Проблемы языкознания

104 
 
туындаған  тіркестердің  адам  жасына,  оқиғалардың  жыл  көрсеткіштеріне  қатысты  екенін 
аңғардық. 
Жоғарыда  келтірілген  түркі  тілдеріндегі  адам  есімдерінің  мағыналарында  ортақ 
ұғымдық,  дүниетанымдық  байланыс  бар  екені  аңғарылды.  Бұл  үш  тілдегі  адам  есімдерінің 
айтылуы жағынан фонетикалық өзгеріске түскенімен, семантикалық мағынасы бірдей. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Күлтегін: Көне түркі жазба ескерткіші. /Көне түркі тілінен аудар. М.Жолдасбеков. –
Алматы: Жалын, 1986. -80 б. 
2 Қоңыратбаев Т.Ә. Ә.Қоңыратбаев зерттеулеріндегі түркология мәселелері. Кан. дисс. 
...   – Алматы, 1993. -139 б. 
3 Ақатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. Дисс. ... докт. философ. наук. – 
Алматы, 1995. -С.69. 
4 Сартқожаұлы Қ. Орхон мәтіндерінің  аудармасы. //Тіл және  қоғам. 2004. № 1.-Б.108-
121. 
5 Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. – М., 1959. -247 с. 
6 Рысбаева Г.Қ. Tapinma Terimlerinin Etnolengüistik Tanımı. //KÜTÜR EVRENİ. Universe 
of Culture. 2013. Yil.4 Sayi. №15. -S.73-79. 
7  Авеста.  Избранные  гимны.  Перевод  с  авестинской  И.Стеблин-Каменского.  –  М.:  
Дружба народов, 1992. -207 с. 
8 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 2-бас. – Алматы: Жазушы, 1985. -560 б. 
9 Хакасско-русский историко-этнографический словарь. /БутанаевВ.Я.  –Новосибирск,  
1999, 235 с.  - С.75. 
10  Абрамзон  С.М.  Киргизы  и  их  этногенетические  и  историко-культурные  связи.  – 
Фрунзе:  Киргизстан,  1990.-410  с.;  Абрамзон  С.И.  Киргизы  и  их  этногенетические  и 
историко-культурные связи. Л.. 1971, -403 с. 
11 Телеутский фольклор //Сост., вступит. Ст., запись, пер., коммент. Д.А.Функа. – М.: 
Наука, 2004. -183 с. 
12  Бутанаев  В.Я.  Национальная  религия  хакасов  и  формирование  личности 
//Altaica.Новосибирск, 1994. 4. -С.52. 
13 От Урала до Енисея. (народы Западной и Средней Сибири). Кн. 1. – Томск: Изд-во 
Том. Ун-та, 1995. -186 с.  
14 Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық Атласы. –  Астана: 
Күлтегін, 2005. -360 б. 
 
В  статье  рассматриваются  исследования  о  древне-тюркских  верованиях  со  стороны 
теории  «Языковая  картина  мира».  Орхоно-енисейская  письменность  является  общим 
наследием не только  для одного языка, но и  для всех тюркских языков. Статья посвящена 
антропониме  арабо-персидского  происхождения,  которое,  посвящено  культам  «Алла», 
«Кудай»,  «Тенгри»  и  связанным  с  ними  когнитивным  фразеологизмам  в  тюркских  языках. 
Центральное место из древних верований всех тюркских народов (казахов и тюрков-татар) 
до  принятия  Ислама  было  занято  культом  Тенгри,  который  был  верховным  божеством 
Слова «Кудай», «Алла», «Тенгри» синонимичные культовые слова среди тюркских народов.  
 
The  article  considers  the  research  of  ancient  Turkish  believes  from  the  point  of  «Linguistic 
Map  of  the  World»  theory.  Orkhon-Enysei  inscription  is  the  general  heritage  of  not  only  one 
language,  but  for  all  the  Turkic  languages.  And  article  considers  anthroponomy  of  the  Arab-
Persian origin that are devoted to the cults of the «Alla», «Kudai», «Tangri» and related to them 
cognitive phraseologies in Turkish languages. The central place of the ancient beliefs of all Turkic 
people  (Kazakhs  and  Turki-Tatar)  before  the  Islam  acceptance  was  occupied  by  a  cult  of Tengri, 
which  was  the  Supreme  deity.  Words  «Kudai»,  «Alla»,  «Tangeri»  among  the  Turkish  people  are 
synonymous cult words. The majority of them has male names on the basis of these roots.  

105 
 
ӘӨЖ: 811.111’42 
З.М. Сагадиева 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті 
Астана, Қазақстан 
Z.Sagadiyeva@mail.ru
  
 
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ОККАЗИОНАЛ СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫС ЕРЕКШЕЛГІ 
ЖӘНЕ АУДАМА МӘСЕЛЕЛЕРІ  
 
Мақала  ағылшын  тіліндегі  көркем  шығармаларда  кездесетін  окказионал  сөздердің 
қолданысы  мен  олардың  қазақ  және  орыс  тілдеріне  аудармасын  жан-жақты  саралап, 
талдауға  арналған.  Окказионал  сөздер  көркем  шығарма  мазмұнын  ашуға,  автор    идеясын 
толық түсінуге, аударманың баламалы жасалуына негіз болатын басты мәселелердің бірі. 
Окказионал  сөздер  жеке  өздері  және  мәтін  деңгейінде  қарастырылып,  олардың  
лингвистикалық және экстралингвистикалық ерекшеліктері көрсетілген.   
 
Түйін сөздер: окказионал сөздер, интерпретация, сөзжасам, мән-мәтін,  аялық білім. 
 
Кез  келген  тіл  –  тірі    ағза  сынды  үнемі  өзгеріп,  дамиды  және  бұл  бізге  қандай  да  бір 
тілде  жаңа  құрылымдар  мен  құбылыстардың  пайда  болуын  бақылауға  мүмкіндік  береді. 
Лексикалық  деңгей  өзгерістерге  ең  тез  ұшырайтын  қабат.  Өз  динамикасының  арқасында 
аталған деңгей көптеген зерттеушілердің қызығушылығын туғызады. Уақыт өте келе кейбір 
сөздер  қолданыстан  шығып,  өзектілігін  жоғалтады,  мағынасын  өзгертеді  және  тілде  қайта 
жаңғырады.  Әдетте,    бұл  алға  жылжумен  түсіндіріледі:  жаңа  құбылыстарды  нақты 
сипаттайтын  жаңа  лексикалық  бірліктерге  деген  қажеттілік  туындайды.  Көптеген  жаңа 
сөздер әдебиеттің әр түрлі жанрларындағы жазушылардың арқасында пайда болады.  
Соңғы  он  жылдықта  қазақ  және  ағылшын  тілдерінде  оның  лексикалық  деңгейіне  де 
әсер еткен көптеген өзгерістер орын алды. Лексикалық жүйенің жаңаруы қоғамда орын алып 
жатқан  үрдістердің  бір  көрінісі.  Ескі  қоғамның  таза  тілінің  орнына  жаңа  заманның  кенет 
еркін  тілі  келді.  «Еркін  тілдің»  басты  белгілерінің  бірі  окказионал  сөздердің  кең  қолданыс 
табуы.  Тілдің  либерализациясындағы  басты  көшбасшылар  бұқаралық  ақпарат  құралдары, 
олар тілдің жаңалықтарды бірден қозғалысқа енгізеді және өзіндік сөз қолданыстарды ойлап 
табады. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасыр окказионализмдер ғасыры деп те аталалы.  
Заманауи  тіл  білімінде  зерттелетін  маңызды  мәселелердің    арасында  «аударма»  деп 
аталатын  тіларалық  әрекеттің  лингвистикалық  аспектілері  маңызды  орын  алады. 
Аудармадағы  негізгі  мәселелер  тілдердегі  лексикалық,  грамматикалық  және  стилистикалық 
айырмашылықтармен анықталады.  
Түпнұсқа мәтін мен аударманың мағыналық жақындығы эквиваленттілік  деп аталады. 
Аудармашылық 
эквиваленттіліктің 
шегі 
түпнұсқа 
мәтіннің 
мүмкін 
максималды 
(лингвистикалық)  мағынасының  аударма  барысында  сақталуы  аталады.  Әр  жеке  жағдайда 
түпнұсқаға мағыналық жақындық әр түрлі дәрежеде және әр түрлі тәсілмен қол жеткізіледі. 
Поздеева  Е.В.  өзінің  «Окказиональное  слово:  воспроизведение  и  перевод»  еңбегінде 
окказионал  сөздердің  аударылу  ерекшеліктерін  атап  көрсетті.  Окказионал  сөздер  жаңа 
мағына  мен  жаңа  форма  болып  табылады,  бұл  өз  кезегінде  олардың  аудармасындағы 
қиындықтарды  туғызады.  Окказионал  сөздер  тілде  бар  немесе  берілген  тілдегі  мүмкін 
үлгілер  бойынша  құрылады.  Осылайша  әмбебап,  аналогия  заңы  жүзеге  асады  (белгісіздің 
белгілі арқылы көрініс табуы) [1, 58].  
Аударма барысында түпнұсқа мәтінді қабылдау және түсіну  кезеңінде, сонымен қатар 
аударманы жасау барысында автоматизм мен шығармашылық орын алады.   
Аудармашылар  окказионал  сөздерді  аудару  барысында  олардың  формасына  жүгінеді, 
яғни  сөз  жасалған  сөзжасам  үлгісіне  негізделіп  «жаңа  сөзге»  түсініктеме  беруге  тырысады. 
Сөз  бөліктерінің  грамматикалық  мағынасы  жайлы  білімді  пайдаланып,  оны  құраушы 

106 
 
компоненттерге  бөлуге  және  грамматикалық  құрылымына  негізделіп  мағынасы  жайлы 
болжам жасайды. Алайда, бұл негізінен нақты бөліктерге бөлінетін окказионал сөздерге ғана 
қатысты.    
Окказионализм  интерпретациясына  оның  құраушы  бөліктері  ретінде  тілдік  дерек 
пайдаланылатындығына  немесе    аялық  білім  мен  мән-мәтіндік  тілдік  деректің  
пайдаланылуына қарай окказионализмдерді келесі топтарға бөлеміз: 
1.  «Айқын»  окказионализмдер,  олар  құрылымы  бойынша  түсінікті.  Мұндай 
окказионализмдер  мән-мәтіннен  де  тыс  түсіндіріледі,  себебі  оның  құраушы  бөліктері 
семантикалық  мазмұны  жайлы  толық  ақпаратты  береді.  Оның  коммуниканттары  
арасындағы семантикалық қарым-қатынас оңай анықталады.   
2.  Мән-мәтінді окказионализмдер, олардың прагматикалық және семантикалық маңызы 
тек мән-мәтін арқылы анықталады.  
3.  Мәдени  шарттас  окказионализмдер,  олардың  құраушы  компоненттері  арасындағы 
қарым-қатынас ешқандай мағына бермейді, сондықтан олардың интерпретациясы тілден тыс 
«аялық білім» негізінде жасалады.      
Окказионализм  интерпретациясына  құрылымының  тигізетін  әсеріне  келер  болсақ: 
авторлық окказионализмдер әдебиетте лексиканың үлкен қабатын құрайды. Ол нақты заттар 
мен  іс-әрекеттер  атауынан  бастап,  жаңа  мүмкін  емес,  қиял-ғажайып  кейіпкерлерге  дейінгі 
атауларды  қамтиды.    Бұл  жерде  номинация  мәселесі  ерекше  маңызға  ие:  заттың,  ұғымның 
немесе құбылыстың мағынасымен және дыбыстық, графикалық формасымен қатынасы. Сөз 
екі жақты табиғатқа ие, ол дыбыстық форма мен мағынаның бірлігі. 
Шығармада  арнайы  құрылған  лексикалық  бірліктер  арасында  кез-келген  оқырманға 
танымал, окказионал деп саналмайтын сөздер мен бір шығармада ғана тән сөздер  де болуы 
мүмкін.  
Автордың окказионал сөз жасауы оның сипаттауға тырысып отырған әлем бейнесімен 
байланысты. Жаңа лексикалық бірліктердің пайда болуы, соның ішінде «окказионал сөздер» 
оқырманға шығарманың шындығына «енуге» мүмкіндік береді. Көптеген окказионал сөздер 
мен  сөз  тіркестерінің  аударылатын  тілде  сәйкес  баламасы  жоқ.  Аудармашы  оларды 
аударылатын  тілде  бар  сөзбен  алмастыруға  немесе  өзінің  «окказионал  сөзін»  ойлап  табуға 
мәжбүр [2; 352].  
Сенімсіздік  жағдайының  арқасында  шығармашылық  бастама  іске  қосылады. 
Аудармашы  аударманың  дұрыстығы  жайлы  өз  болжамын  контекст  және  өзінің 
экстралингвистикалық білімінің көмегімен нақтылауға тырысады.  
Қандай да бір окказионал сөздің дұрыстығы жайлы пікірінің қате емес екеніне сенімді 
болмай  және  өз  болжамын  сөздік  арқылы  тексере  алмай  (окказионал  сөздердің  негізінен 
баламасы  болмайды)  аудармашы  өзіндік  таңдау  жағдайына  түседі.  Сол  арқылы  ол 
окказионал сөздің қандай да бір нұсқасына қатысты шешім қабылдайды.  
Аударымдылық  теориясы  ойдың  логикалық  құрылымына  және  тілде  семантикалық 
унерверсалиялардың 
болуына 
негізделеді. 
Тілдер 
арасындағы 
семантикалық 
айырмашылықтар  қатынас  барысында  тілдік  және  жағдаяттық  контекстке  байланысты 
бейтараптанады.  Аударма  барысында  қажетті  семантикалық  балама  жеке  сөдер  емес, 
тұтастай мәтін арасында қол жеткізіледі.  
Мәтіннің 
функционалды 
мүмкіндіктері 
оны 
аударма 
барысында 
жеткізілу 
мүмкіндігімен анықталады.  Негізінен, рационалды-ақпараттық мазмұн жеткізіледі.  Алайда, 
адекватты  аударма  мәтіннің  мағыналық  мазмұнын  толықтай  жеткізуді  ғана  емес,  оның 
прагматикалық  мүмкіндіктерін  жеткізуді  де  талап  етеді. 
Ол  үшін  аудармашы 
экстралингвистикалық  факторларды  ескеріп  аударма  мәтініне  тиісті  өзгерістер  енгізеді. 
Мәтіннің  жалпы  және  оның  құраушыларының  аударымдылығы  екі  түрлі  мәселе  болып 
табылады.   
Кез-келген  көркем  мәтінде  ресми  аударуға  келмейтін  элементтер  кездеседі.  Аударма 
тілінде  баламаның  болмауы  аударма  мәтінінде  лексикалық  бірліктер  мағынасын  жеткізу 
мүмкін емес дегенді білдірмейді. Ол үшін окказионал сәйкестіктер құрылады. Жалпы тілдік 

107 
 
нормадан  ауытқуларды  аудырылмайтын  элементтер  деп  санауға  болады.  Мәтін: 
аударылмайтын 
коммуникативті 
маңызға 
ие 
мазмұн 
элементтері 
аударылатын 
элементтерден  көп  болған  жағдайда  аударылмайтын  болып  саналады.  Аудармашының 
міндеті күрделі, сондықтан аударма үрдісін шартты түрде екі кезеңге бөлеміз.  
Аударманың бірінші кезеңі – мәтінді түсіну. Алдымен,  аудармашы автордың жеткізуге 
тырысқан  мағынасы  мен  қолданған  тілдік  бірліктерімен  сәйкестендіреді.  Сонан  соң, 
аудармашы  рецепинт  қабылдайтын  мағына  мен  автор  қолданған  тілдік  бірліктерді 
салыстырады.  Және  соңында,  қабылдаушының  мағынасы  мен  автор  жеткізуге  тырысқан 
мағынаны салғастырады.   
Аударманың  екінші  кезеңі.  Аудармашы  бір  мәдениеттегі  мәтінді  екінші  мәдениетке 
ауыстырады.  Ол  аударманың  тілдік  белгілерінің  мағынасын  түпнұсқа  мәтінді  оқушының 
қабылдайтын мәтінімен сәйкестендіреді. Сонан соң, тілдік  бірліктер мағынасы мен аударма 
мәтіннің  оқырманы  қабылдайтын  мағыналарыды  салғастырады,  ол  өз  кезегінде  түпнұсқа 
мәтіннің мағынасымен салғастырылады.   
Осылайша,  аудару  дегеніміз  салғстыру  мен  өзіндік  үлес  қосу.  Аудару  үрдісінің 
қиындығы  аудармашыға  бірнеше  мағынамен  бетпе-бет  келуге  тура  келетіндігінде,  ал  ол 
мағыналар  негізнен  субъективті  сипатқа  ие.  Сонымен  қатар,  аудармашының  кәсібилігімен  
аударма  үрдісінің  субъективтілігі  өзара  байланысты  болады.  Бір  мәдени  негізден  әдеби 
шығарманы екінші мәдени негізге алмастыру өте күрделі. Бұл мағынада аударма қиындығы 
объективті сипатқа ие.  
Окказионал сөзді екінші тілде жеткізу  қиынығы тіларалық коммуникация тұрғысынан 
аударма  тілінде  баламаның  болмауымен  сипатталады  және  окказионализмді  екінші  тілде 
жеткізудің  негізгі  мәселесі  оның  «мәдени  фонын»  жеткізу  қажеттілігінде.    Лингвистикалық 
әдебиеттерде  окказионал  сөздердің  көптеген  атаулары  кездеседі,  алайда  бұл  мәселені 
зерттеуші  авторлардың  басым  бөлігі  (И.Г.  Дегтярь, Б.В.  Кривенко,  В.В.  Лопатин)  авторлық 
тілдік  «жаңа құрылымдар» үшін қалыпты келесі сипаттамаларды атайды: 
Әдетте бір реттік қолданыс үшін  жасалады және бір сәттік контексте өмір сүреді; Жеке 
тұлғаның  сөзжасам  қажеттілігімен  байланысты,  жаңа  сөз  жасам  ұстанымымен  жаслады; 
Жалпы  қолданыстағы  сөздерге  қарағанда  әлдейқайда  көр  мағыналық  мәнге  ие;  Көптеген 
жағдайларда тілдік нормаларға сәйке с келмейді [3; 67].  
Жоғарыда  аталған  сипаттамалар  олардың  аудармасын  мүмкін  емес  етеді.  Оларды 
жеткізу  барысында,  аудармашы  сөзжасамға  жүгінуге  мәжбүр.  Сонымен  қатар,  авторлық 
«жаңа  құрылымдардың»    жоғары  мағыналық  және  көңіл  күй  элементтеріне  қанық  болуы 
оларды  аударма  барысында  түсіріп  тастауға  болмайтындығын  көрсетеді.  Аударма 
барысында  сәйкестіктер  пайда  болады  және  олар  аудармашының  жеткізуге  тырысып 
отырған  түпнұсқа  мәтіннің  стилімен,  аударма  тілінің  ерекшеліктерімен,  аудармашының 
шығармашылық  тұлғасымен   шартталады.  Аудармашылық окказионализмдер  біртекті  емес. 
Олардың арасында негізгі үш категорияны бөліп көрсетуге болады.  
Біріншіден, бұл жеке – аудармашылық лексикалық окказионализмдер, яғни аудармашы 
түпнұсқа  мен  аударма  контекстіне  сәйкес  жеке-авторлық  функция  мен  мағынаға  сәйкес 
жасаған сөздері. Оны аудармашы әр түрлі сөзжасам  үлгілері негізінде ойлап табады. 
Екіншіден, окказионал сәйкестіктердің тағы бір түрі, лексикалық жұптар, онда қалыпты 
(жеке  авторлық  сөз  немес  түпнұсқа  сөзтіркесі  емес)  орнына  түпнұсқаның  лексикалық 
бірлігінің орнына ұғымның мағынасы бойынша сәйкес келмейтін аудармада сипатма немесе 
сөз  беріледі.  Мұндай  баламалар  түпнұсқа  мен  аударма  тілдің  лексико-грамматикалық 
жүйесіндегі,  түпнұсқа  мәтіннің  ұлттық  ерекшеліктеріндегі,  контекстегі  айырмашылықтарға 
бола  пайда  болады.  Мысалы,  егер түпнұсқа  мәтінде  қандай  да  бір  тілдік  элементтің  немесе 
көркемдік  құрал  мағынадан  маңызды  болса,  алайда  аудармашы  бұл  бірліктің  мағынасын 
сақтай алмаса, мағыналық нақтылықты көркемдік құралға «құрбандыққа» шалады. 
Үшіншіден, окказионалық сәйкестіктің тағы бір түрі аудармашылық кірме сөздер және 
оларды тудырушы бірліктер-түпнұсқа реалиялары. 

108 
 
Қорытындылайтын  болсақ,  авторлық  окказионал  сөздерді  жеткізу  негізінен  көп 
жағдайда  аударылатын  тілдердің  ерекшеліктері  мен  сөзжасам  жүйесіне  тәуелді.  Мұндай 
бірліктерді аудару барысында түпнұсқа мәтіннің окказионал сөзінің жасалу үлгісіне негізделі 
керек,  алайда  бұл  әр  түрлі  тілдік  жүйелердің  айырмашылықтарына  байланысты  орындала 
бермейді.  Окказионал  сөздердің  семантикалық,  дыбыстық,  стилистикалық  реңктері 
жартылай немесе толықтай жеткізілмейді.  
Әдебиет әрқашан да тілдің негізі және оның дамуын анықтайтын басты құбылыс. 
Осы 
орайда  окказионал  сөздерді  жазушының  шеберлігі  арқылы  пайда  болған  қолданыстар 
ретінде  зерттеу  керектігі  назарға  ілінеді.  Яғни,  окказионал  қолданыстарды  тілдің 
динамикалық жүйесінің белсенді процесінің бірі ретінде қарастыру аса маңызды.  
Окказионал  сөздердің  басты  мақсаты  жаңа  мағына  мен  жаңа  форма  құру  екендігін 
ескерсек, оның аударма барысында белгілі бір қиындықтар туғызатыны анық.  
Окказионал  сөздер  жаңа  мағына  мен  жаңа  форма  бейнесі  екендігі  айқын,  бұл  оларды 
аудару  барысында  айтарлықтай  қиындықтар  туғызады.  Окказионал  сөздердің  мағынасы 
әдетте  мағыналық  ассоциациялардың  қосындысы  болып  табылады.  Окказионал  сөздердің 
формасы да жаңа, яғни жаңа мағына берілген тіл үшін жаңа формаға енгізілген.   Окказионал 
сөздердің жасалуын зерттей отырып, біз тілдің жеке аспектісін, оның шығармашылық жағын 
зерттейміз.  Ол  жалпы  тілдік  ережелерге  емес  тілдік  мүмкіндіктер  мен  сөйлеушінің  оларды 
жүзеге  асыру  қабілетіне  байланысты.  Окказионал  сөздер  тілдің  жаңа  сөздер  жасауда  неге 
қабілетті екендігінің өзіндік көрінісі.  
Сонымен  қатар  окказионал  сөздердің  формасы  деңгейінде    таптаурындылық  та  
байқалады.  Яғни    таптаурындылық  сөзжасам  үлгісі  деңгейінде  көрініс  табады.  окказионал 
сөздер  белгілі  болғандай  тілде  бар  сөзжасам  үлгісі  бойынша  немесе  берілген  тілдік  жүйеде 
бар  мүмкіндіктер  бойынша  жасалады.  Осылайша,  әмбебап  аналогия  заңы  іске  асады 
(белгісізді  белгілі  арқылы  білдіру).  Окказионал  сөздердің  жасалуы  ғана  емес,  оларды 
қабылдау,  түсіну  мен  басқа  тілге  аударуда  да  шығармашылық  пен  стереотиптердің  бірігуі 
жүзеге  асады.  Автоматизм  мен  шығармашыл  аударма  барысында  түпнұсқа  мәтінді  түсіну, 
қабылдаумен қатар аударма мәтінін жасауда да орындалады. 
В. Фон Гумбольдтың тілдің адамды айналдыра сызған шеңбері жайлы ойын окказионал 
сөздердің  аудармасы  жайлы  айтар  болсақ,  сөз  формасы  аудармашыға  қатысты  шеңбер 
сызады  деуге  болады.  Әдетте,  окказионал  сөздер  аудармасы  мен  интерпретация  нұсқалары 
формаға ие (мысалы, unwish - қаламау, teleputers –телепьютерлер). «Жаңа сөзге» түсініктеме 
беруге  тырыса  отырып,  аудармашылар  өздеріне  белгілі  мәселеден  –  сөз  формасынан,  ол 
құрылған сөзжасам моделінен бас тартады. Сөзді құраушы компоненттереге бөлуге және сөз 
бөліктерінің  грамматикалық  мағынасы  жайлы  білімді  пайдаланып,  өзіндік  «грамматикалық  
гипотеза»,  яғни  грамматикалық  құрылымына  негізделген,  сөз  мағынасы  жайлы  гипотеза 
құруымыз қажет. Бұл жағдайда окказионал сөздерді  компонент бойынша түсіну мен аудару 
жүзеге  асады.  Алайда,  бұл  тәсіл  негізінен  «айқын»,  нақты  бөліктерге  бөлінетін  окказионал 
сөздерге  қатысты  екендігін  атап  өту  қажет.  Күрделі  құрылым,  әдетте,  әр  түрлі  аудару 
тәсілдерін  қажет етеді (алайда, олар да, окказионал сөздернің сөзжасам моделінен шығады) 
[4,151].  
Сонымен,  окказионал  сөзді  түсіну  мен  аударудағы  стереотиптілік,  ең  алдымен  сөздің 
сөзжасам  моделінің  көрінісі  болып  табылады.  Шығармада  арнайы  жасалған  лексикалық 
бірліктер  арасында  кез  келген  оқырманға  белгілі  "робот",  "бластер",  "космолет",  "андроид" 
сынды сөздермен қатар, тек бір ғана шығармаға тән сөздер де кездеседі. Мұндай лексикалық 
бірліктер  үш  түрлі  болуы  мүмкін:  фонетикалық-тілде  тіркелмеген  фонемалар  жиынтығы 
(grok,  slan,  kzin);  морфологиялық  –морфемалардың  әдеттен  тыс  тіркесі  (wirehead,  corpsicle, 
hidinged,  lowtechs);  синтактикалық  –  сөздердің  әдеттен  тыс  тіркесуі  (touchsculture,  flash 
crowd). 
Мәтін авторының «окказионалды» сөздерді жасауы, оның сипаттауға тырысып отырған 
әлем  бейнесімен  тығыз  байланысты.  Жаңа  лексикалық  бірліктердің,  соның  ішінде 
окказионал сөздердің пайда болуы оқырманға шығарма шындығына енуге мүмкіндік береді. 

109 
 
Мысалы,  Ларри  Нивен  «Flash  Crowd»  әңгімесінде  өз  кейіпкерінің  мамандығын  roving 
newstaper  деп  атаған.  «Newstaper»  сөзі  оқырманға  басты  кейіпкердің  телекамераны 
пайдаланатын  тілші  екендігін  көрсетуге,  яғни  газеттердің  орнын  теледидар  жаңалықтары 
басқандығын айқындауға арналған. Ал әңгіменің атауына келетін болсақ, оның мағынасы тек 
шығарманы оқыған соң ғана белгілі болады. Мұндай окказионал сөздер мен сөз тіркестерінің 
аударма  тілінде  эквиваленті  жоқ  және  болуы  мүмкін  емес.  Аудармашы  оларды  аударма 
тілінде бар сөзбен алмастырады немесе өзінің «окказионал сөздерін» ойлап табады.  
Екінші  жағдайда  қиындық  тек,  окказионал  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  
эквивалентсіздігіне ғана келіп тірелмейді. Оларды түсінудегі маңызды құрал контекст болып 
табылады. Сонымен қатар, окказионал сөздерді аударудағы маңызды фактор аудармашының 
жалпы  эрудициясы.  Әлемнің  өзіндік  бейнесінен  басқа  әлем  бейнесін  елестете  алмайтын 
аудармашы, аударма тілінің оқырманына түпнұсқа тілдегі әсерді жеткізе алмайды. 
Аудармашының  шығармашыл  бастамасы  «сенімсіздік»  жағдайы  ақылы  өткірлене 
түседі. Қандай да бір окказионал сөзді түсінуінің дұрыстығына сенімді бола алмағандықтан 
және  өз  аудармасын  сөздіктен  тексере  алмағандықтан  (окказионал  сөздердің  сөздікте 
эквиваленті  болмайды)  аударамшы  гипотезаны  контекст  және  экстралингвистикалық  білімі 
арқылы  беруге  тырысады.  Аудармашы  өзіндік  таңдау  жағдайында,  яғни оған  қандай  да  бір 
нұсқаға қатысты шешім қабылдауға тура келеді. 
Аударманың принципиалды мүмкіндігі ойлау  жүйесінің логикалық құрылымына және 
тілде  сементикалық  универсалиялардың  болуына      негізделеді.  Тілдер  арасындағы 
семантикалық  алшақтықтар  сөйлеу  барысындағы  тілдік  және  жағдайлық  контекст  арқылы 
жоққа  шығарылады.  Аудармаға  қажетті  семантикалық  эквиваленттік  жеке  элементтер 
арасында  емес,  толықтай  мәтін  арасында  орнайды.  Мәтіннің  функционалды  параметрлері 
аударма  барысында  жеткізудің  әр  түрлі  жолдарымен  сипатталады.  Басқа  жақтарына 
қарағанда  рацоналды-ақпараттық  мазмұны  көбірек  беріледі.  Алайда,  толыққанды  аударма 
тек  түпнұсқа  мәтіннің  мағынасын  толықтай  беруді  ғана  емес,  сонымен  қатар  оның 
прагматикалық 
мүмкіндіктерін 
көрсетуді 
де  қамтиды. 
Ол  үшін 
аудармашының 
экстралингвистикалық  факторларды  ескере  отырып,  аударма  мәтініне  тиісті  өзгерістер 
енгізуі  қажет.  Мәтіннің  толықтай  және  оның  жеке  бөліктерінің  аударылуын  ажырата  білу 
қажет.  Кез  келген  мәтінде  ресми  аударуға  келмейтін  элементтер  болады.  Аударма  тілінде 
эквиваленттің болмауы аударма мәтінінде лексикалық бірліктің мағынасын беру мүмкін емес 
дегенді  білдірмейді.  Ол  үшін  окказионал  сәйкестіктер  жасалады.  Шынайы  аударылмайтын 
элементер деп жалпы тілдік нормадан ауытқуларды ғана айтамыз.  
Аудармашының  міндеті  өте  ауыр.  Шартты  түрде  аударма  үрдісін  екіге  бөлеміз: 
алдымен,  аудармашы  автор  пайдаланған  тілдік  бірліктерді  ол  беруге  тырысқан  мағынамен 
теңестіреді.    Сонан  соң,  аудармашы  берілген  тілдік  бірліктердің  мағынасын  мәтінді  оқушы 
оқырман  алатын  мағынамен  теңестіреді.  Және  ең  соңында  ол  оқырман  алатын  мағына  мен 
автор мағынасын теңестіреді.  Алайда бұл аударманың бірінші – мәтінді түсіну  кезеңі. Ары 
қарай аудармашы бір мәдени ортадан екіншісіне өтеді. Түпнұсқа мәтіннің мағынасын алушы 
мен  аударма  тіл  таңбаларының  мағынасын  теңестіреді.    Бұл  аударманың  екінші  кезеңі. 
Окказионал  сөздер  дәл  осы  «мәдениеттер  сұхбатын»  жоқа  шығаратын  объективті  және 
субъективті  факторлардың  бірлігі  десек  те  болады.  Тіл  аралық  коммуникация  тұрғысынан 
алғанда,  окказионал  сөздерді  басқа  тілде  берудің  басты  қиындығы  оның  эквивалентінің 
жоқтығында. Мәдениетарлық коммуникация тұрғысынан алғанда окказионал сөздерді басқа 
тілде берудің негізгі мәселесі оның «мәдени фонын» жеткізу қажеттілігі.  
Хампира Е.
 
екі тіл мен мәдениеттің, екі ұлттық әлемнің бейнесінде бірнеше аймақтың 
бар  екендігін  айтады:  «түпнұсқа  тіл  мен  мәдениет  аймағы,  ол  аудармада  берілмейді; 
қабылдаушы  тіл  мен  мәдениет  аймағы  және  қаым  қатынасқа  түсуші  мәдениет  пен  тіл 
аймағы». Окказионал сөздердің тіл мен мәдениетке қатысты алғашқы екеуіне жататындығы 
анық [5, 43]. Осылайша, аударма тенестіру мен толықтыру мағынасына ие болады. Аударма 
үрдісінің қиындығы аудармашыға бір ғана мағынамен емес, объективтіден гөрі  субъективті 
сипатқа  ие  бірнеше  мағынамен  жұмыс  істеуге  тура  келетіндігіне  саяды.  Аударма  үрдісінің 

110 
 
субъективтілігі  сонымен  қатар  аурмашының  кәсіби  қабілетіне  де  байланысты.  Сондай  ақ, 
көркем шығарманы бір мәдениеттен екінші мәдениетке еш қиындықсыз көшіру мүмкін емес. 
Бұл мәселеде аударма үрдісінің қиындығы объективті сипатқа ие. 
           
Әдебиеттер тізімі 
1 Поздеева Е.В. Диссертация: «Окказиональное слово: воспроизведение и перевод». – 
Москва: 2002. – 58 с. 
2 Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. – Москва: 1980. –   352 с. 
3 Виноградов В.С. Введение в переводоведение. –Москва: 2001. – 67 с. 
4  Бабенко  Н.Г.  Окказиональное  в  художественном  тексте.  Структурно-семантический 
анализ: Учебное пособие. – Калининград: Университет Калининградa, 1997. – 151 c.  
5 Хампира Е. Проблематика окказионального слова. – Москва: Высшая школа, 1972. – 
43 с.  
В  статье  рассматривются  окказионализмы,  встречающиеся  в  художественных 
произведениях  английского  языка,  и  их  перевод  на  русский  и  казахский  языки.  Авторские 
окказионализмы  позволяют  раскрыть  идею  автора,  интерпретировать  и  правильно 
передать  на  языке  перевода.  Окказионализмы  рассмотрены  как  отдельно,  так  и  в 
контексте, раскрыты их лингвистические и экстралингвистические особенности.  
 
In  the  article  considered  nonce-words  from  fiction  in  the  English  and  its  translation  into 
Russian  and  Kazakh  languages.  Nonce-words  can  reveal  the  author's  idea,  to  interpret  and 
correctly transflate to the target language. Nonce-words considered separately and in the context of 
the disclosure of their linguistic and extra-linguistic features. 
 
 
 
 
УДК 81’37 
С.К. Сәтенова  
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті 
Астана, Қазақстан 
satenova_sk@enu.kz
  
 

жүктеу/скачать 4,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: