Семинар материалдары №3 «45minut kz Республикалық ұстаздарға арналған басылым»

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
Сен әлі тірі ме едің?
Көзімнен ғайып болған күнім едің,
Гүлім едің...
Елтіген түнім едің,
О,Махаббат!
Сен әлі тірі ме едің?- деп, ақын жүрегі табына жырлайды.Ақын күйкі тірліктің қоңыр тірлігінен көрінбей
ескерусіх қалған дүниелерді асыл сүзгендей жүрегінен өткізіп, от тілімен жалынды жырға айналдыра біледі.
Ақынның жайшылықта тумаған әрбір өлеңінен оқырман қауымының әрқайсысы өз дегенін, өз қажетін, тіпті
айтылмаған сырын, мұңы мен арманын, қанатты қиялын да таба алады. Мұқағали поэзиясын оқи отырып,іштей
де болса «мен ғой мынау», «мынау менің өмірім ғой », «мынаны мен де осылай дер едім-ау» деген ой туса ақын
міндетінің орындалғаны.
Ақын   мақсаты-шындықты   жазу.Себебі,   ақынның   ақындығы-шындығында,   жүрек   сөзінде.Ол   не   туралы
жазбасын, не нәрсені жырына арқау етпесін, өз құбыласын әділдікке қарап түзейді.Ал әділдіктің жолы қашан да
бұралаң..   өлең   жолдарын   айшықты   етудің   тағы   бір   тәсілі-қайталау.Мұқағали   поэзиясында   ақындық
дарындылық осы тәсілдерді ойната қолдану арқылы өлең құрылысын қарапайым әрі ерекше тілге жатық етіп
қолдана білген.
Сағыныштай сарғайып сара қайың,
Жапырақтар шертеді сары уайым.
Сара   қайың   мен   сары   уайым   да   жанды   заттай,   сезімге   толы   тіршілік   иесі.   кейіптеу   тәсілінің   поэзияда
мүмкіндіктері   мол,   әдеби   әлемнің   жұмбағын   шешіп   беруші   де   осы   дәстүр.Себебі,   ақын   жеткізе   алмаған
сағынышы мен арманын ақ қайыңға тіл бітіру арқылы, сонау көкте ұшқан қарлығашымен тілдесуімен жеткізе
білген.
Мұқағали   қазақтың   бай   ауыз   әдебиетін,   одан   кейінгі   жазба   әдебиетінің   озық   үлгілерін,   әлемдік   әдебиет
жетістіктерін бойына толық сіңіріп,қабылдай отырып, поэзияда қалыптасып орныққан өлшем-өрнекті керек
жерінде   қырнап-өңдеп,   түрлендіріп   қолдану   жағынан   шеберлік   танытты.   Осы   негізде   жаңа   өлшем,Ұйқас
түрлерін қолдана отырып, ұлттық поэзияның  ырғақтық, әуезділік  байлығын да молықтыра түсті. Мұқағали
поэзиясының көркемдік түрін құрайтын бөлшектерге, яғни композиция, сюжеттік құрылыс, жанрлық өзгешелік
пен бейнелеу тәсілдері, тіл кестесі, өлең өрнегі,өлеңге тін ырғақ пен интонация жүйесі, шумақ, ұйқас түрлерін
қарастыру, олардың  тұтастығын  көркемдік  жүйе дәрежесінде  қалыптасуын  және сол шығарманың  идеялық
мазмұнымен ажырамас бірлестік табуын анықтау, ғылыми түрде дәлелдеу ақындық құпияларына үңілу зертеу
жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Мұқағали   жырлары   тақырып   ауқымының   кеңдігі,   көркемдік   қуатының   өзгешелігі   жағынан   да
оқшауланады.Ақындық табиғаты күрделі, шығармашылығының қыры да, сыры да мол. Ақындық болмысы мен
ерекшелігіне, бейнелеу    шеберлігіне  көз  жіберер  болсақ,  ол күшті  ағасы  мол, тау суындай  тасқынды. Сан
тармақтан табысып, дала төсіне бауырын жазып жөңкіле аққан иірімі мол, жылым дарияға айналады да сусап,
сұраныс жасағандарды қуатты ағыс құшағына алып, бауырына басады.Жыр дариясы жиһан кездіріп,қилы-қилы
тағдырлармен табыстырып, сан қиырға саяхат құрғызады.
Мұқағали-тума   талант.Шабытты   шағында   өлең   нөсерін   селдетіп,   жыр   топанын   тұрғызады.Қиналып,
өлермеңденіп   жазбайды.арам   тер   боп   тыраштанып,   тыртаңдамайды.Жетінші   дәптердегі   он   күнде   27   өлең
жаздым   дегеніне   қарап-ақ   өлеңсіз   күні   өтпейтінін,   жұтқан   ауа,   ішкен   ас   пен   барабар   қорегіне,   қажетіне
айналғанын аңғару қиын емес.Оның өлеңдерін мектеп оқушысынан зейнеткерге дейінгі барлық буын басына
жастанып   оқиды,   асабадан   академикке   дейін   жаттап   жанын   азықтандырады.Үзінділер   тыңдаушысын
рухтандырады.Сөйтіп өзін де, өзгені де, авторын да биіктетеді. 
Мұқағали-ұлт   ақыны.Оның   өлеңдерінде   қазақ   қаны   атқақтап,қаракөздер   жүрегі   лүпілдеп   соғып
тұрады,ұлттық   намыс  атойлап  көрініс  береді.  Бізге  сонысымен  құнды,  сондайлығымен   нәрлі.Ұлылығының-
ариадна жібіндей алтын арқауы осында.Танымал талант Марат Қабанбай: «ұлылар- өз ұлтының микроатом,
микроклеткаларынан тұрады» деуінің мықты себебі бар. Әрине жазушы мұнда бүтінді бөлшектеп, бөлшекті
бөлекше кішірейтіп көрсеткен. Алайда ұлттық белгілер неғұрлым көп болса,соғұрлым сапалана түспек. Бірақ
жадағай   ұран   салған   жалаң   ұлтшылдықтан   сақтану   қажет.Жаңағы   М.Қабанбай:
«Махамбет,Абай,Мұхтар,Мұқағалилар ұлт өкілі ретінде ары қарай өмір сүре береді,олардың шығармаларына
ұлтымыздың өлмес коды жазылған,әлем бізді он ғасыр өтсе де сол кодтар арқылы тауып, танып алады»деуі
білгір   ой   қорытындысы.   Ұлт   ақыны   болу-ұлттың   тарихына,ұлыстың   шежіресіне   жазылу.оның   мәңгілікке
өлмесі, өшпесі мәлім.
Мұқағали-үлкен   суреткер.Суреткерлік   сегіз   қырлы,  сансыз   сырлы   болуы   мүмкін.Соның   бір   ғана  көрінісі
кемел   қайыру-Мұқағалиға   тән.Мәселен   «Мен   күрсінсем,күңіреніп   тау   жылаған».Қандай   ғажап
шендестіру.Адам мен табиғат бір-біріне әсер береді,ықпал етеді.Ақын күрсінісі мен таудың күрсінісі үйлесім
тауып, үндесіп кеткен. «Қалауын тапса» дейтін шеберлік осындай-ақ шығар.Бірінен бірі зарядталып, бірінен-
бірі рухтанып жасампаз күш пен құдіретке айналған поэзия патшалығы бұл.
Ығысыңдар,
214

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
Ей,таулар!
Ығысыңдар!
Орын сайла ортаңнан жұмысым бар.
Ата болып не маған ұрысыңдар.
Адам болып немесе ығысыңдар.
Әлемдік поэзияның інжу-маржандарында ұшырасар мұндай суреттеу-қазақ жырының қолынан келіп, қабілет
қарымынан туындап тұр. Ұлықталар жетістігіміз, ұлттық ұтысымыз. «Ығысыңдар» деген сөз үш рет қайталанса
да, өлең шырайына селкеу, сезік келтірмейді.Қайта лептілік, үстемелік дарытқан.Мұндай жайыт жиі ұшырайды,
өйткені ол ақының сүйікті тәсілі, ой айшықтар әдісі. «Тауына сүйенемін, жоқ болса сүйенерім, келеді тауымды
да күйелегім»-нағыз табиғатқа тартып туған, ұлылыққа, ұстаздыққа бой ұрған жолдар.Халқына арқа сүйеген,
одан ұланғайыр  нәр алып, қуат жинаған нар ақын ғана осылай айта алады.
Ақын Мұқағали Мақатаев ақ пен қара түсті, боз, күрең түсті жиі өолданған. Ақын жарларында ақ түстің
басқа   түске   қарағанда   өте   көп   кездесетініне   көзіміз   жетеді.ақын   көктем   бейнесін,   ауылдың   мамыражай
тіршілігін ақ түспен бедерлейді.Ақынның «Көктем де келер» атты жыр жолдарында көктемдегі көшіп жатқан
бұлттар бейнесін «Ақ көңіл бұлттар, ақ нөсер төгіп өтсін де»деп жырлайды.
2.2.Мұқағали   Мақатаев-   қазақ   поэзиясының   табиғат   лирикасында   өзіндік   дербестік   танытқан,   өзгеше
поэтикалық әлем ашқан жаңашыл ақын, асқар тау мен дархан даланың, олардың жаны жарқын асыл адамдары
мен таңғажайып табиғаттың үлкен жүректі асқақ жаршысы.Ақын табиғаттың әсемдігін жырлай отырып, өзінің
сол табиғатқа деген пәк сезімді көзқарасын білдіреді:
Мен саған арамтамақ масыл емен,
Жаңбыр болып гүліңнің шашын өрем.
Аспаныңды арқама құлатсаң да,
Кеудеммен жеріңді басып өлем.
Бұдан тазалық пен тұнықтықтың, тектілік пен тегеурінділіктің өлшемі мен бірлігін көреміз.
Жарықтық
Жаздың т аңы-ай!
Жадырап қанатымды жаздым талай.
Жарықтық,
Жаздың таңы-ай белден асқан!
Бауырын жерге басқан шөлдеп аспан.
Қия алмай жаз төсегін, жар төсегін,
Қиылып бозаруда жер мен аспан.
Жаздың   арайлап   атқан   таңының   көркем   сөздегі   сұлу   көрінісі.   Ақын   сөзге   жан   аңдамас   сұлулықты
байқайды.Сол сұлулықты сұлу сөзбен кестелейді.
Лирикадағы адамның жан диалектикасы ақынның бір сәтте жалт еткен нұрлы ойының сол мезетте, жарқ етіп
тұтас   көрінген   ішкі   сырлы   дүниесінің   бір   саздан   басқа   бір   сазға   ауысып,   ұласуы,   жан-жақты   қимыл-
қозғалысы.Лирика   ішкі сезімді терең бейнелесе, сол өмірдің де, ойдың да суреті болып шығады. Мұқағали
Мақатаевтың қуаныш сезіміне бөленген көңіл-күйін «Біздің көктем»өлеңінен де көруге болады.Көктем мезгілі
жер –дүниенің жасырып, тіршілік атаулының басталар тұсы және табиғат ананың бусанып, айнала әртүрлі
гүлдерге көміліп, жасыл желекке бөлінер сәті  болғандықтан ақын  көктемді  өмірдің, жаңа тіршіліктің  басы
ретінде қайталанбас сәттерін бейнелеп береді. Күзді суреттеудегі ақынның әдісі өзгеше.
Тағы да күз, тағы міне сары таңды ұзақ түн,
Уысында тағы да мен ұйқы дейтін тұзақтың.
Ой-хой, шіркін, тағы да  бір күзді міне ұзаттым
Немесе:
Сен менің тынысым ең, тұрмысыс ең,
Сен үшін өмір сүріп тырмысып ем.
Жыл құсымен оралған жаным менің,
Бірге аттанып кетесің жыл құсымен.
Қызылы жоқ қырманды күзде міне
Қайтқан құстың қараймын тізбегіне- деп өз сағынышын, күрең күзгі күндерін мүңдана еске алып, құлазыған
көңілін қайтқан құспен сабақтастырады.
Таулар менің таусылмайтын бақытым,
Ал,ырысым-ұлан-ғайыр кең далам.
ақын   суреттеуінде   дала   дидары   әр   қырынан   жақсы   жарқырап   көрінеді.   Өзінің   шалқар   қөңіліне   жазира
даласын сыйғызады.
Боз далам, күрең далам, жасыл далам,
Кісі емес саған келіп бас ұрмаған.
Құныға құшырым бір қанбай қойды-ау,
215

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
Қалай ғана құшармын ғашық далам?!
«Таудай болғым келеді»өлеңінде:
Өлмесін де берген ғой тауды маған,
мен күрсінсем, күңіреніп тау жылаған.
Көңілімде бір құйын көтерілсе,
Тауларымда тұрады қарлы боран,-дейді.
Ақынның туған жерінде табиғатқа тән табиғи сұлулықтың бәрі бар, жер жаннаты Қарасаз өңірі.Хаңтәңірінің
бір  сілеміндей   болған   Елшенбүйректің   бауырындағы   бұл  мекенді   ақын   табиғаттың   падишахына   бағалаған.
Оның суреттерін көркемсөзбен өрнектеп, мәңгілікке қалдырған.
Аспанда   қыран   қалықтап,   тастарында   арқар,   құлжа,   тауешкі   ойнаған   жақпар   таулары,   әр   сайынан
құлдыраңдап   жылжып   аққан   ботакөз   бұлақтары,   Қрасу   иірімінен   ұшқан   үйрек-қаз   бен   жиегінде   бұғынған
құндызы, қалың тоғайында қырғауыл ұялайтын ну орманы бар осындай қасиетті жердің ғажап көріністері ақын
жүрегінен тамылжыған жыр болып төгіледі.
2.3  Табиғат-Мұқағали   Мақатаев   шығармашылығының   жаны.Ғажап   табиғат   суреттері   болмаса,   Мұқағали
өлеңдері сондай тамаша қайталанбас, сұлу болуы мүмкін бе?
Табиғат ақынға қанатты шабыт береді.Ақынның жер, аспан күн мен сәуле, ай мен жұлдыз, ағаш сияқты
табиғаттың перзентін суреттейтін өлеңдері бір-біріне ұқсамайды, әр өлеңге автор жай бояу,мазмұн, сөздердің
жаңа реңкьерін енгізеді: «Тау бұлағы ағады», «Сап-сары жапырақтар», «Соқпақ», «Жалғыз терек», «Тағы да
күз,міне тағы, сары таңды ұзақ түн »
«Соқпақ» өлеңінің екінші шумағына анафора қолданысын көруге болады.
Бұл соқпақпен әкем менің қан майданға аттанған,
Бұл соқпақпен әжемді де қабіріне ап барган.
Бұл соқпақпен баламды да ұзартып сап мезгілсіз,
Бәрісінің жүрген ізін ескерткіш қып ап қалған.
Ал, «Тау бұлағы да ағады» өлеңінен эпифора мен анафорасы жарыса қолдануын байқаймыз.
Тау бұлағы да ағады,
Ой бұлағы да ағады.
Әрқайсысы өзінше тепкілейді жағаны.
Бірі жылжып барады,
Бірі мөңкіп барады,
Бәрісі де , не шара, аға алмайды жоғары.
Осы   өлең   жолдарында   «бұлақ»,   «ағады»,   «бірі»,   «барады»,   «жатыр»   сияқты   сөздер   қайталанады.Автор
табиғат суреттерін көрсете  отырып, оқырман  белгілі  бір ой  салады,  сезім туғызады, адамның  рухани, ішкі
дүниесіне жол тартады.
Мұқағали жыл мезгілдерін адам өмірінің кезеңдерімен теңестіріп, көктем, балалық шақ, күз есейген шақ, қыс
көрініс шақ деп қарастырады.
Ақынның   «Сап-сары   жапырақтар»өлеңі-өмірінің   соңғы   жылдарында   жазылған   өлең.   Мұнда   да   анафора
қолданысы бар.
Сап-сары жапырақтар...
Сап-сары жапырақтар...
Саудырап құлап жатыр атырапқа.
Мұқағали  Мақатаев-ұлағатты  ақынымыз, сегіз  қырлы, бір сырлы  азамат.Ақынның  әдеби  мұрасы  мол  әрі
мәңгі.
БАҒДАРЛЫ СЫНЫПТАРДАҒЫ ИНФОРМАТИКАНЫ ОҚЫТУ 
ҮРДІСІ МЕН ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖИНАҚТАРЫ
Қызылорда облысы, Жаңақорған кенті "№3 Жаңақорған аудандық 
жалпы білім беретін мектеп-интернаты" мемлекеттік мекемесі 
информатика пәнінің мұғалімі Пернебекова Гульнара Абилдахановна
Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін
көрсетуге қол жеткізуіміз керек. Н.Ә.Назарбаев
«Информатика» оқу пәні ретінде Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің базистік оқу 
жоспарының мемлекеттік компонентін құраушылардың бірі болып табылады. 
Мектептік   информатика   курсы   білім   алушыларға   осы   курсты   оқыту     саласындағы   іргелі   білімдердің
жеткілікті деңгейдегі толық көлемін беруді, оқушылардың ойлау, танымдық және шығармашылық қабілеттерін
дамытуды,   ақпараттық   қоғам   өміріндегі   информатиканың   рөлі   туралы   түсінігін   қалыптастыру   және
216

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
жалпыадамзаттық   құндылықты   дамытуды,   табиғатқа   ғылыми   көзқарасын,   адамның   дүниетанымдық
көзқарасына алғышарт болып табылатын әлеуметтік маңызды бағдарларын, түрлі мәселелерді шешуде алған
білімін шығармашылықпен қолдану дағдыларын қалыптастыруды көздейді. 
Мектеп информатикасының мазмұнын дамыту келешегі оқушылардың ақпараттық сауаттылығы мен 
мәдениетін қалыптастыру бағытында  информатиканың ғылыми зерттеу объектісінің кеңеюімен байланысты. 
Информатика пәні оқушыларда әлемдік ақпараттық бейнені қалыптастыру мен  компьютерлік техниканы 
және ақпараттық-коммуникациялық технологияны дамытудың  теориялық негізі болып табылады. Ақпараттық-
коммуникациялық құралдарының жеделдетіп дамуына байланысты сәйкес қолданбалы программалық 
құралдар, офистік программалар және т.б. өзгерістерін ескере отырып құрылады. Олардың көпшілігі 
информатиканы жоғарғы сыныптарда оқытудың мазмұнында ерекше мәнге ие. Сонымен бірге бұл мәселелерді 
ерте жастан бастап үйрету де қарастырылуда. 
Мектептің білім мазмұнында информатиканы оқытудың жалпы мақсаттарын бөліп алуға болады:
- ақпараттық қоғам жағдайында оқушыларды жан-жақты даярлау;
- ақпараттық қоғам мен технологиялардың мүмкіндігіне  бейімделген оқушыларды ақпараттық мәдениетке 
тәрбиелеу;
- информатиканың ақпаратты беру, түрлендіру және оны қолдану сияқты  іргелі ұғымдарын  оқушыларға  
меңгерту;
- әлемдік ғылыми бейнені қалыптастырудағы ақпараттық үдерістердің мәнін ашу және қазіргі қоғамның 
дамуындағы ақпараттық технология мен компьютерлік техниканың рөлі;
- оқушыларды компьютерді оқу үрдісіне, бағдарлы  бағытқа тиімді және ұқыпты пайдалана білу дағдыларын 
қалыптастыру;
- мектептің оқу-тәрбие үдерісіне ақпараттық-коммуникациялық технологияны енгізу үшін жағдай туғызу. 
Бұл мақсаттарға жету келесі  мiндеттердi шешу арқылы жүзеге асады: 
ғылыми-дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыру (ғылыми-әлемдік бейнені құруда және оны тірі 
табиғатта, техникада, қоғамда ақпараттық үрдістердің мәні туралы біліммен қаруландыру; қоғамның дамуында,
адам еңбегінің сипаты мен мазмұнын өзгертуде информатика мен есептеуіш техниканың мәні туралы 
білімдермен қамтамасыз ету); 
оқушылардың ойлау қабілетін дамыту  (жеке  жағдайда, алгоритмдік, әрекеттік және модульдік-рефлексивтік
ойлау қабілетін дамыту);
оқушыларды практикалық және бағдарлы бағыттарға даярлау  (компьютермен жұмыс жасау ұстанымдары, 
ақпаратты беру тәсілдері және  түрлі мәселелерді шешуде ақпараттық-коммуникациялық  технологияның 
негізгі кезеңдері туралы білімдермен қамтамасыз ету; түрлі пәндік салаларда ақпараттық технологияны қолдану
мен модельдеу және компьютерді түрлі практикалық міндеттерді шешуде сапалы, әрі тиімді құрал түрінде 
қолдану  дағдыларын қалыптастыру). 
Информатиканы оқытудың басты мiндеттерi негiзiнде оқу бағдарламасында нақты дидактикалық мiндеттер 
айқындалады, оның iшiнде  оқушыларды бiлiммен қаруландыру тәсiлдерiн үйрету  аса маңызды болып 
табылады.
Информатиканы тереңдетіп оқығысы келетін оқушылардың саны жеткілікті көп болған жағдайда мектеп 
базистік оқу жоспарында бағдарлы курстарға бөлінген сағат саны есебінен информатиканы оқытуға бағдарлы 
деңгейде бөлінген 1 сағатқа аптасына қосымша 2 сағат қоса алады.  Оқушылардың білім деңгейіне қойылатын 
талаптар сәйкес деңгейлер үшін білім беру стандартымен анықталады.
Жоғары сыныптарда информатиканы  оқыту кезінде мектептің оқу жоспарына таңдау курстарын енгізу 
қажет. Бұл келесі мазмұндағы таңдау курстары болуы мүмкін: Объектілі-бағдарланған программалау тілі», 
«ЭЕМ операторы», «Компьютерде іс-қағаздарын жүргізуші», «Компьютерлік графика», «Web-дизайн», 
«Ақпараттық жүйелер», «Flash-программалау» және т.б.
Оқушылардың таңдауы бойынша оқу пәні ретіндегі информатиканы оқыту, сондай-ақ оны факультативті 
сабақтарда тереңдетіп оқыту жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбынан басталуы мүмкін. 
Жоғарыда аталған оқу бағдарламалары мен оқулықтар информатиканы оқыту үшін негізгі материалдар 
болып табылады. Сонымен бірге оқу үдерісінде информатика пәнін тереңдетіп, не факультативтік сабақ  
ретінде оқыту үшін  қосымша оқу құралдары қолданылады. Бағдарлы мектептерде, физика-математикалық 
және техникалық лицейлерде, физика мен математиканы тереңдетіп оқытатын мектептерде «Арман-ПВ - 2008»,
«НЦИ - 2008», «Атамұра-2005», «Аруна Ltd – 2008»   және т.б. баспалардан шыққан қосымша оқулықтар мен 
электрондық оқу құралдарын қолдануға болады. 
Информатиканы оқыту бағдарламаларын арнайы жабдықталған мультимедиялық кабинетте және жалпы 
қолданылатын оқу-көрнекілік құралдар мен жабдықтар, қолданбалы программалық құралдар, мультимедиялық 
электрондық оқулықтар, виртуальды лабораториялар және т.б. бар болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. Мектеп информатикасын оқыту әдістемесі. 7-11 сынып материалдары негізінде. 
217

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
2. 11-сынып. Информатика. әдістемелік құрал (жаратылыстану-математикалық бағыт) Н.Ермеков, 
В.Криворучко, С.Ноғайбаланова – Алматы: Жазушы, 2007
3. Балапанов Е.Қ., Бөрібаев Б. Жаңа информациялық технологиялар: информатикадан 30 сабақ: Жалпы білім 
беретін мектептің жоғарғы сыныптарына, техникумдарға, колледждерге және өздігінен оқып үйренушілерге 
арналған тәжірибелік оқулық – Алматы: 2001- 403 бет 
КРИТИЧЕСКОЕ МЫШЛЕНИЕ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
Атырау облысы  Махамбет ауданы  Таңдай селосы 
Таңдай орта мектебі. Орыс тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Тлеуова Светлана Сисембаевна
Ушинский писал: «Ученикам следует передать не только те или иные знания, но и способствовать 
самостоятельно без учителя приобретать новые знания».
Каждый учитель ищет в своей работе новые формы и методы обучения для формирования желания и умения 
учиться. Меня очень волнует проблема: «Как заинтересовать учащихся русским языком и литературой, как 
повысить эффективность обучения. Где брать задачи, которые требуют творческого подхода к их решению?»    
И, конечно же, ответ на все эти вопросы я нашла после прохождения первого месяца курса повышения 
квалификации педагогических работников Республики Казахстан,  используя модули Программы, а именно 
обучение критическому мышлению. Было очень сложно, потому что, прежде всего, надо было перестроить 
себя, свой урок, а потом нацелить на это своих учеников. Проблемы были с теми детьми, которые привыкли 
просто сидеть на уроке. Ни для кого не секрет, что мы зачастую работаем с теми, кто активен, а эти дети 
остаются в стороне. Мне удалось таких учеников растормошить, приучить, к тому, что у меня на уроке они не 
должны сидеть, должны говорить, мыслить, думать, рассуждать.
Критическое мышление –дисциплинированный подход к осмыслению, оценке, анализу и синтезу 
информации, полученной в результате наблюдения, опыта, размышления или рассуждения, что может в 
дальнейшем послужить основанием к действиям. Критическое мышление зачастую предполагает готовность к 
воображению или принятию во внимание альтернативных решений, внедрению новых или модифицированных 
способов мышления и действий; приверженность к организованным общественным действиям и развитию 
критического мышления у других.[ Руководство для учителя. Стр. 154.]
При всем многообразии определений критического мышления можно увидеть в них общий смысл, который 
отражает оценочные и рефлексивные свойства мышления. Критическое мышление- это мышление открытое, 
рефлексивное, не принимающее догм, развивающемся путем наложения  новой информации на жизненный 
личный опыт.
Характерными, устойчивыми особенностями развитого критического мышления являются  оценочность, 
открытость новым идеям, целостное рассмотрение ситуации, стремление к разносторонней осведомленностей, 
поиск  альтернатив, выбор точки зрения, позиции,склонность к применению навыков критического мышления в
жизни.
Методика  критического мышления включает три этапа или  стадии.
Первая стадия –вызов . Её присутствие на каждом уроке обязательна. Эта стадия позволяет:
- актуализировать и обобщить имеющиеся у ученика знания по данной теме или проблеме;
-вызвать устойчивый интерес к изучаемой теме, мотивировать ученика к учебной деятельности.
- побудить ученика к активной работе на уроке и дома.
Вторая стадия – осмысление.
Она позволяет ученику:
-получить новую информацию;
-осмыслить её;
-соотнести с уже имеющимися знаниями.
       Третья стадия – рефлексия.
Здесь основным является:
-целостное осмысление, обобщение полученной информации;
-присвоение нового знания, новой информации учеником;
-формирование у каждого из учащихся собственного отношения к изучаемому материалу.
Критическое мышление помогает мне развивать самостоятельное мышление учеников, формировать у них 
умение правильно выражать свои мысли, причём мысли, отличные друг от друга. Задания творческого 
характера стимулируют творческую деятельность. При планировании урока определяю и четко формулирую 
его целевую установку, чтобы урок прошёл живо, интересно, творчески, плодотворно. На таких уроках 
процветает атмосфера взаимодоверия, взаимопомощи и сотрудничества. В такой обстановке ребёнок спокоен и 
уверен в себе, а значит чувствует себя комфортно. Уроки становятся ещё более разнообразными, 
218

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
эмоциональными, деятельными и творческими. Ребята с удовольствием посещают такие уроки и активно на 
них работают.   В зависимости от темы урока выбираю соответствующие стратегии критического мышления.
Урок начинаю с психологического настроя. Это помогает мне создать хорошую атмосферу, творческую 
мастерскую в классе.
Первая стадия – стадия вызова  позволяет актуализировать и обобщить имеющиеся у учащихся знания по 
проблеме, вызвать устойчивый интерес изучаемой теме или проблеме, побудить ученика к активной работе на 
уроке и дома.
На данной стадии использую следующие методические приёмы: корзина идей, мозговой штурм, кластеры, 
таблицы, верные и неверные утверждения.
Вот как приёмы «Мозговой штурм», «Составление кластера» и «Корзина идей» работают на стадии вызова 
при изучении темы «Сложное предложение» в 7 классе. Чтобы узнать, что они знают по теме «синтаксис», на 
первом уроке  я провела приём верные и неверные утверждения. Вначале они отвечали на вопросы 
самостоятельно, отвечая «да», или «нет», затем обменивались тетрадями и проверяли по слайду верные ответы 
друг друга. Это был первый урок по теме Сложное предложение. Затем я раздала ресурсы о сложном 
предложении, они должны обсудить в группе и подготовить презентацию. Здесь я применила приём 
двухчастный дневник. Во время объяснения  материала ведутся такие дневники, состоящие из двух частей, в 
первой части ведется конспект излагаемого материала, очень важно во время объяснения материала не 
перебивать выступающего , поэтому возникающие вопросы или неясные моменты фиксируются во второй 
части и затем к ним возвращаются. Таблицу можно сделать так:
пометки
вопросы
На третьем уроке, когда проходили тему Сложное предложение с союзами что, чтобы, когда, потому что.  В 
центре листа учащиеся записывают сложное предложение , затем прошу ребят в течение1-2 минут 
зафиксировать в тетрадке все, что им известно о сложном предложении. После предлагаю в форме аукциона 
знаний назвать записанные сведения, факты, повторяя ранее сказанного. Все фиксирую на доске. Таким 
образом, составляю список идей. Предлагаю ребятам скомпоновать идеи по категориям, систематизировать 
материал, оформив его в виде кластера. Кластер – это графический систематизатор, который показывает 
несколько различных типов связей между объектами или явлениями. Кластер охватывает большое количество 
информации, чем при обычной письменной работе, помогает систематизировать информацию в виде 
заголовков смысловых блоков.
    В ходе работы приходим к составлению подобной схемы-кластера.
Данные методические приёмы позволяют учащимся, с одной стороны, увидеть собранную информацию в 
укрупненном виде, с другой стороны, структурирование высказанных идей выявит противоречия, 
непроясненные  моменты, которые определяют направления дальнейшего поиска в ходе изучения новой 
информации. Мозговой штурм использовала на втором уроке при изучении темы Сложное предложение с 
союзами и, а, но, затем на уроке при повторении темы в виде вопросов Незнайки ( урок путешествие в страну 
Знаний). Путём мозгового штурма составляю списки того, что они знают, или то , что они думают, что знают. 
Иногда мозговой штурм проводится индивидуально, иногда парами, а затем с участием всей группы. Кто-
нибудь запишет идеи групповой мозгового штурма на доске, причём все идеи принимаются, не зависимо от 
того, правильно они или нет. Во время этой фазы необходимо , чтобы учитель говорил, как можно меньше и 
давал говорить учащимся.на этой стадии осуществляется несколько важных познавательных видов 
деятельности. Во-первых, обучаемый активно участвует в вызове того, что он знает о данной тематике. Это 
заставляет обучаемого анализировать  собственные знания, определять их уровень, понимать,  что к тому, что 
ему известно будут добавлены новые знания. Тем самым знания становится прочным.  Таким образом, помогая 
учащимся реконструировать предыдущие знания и представления можно заложить основы для того, чтобы 
достичь долгосрочного понимания новой информации.
Кроме того на стадии вызова вызывается интерес и определяется цель рассмотрения предлагаемой темы. И 
то и другое важно для поддержания активности учащихся. Цель, поставленная самостоятельно учащимися, 
более сильна, чем цель навязанная извне. Обычно личный интерес определяет личный цель, мотивация учебной
деятельности снижается, если устойчивый интерес отсутствует.
Вторая стадия критического мышления – стадия осмысления. Она позволяет получить новую информацию; 
осмыслить её; соотнести с уже имеющимися знаниями. На данной стадии идёт активная самостоятельная 
работа учащихся.
Здесь применяю такие приёмы, как инсерт, кластер , закрепляющие  игры, составление лингвистического 
рассказа о сложном предложении, таблицы вопросов, взаимоопрос.
Инсерт –это приём такой маркировки текста, когда учащиеся значками отмечают на полях то, что известно, 
что противоречит их представлениям , является интересным и неожиданным, а также то, о чём хочется узнать 
более подробно. Маркировка текста производится с помощью специальных значков:
«!» - Я это знал.
219

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
«+» -Новое для меня.
«-« - Вызывает у меня сомнения.
«?» - Вопрос.
В ходе  знакомства с материалами учебника или заранее подготовленного материала предлагаю учащимся по 
ходу чтения ставить на полях значки. При изучении темы СП с союзами и,а,но и темы СП с союзами что, 
чтобы, когда, потому что я раздала детям ресурсы. Они стали помечать текст значками. Совсем обязательно 
помечать каждую строчку или каждую предлагаемую идею. Учащиеся должны отразить своё представление об 
информации в целом.
После прочтения материала организую беседу по вопросам: что вы прочитали? Какие знания  
подтвердились? Какую информацию вы встретили? Какие вопросы возникли? Затем предлагаю ребятам 
оформить индивидуальную таблицу, с тем, чтобы распределить полученную информацию по категориям, 
количество граф таблицы соответствует числу значков маркировки текста.
  Для заполнения таблицы учащиеся снова возвращаются к тексту. Таким образом, обеспечиваю вдумчивое, 
внимательное чтение. Условные значки помогают читать более внимательно, превращают чтение в 
увлекательное путешествие, становятся помощниками в запоминании материала.
Приём инсерт и таблица делают зримыми процесс накопления информации, путь от старого знания к новому.
Важным этапом работы становится обсуждение записей, внесённых в таблицу.
На этой стадии можно использовать составление лингвистического рассказа по толстым и тонким вопросам. 
Даны были вопросы толстого и тонкого характера: Какие предложения называются сложными? По какому 
признаку можно разделить СП на виды? С помощью каких союзов связываются главное и зависимое 
предложения?  С помощью каких союзов связываются независимые части сложного предложения? Можно ли 
из двух простых предложений составить одно сложное предложение без помощи союзов, с помощью 
интонации? Приведите примеры.  Ребята по этим вопросам составляли лингвистический рассказ.
   Многие приёмы , использованные на стадиях вызова и осмысления, логически переходят в стадию 
«Размышление». Эта стадия позволяет: осмыслить полученную информацию, присвоить новое знание, 
сформировать у каждого ученика собственное отношение к изучаемому материалу. Парная мозговая атака, 
возвращение к ключевым терминам, кластерам, создание синквейна , эссе – всё это даёт возможность учащимся
самореализоваться в рамках изучаемой темы.
   После изучения темы Сложное предложение составляли синквейн  к словосочетанию Сложное 
предложение. Способность резюмировать информацию, излагать сложные идеи, чувства и представления в 
нескольких словах – важное умение. Синквейн –это стихотворение, состоящее из пяти строк, написанное по 
особым правилам. Схема составления синквейна выглядит следующим образом: в первой строке заявляется 
тема предмет ( одно существительное); во второй дается описание предмета  (два прилагательных или 
причастий); в третьей, состоящее из трех глаголов, характеризуются действия предмета; в четвёртой строке 
приводится фраза обычно из четырёх значимых слов, выражающая отношение  автора к предмету; в пятой 
строке синоним, обобщающий или расширяющий смысл темы или предмета ( одно слово).
Сложное предложение.
Союзные и бессоюзные.
Зависит, подчиняет, поясняет.
Обогащает речь.
Предложение.
          При изучении темы Сложное предложение я использовала стратегию инсерт, мы  начали заполнять 
таблицу Знаем / Хотим знать /  Узнали. Первую и вторую колонку мы заполнили на стадии вызова. Последнюю 
колонку узнали, мы заполнили с ребятами уже в конце на стадии рефлексии.
     Использовала приём  Ассоциация. Учащимся предлагаю словосочетание Сложное предложение и ответить
на вопрос: Какая ассоциация у вас возникает, когда вы слышите это словосочетание. Учащиеся перечисляют 
все возникшие ассоциации, и я записываю на доске, и в конце делаю вывод, все ли они знают по этой теме.
      Как они усвоили материал по теме Сложное предложение  я проводила тестовую работу.
Обобщая вышеуказанное, хочу сказать, что использование технологии развития критического мышления на 
уроках русского языка помогает развить в детях самостоятельность, ответственность, умение адаптироваться к 
сложившейся ситуации, монологическую и диалогическую речь, умение работать со словарями и другой 
справочной литературой. Самое главное – самостоятельно добывать знания, самореализоваться и 
социолизироваться в современном мире.
    Применяя этот модуль на своём уроке я пришла к выводу:
1. Учащиеся учатся классифицировать, критически анализировать, оценивать информацию.
2. делать выводы.
3. принимать продуманное решение.
6. активизирует мышление.
7. учатся работать в группах и парах.
220

Республикалық 45minut.kz басылымы топтамасы
8. происходит развитие творческих навыков, их совершенствование.
9. повышается интерес к процессу обучения , к урокам, в целом предмету.
10. выбирают главное, отсеивая второстепенное, ранжируют информацию по степени новизны и значимости.
11.сами могут оценить и проверить.
12. учатся с уважением выслушивать различные мнения товарищей.
13.излагают идеи своими словами и осваивают новый словарь.
14.учатся здоровой дискуссии.
15.психологически комфортная среда.
16.реализуется принцип гуманизации и сотрудничество.
17 На уроке учитель и ученик становятся партнерами.
Приёмы, используемые  для творческого развития учащихся, очень много. Используя названные приёмы 
критического мышления , мы решаем очень важные задачи. Во-первых, делаем процесс обучения интересным. 
Во-вторых, формируем такие навыки работы с информацией, без которых современному человеку трудно 
достичь социального успеха. И в-третьих, воспитываем качества критически мыслящей личности, способной 
найти правильный путь решения любой проблемы.
А что говорят дети после таких уроков: «Такие уроки нам дают возможность творчески мыслить. На мой 
взгляд, на таких уроках намного интересней, чем на традиционных». ( Онай Дуйсенгалиева). «Защитить проект,
высказать свои мысли, подобрать ассоциации это очень интересно! Каждый ученик нашего класса скажет, что 
такие уроки ему по душе, потому что это очень увлекательно!» ( Утегали Айым). «На таких уроках нам 
интересно работать в парах, группой, выполнять всевозможные творческие задания..  И нам нравятся такие 
уроки. А учитель относится к нашим работам, мнениям с интересом и уважением».( Амангелди Нурсагида).
Я благодарна судьбе за то , что я оказалась на этих курсах. И я испытываю чувства радости от своей работы и
от работы моих детей. Ведь побуждать живую, самостоятельную мысль ученика – это основа преподавания 
всех наук. Тогда каждый, даже самый скучный, на первый взгляд, предмет обретет свою неповторимую 
прелесть. Наряду с этим учитель должен стремиться дарить детям радость встречи с прекрасным.

жүктеу/скачать 1,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: