлердiң  жаппай  авторлық  кино  түсiруге  қақысы  жоқ 
қой деп ойлаймын.
Сатыбалды  Нарымбетов  –  кинода  көп  жүрген  режиссер.  1980 
жылдары әр режиссердiң дебют жасауына мүмкiндiк туды. Сол кезде 
жұрт  жалғыз  дебютына  малданып  жүргенде,  Нарымбетов  бес-алты 
дебют  жасады.  Бiрақ  ол  кезде  Сатыбалды  өзiн-өзi  таба  алмаған. 
Авторлық кино түсiре бастағалы ғана Нарымбетовтың екiншi тынысы 
ашылды.  Өзгеше  ойлау  жүйесiн  алып  келдi.  Қазiргi  уақыттың  iшкi 
түйсiгiн дөп таба алды десе де болады.
Жанарбек  Әшімжан:  «Барлық  режиссерлердiң  авторлық  кино 
түсiруге құқы бар ма?» дедiңiз ғой. Ал кинематограф тұтас авторлық 
киноға көшiп кетсе, онда көрерменге кiм кино жасап бередi?
серiк  Жармұхамед:  Рас,  бұл  күрделi  мәселе.  Халыққа  не  керек? 
Халыққа жақсылықты уағыздау керек. Кинодан асқан үлкен идеология 
жоқ. Менiңше, әдебиет те идеология бола алмайды. Кино әшейiн шәй 
iшiп отырып-ақ санаңды жаулап алады. Еңбектеген сәбиден, еңкейген 
қартқа  дейiн  кино  көредi.  Ауылдағы  үлкен  кiсiлердiң  өзi  көрген 
сериалдарынан  өз  ауылының  кейiпкерiн  тауып  алып  отыратыны  да 

240
содан.  Өзi  адам  жүрген  жерде  бес-алты  ғана  проблема  бар  ғой.  Сол 
проблемаларды көрермен өз бойынан да көрiп қалуы мүмкiн. Сондай-
ақ  мультфильмдер  де  балалардың  назарын  айрықша  жаулап  барады. 
Бұрынғы балалар «пық» деп қана атушы едi, қазiргi бала ес бiле сала 
қос қолын түйiп алып «дү-дү-дү-дү-дүт» деп атады. Бiр тараптан бұл 
нәрселер патриоттық, елдi қорғау тұрғысынан дұрыс та болуы мүмкiн. 
Бiрақ  ұлттық  мәдениеттен  аулақтау  сусындаған  баланың  есейе  келе 
өз  ұлтына  өзi  жат  болып  кететiнi  рас.  Мысалы,  бiздiң  балаларымыз 
үшiн  Әмен  Хайдаровтың  классикалық  мультфильмдерiнен  гөрi 
батыстың  атыс-шабысқа  толы  мультфильмдерi  әлдеқайда  қызық. 
Өйткенi,  батыстық  туындылардың  iшкi  ырғағы  басым,  жас  сананы 
үйiрiп  әкетуге  бейiм  тұрады.  Әңгiмемiздiң  басы  «авторлық  кино» 
дегеннен шығып кеттi ғой. Сондықтан қандай нәрсе болса да ең бiрiншi 
өлшем – ұлттық идеология болуы керек. Киноны қалыпқа келтiрмей, 
ұрпақты тәрбиелеу – қиын мәселе. Бұл – киноның артықшылығынан 
емес, таңның атысынан кештiң батысына дейiн санаңның төрiне келiп 
малдас құрып отырып алатын экранның қуаттылығы. Сен қарайсың ба, 
қарамайсың ба, экран сенiмен есептеспейдi. 
Жанарбек Әшімжан: Әңгiменi ұлттық киноға қарай бұрсақ...
серiк  Жармұхамед:  Бiздiң  тiлге  қатысты  көзқарасымыз  секiлдi, 
ұлттық киноға деген түсiнiгiмiз де шалағайлау. Өйткенi, кино көбiне-
көп ауылдан келгендердiң емес, орысша тәрбиеленген, барлық ұғымды 
орысша  қалыптастырған  адамдардың  қолында  болады.  Әлiмсақтан 
солай.  Сосын  олар  кино  түсiргенде  ауылға,  ұлтқа  тән  ұғымдардан 
гөрi  әлемдiк  канондарға  көбiрек  ұмтылады.  Сондықтан  бiзде  ұлттық 
кино бар ма? Болуы мүмкiн бе? Қандай жағдайда болады? Бұл үлкен 
проблемалық сауалдар. Бiрақ дәл қазiргiдей алашапқын уақытта ұлттық 
киноны қалыптастыру, әй, мүмкiн емес шығар.
Жанарбек  Әшімжан:  Айтпақшы,  таяуда  ғана  түсiрiлiп  бiткен 
«Көшпендiлер» фильмiн көрдiңiз бе? 
серiк Жармұхамед: Көрдiм. «Көшпендiлер» түсiрiлiп бiткелi әңгiме 
ауаны бiр дамылдаған жоқ. Түрлi көзқарастар айтылып жатыр. Белгiлi 
бiр  мөлшерде  ол  туындының  халықаралық  аренада  өзiнiң  көздеген 
мақсаты да бар шығар. Ал егер әңгiменi ұлттық киноға, қазақ ұлтына 
қарай  бұрсақ,  онда  бұл  фильмнен  ұлттық  құндылықтарды  iздеудiң 
керегi  жоқ.  Қазақтың  тарихын,  хандық  дәуiрiн  iздеп  әуре  болмаңыз. 
Ғұндар  дәуiрi  ме,  одан  бергi  заман  ба,  белгiсiз.  Әйтеуiр  көшпелi 
ел,  олардың  да  билiгi  болған  екен,  ханы  болған  екен,  сайын  даланы 
жайлаған екен деген ғана түсiнiк. Сондықтан «Көшпендiлердiң» басына 
«Тәжiкфильм» немесе «Түркiменфильм» деп қойсаңыз да еш айырмасы 
жоқ. Бұл картинаның сценарийi туралы да үлкен таластар орын алды. 
Сәкен Жүнiсов бiр-екi рет тулап қалды. Мен ол сценариймен танысқам, 

241
100  пайыз  басыбүтiн  көшiрiп  алды  деуге  келмейдi.  Дегенмен,  оқиға 
желiстерi ұқсас. Мұның бәрi режиссураға, драматургияға байланысты. 
Бiрақ  фильмнiң  негiзгi  мақсаты  орындалған  секiлдi.  Көрермен 
ақшасын төлеп барады. Прокат мәселесiн жолға қойып алған сияқты, 
естуiмше,  қазiрдiң  өзiнде  шетелдiк  үш-төрт  телеарна  сатып  алған 
көрiнедi.  Кино  өндiрiсi  дегенiмiз  –  қайнап  жатқан  қанбазар.  Мұнда 
жалғыз  адамның  идеясы  немесе  ықпалы  түгел  өте  бермейдi.  Түсiру 
алаңының маңайында миллиондаған ақша айналып жүредi. Ал үлкен 
ақша жүрген жерде үлкен тартыстар да болады. Және бүгiнгi уақыттың 
өзi  –  ақшаның  құлы.  Адамды  уақыт,  уақытты  ақша  билеп  тұр. 
Мәселен,  алғашқы  кезде  «Көшпендiлердi»  түсiруге  келген  шетелдiк 
мамандардың әрқайсысына 100 жеңiл көлiк алып берiптi. Қонақ үйден 
бәрiне люкс алып бердi. Бәлкiм, белгiлi бiр мүдделер үшiн бұл да керек 
болған шығар. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiздер  «жаңа  толқын»  деп  атап  жүрген 
режиссерлердiң  бiразына  «неге  көрермен  көретiн  фильм  түсiрмей- 
сiздер?»  деп  сұрағанбыз.  Сөйтсек,  олардың  ұғымынша  көрермен 
көретiн  кино  –  сериалдар,  қарабайыр  дүниелер  екен.  Расында  олай 
емес қой? 
серiк Жармұхамед: Әрине!
Жанарбек  Әшімжан:  Көрерменге  арналған  кино  дегенiмiз  де 
көркемдiк деңгейi жоғары, сапалы дүниелер емес пе?
серiк  Жармұхамед:  Шынын  айтқанда,  халық  қандай  киноны 
көретiнiн сол режиссерлердiң өздерi де түсiнбейдi. Олар «халық та мен 
сияқты түсiну керек» деп ойлайды. Өнердiң қай саласы болса да халық 
үшiн емес пе? 
Жанарбек Әшімжан: Мәселен, Шәкен Айманов, Сұлтан Қожықов, 
Абдолла Қарсақбаев, одан кейiнгi бел ортасында сiз, Амангелдi Тәжi- 
баев,  Шәрiп  Бейсембаев,  Мұрат  Омаров  жүрген  буынның  арасында 
жалғастық бар едi. Қазақ кино мектебi бар-жоғын айту қиындау, бiрақ 
ұрпақ  жалғастығында  бiрiздiлiк  бар  сияқты  едi.  Ал  «жаңа  толқын» 
келген тұста сол жалғастық үзiлiп қалды. Мұның себебi неде?
серiк  Жармұхамед:  Олар  алғаш  қысылып-қымтырылмастан 
«киноның  жаңа  дәуiрiн  бастадық,  қазақ  киносы  бiзден  басталады» 
дегендi ашық айтты. Плюрализм. Әркiмнiң өз пiкiрiн айтуға құқылы. 
Бiрақ  киноның  дамуы  мен  тарихына  қатысты  бағаны  тарихшылар 
мен  сыншылар  беру  керек.  Алғаш  «жаңа  толқынның»  аяқ-қолын 
жерге тигiзбей мақтадық. Қазiр газет-журналдарға қарасаңыз, оларды 
мансұқтап жатыр. Және уақытында тақиясын аспанға атып мақтағандар 
қазiр «бұлар қате iстеген екен ғой» терiс пiкiр айтып жатыр. Бұған не 
дейсiздер, ендi? 

242
Мен бiр қызық жағдайды айтайын. Мойындайық, мойындамайық, 
қазақ  киносының  классикасы  –  «Қыз-Жiбек».  Сол  «Қыз-Жiбектi» 
бастағанда  Ғабит  Мүсiрепов  сценарийiн  алып  келдi.  Басында  бас 
салып мақтады, ақыр аяғында жарамайды деп алып тастады. Ғабиттiң 
сценарийiнде кино көштен басталатын. Оның бәрiн алып тастады.
Жанарбек Әшімжан: Жаратпаған кiмдер?
серiк Жармұхамед: Ол кезде Олжас төраға болып отырған. Сосын 
көркемдiк кеңесте өмiрi илiге қоймайтын Асқар Сүйлейменов болды. 
Тағы бiраз мамандар болған. Кейiн фильм сәттi болып шықты. Бiрақ 
мұны  жасаған  Олжас  та  емес.  Қожықов  –  философ-режиссер,  бiрақ 
ол  өзiнiң  орнын  тапқан  жоқ.  Сондықтан  бұл  Сұлтан  Қожықовтың 
өз  киносы  деп  айту  тағы  қиын,  себебi,  «Қыз-Жiбек»  Сұлтанның 
ойлау  жүйесiнен  басқа  фильм  болып  шықты.  Сұлтан  жазуға  шебер, 
бәрiн  философияға  құрады.  Мысалы,  Жiбек  пен  Төлегеннiң  отауда 
оңаша отырған кезiнде моншақтарды шашып жiберетiн тұсы бар ғой. 
Мұның философиялық астары сұмдық, ендi. Осыны ойлап шығарған 
Сұлтекеңнiң өзi. Мiне, осындай детальдар бар, ал жалпы алғанда бұл 
туынды  Қожықовтың  ойлау  жүйесiнен  алыстау.  Менiңше,  ол  ойлай 
бiледi,  көре  бiлмейдi.  Мәселен,  Қожықовтың  «Қыз-Жiбекке»  дейiнгi 
фильмдерi тартпада жарамай қалды. Ал «Қыз-Жiбектен» кейiн түсiрген 
«Қажымұқаны» дүрiлдеп кету керек едi, олай болмады. Шындығында 
нашар дүние болды. Сұлтекеңе еш шек келтiрiп тұрғаным жоқ, бiрақ 
«Қыз-Жiбектен»  өзге  түсiрген  фильмдерiн  Қожықовтiкi  деп  ешкiм 
айтпайды. «Қажымұқан» анау болды. Сонда бұл фильм қайдан келдi? 
Осы сауалды iлгерiде марқұм Камал ағадан сұрадым. Сонда Камекең 
«мынауыңның  жаны  бар,  мұны  зерттейтiн  нәрсе  екен»  деген-дi.  Сол 
«Қыз-Жiбекте» басынан аяғына дейiн екiншi режиссер болған Виктор 
Пұсырманов  едi.  Одан  да  сұрадым.  Ол  да  үнсiз.  «Қазақ  киносының 
нөмiрi бiрiншi режиссерi, философ – Қожықов екенiн бiлем, бiрақ мынау 
қалай?» деп әлгi сауалды Асанәлi Әшiмовке де қойғам. «Әрқайсымыз 
рөлдердi  өзiмiз  дамытып  әкеттiк  қой,  бiрақ  жаңағы  мәселе  бойынша 
ойланбаппын» дедi. 
Жанарбек Әшімжан: Сонда кiмдiкi?
серiк Жармұхамед: Бiлмеймiн.
Жанарбек Әшімжан: Бәлкiм, актердың, оператордың, жалпы түсi- 
ру тобының жеке шеберлiктерiнен жиналған шығарма болар? 
серiк Жармұхамед: Әйтеуiр, осы жағы маған жұмбақ. Рас, ұжым- 
дық  жұмыс  болғаннан  кейiн  ондай  да  болады.  Бiрақ  киноның  өзегiн 
басынан  аяғына  дейiн  шып-шырғасын  шығармай  ұстап  отыру  –  таң- 
қаларлық жағдай. Әйтеуiр сол кiсiлерде керемет бiр адам түсiнбейтiн 
тылсым дүниелер бар едi. Абдолла Қарсақбаев фильмнiң монтажына 
ешқашан қатыспайтын. Сосын ол кiсi нағыз ұлттық тәрбиеден шыққан 

243
тұлға  және  режиссерлiк  импровизация  ғажап  едi.  Мен  1977  жылы 
Мәскеудiң жоғары курсын бiтiрiп келгенде «Алпамыс мектепке барады» 
атты фильмге мен екiншi режиссер болып бардым. Аталған картинаның 
режиссуралық  сценарийi  –  ұжымдық  жұмыс.  Мұнда  бас  оператор 
–  Әбiлхан  Қастеевтiң  ұлы  Әбiлтай  Қастеев  болды.  Жасы  жетпеген 
Алпамыс  үйде  қалып,  Қалиханның  мектепке  барып  қайтып  келе 
жатқанын, екеуiнiң бiрiншi кездесуiн түсiрмекпiз. Сценарий бойынша 
бәрi жаман емес, Қалихан мектеп киiмiмен келе жатыр, «бүгiн сендерге 
ненi оқытты?» деп алдынан Алпамыс қораның iшiнен жүгiрiп шығуы 
керек. Осы эпизодты түсiрудi Абдолла маған тапсырды. Бәрiн түсiрiп 
шықтық. Сағат үштерде Абдолла Қарсақбаев келдi. Түсiргенiмiздi көр- 
сеттiк. «Қалиханды қайтiп киiндiрiңдер?» дедi. Түсiндiрiп жатырмыз. 
Сосын  өзi  Қалиханның  көйлегiнiң  түймелерiн  қисық  түймелеп,  аяқ 
киiмiн  мойнына  асып,  сөмкесiн  екi  аяғымен  тепкiлетiп  қойды.  Мiне, 
Абдолланың  импровизациясы  баланың  психологиясын  осылай  тiрiл- 
тiп  жiбердi.  Ал  кино  түсiрiлiп  бiткеннен  кейiнгi  мәселелерге  аралас- 
пайды. Егер фильм жасау процесiнiң басынан аяғына дейiн өзi жүретiн 
болса, ұлттық киноның көкесiн Қарсақбаев жасар едi. 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: