Проблемы языкознания

164 
 
Внимание  многих  зарубежных  литераторов  привлекали  как  экзотические  пейзажи, 
незнакомые традиции и обычаи, так и психологическое мастерство автора в описании жизни 
казахского общества.  
Один  из  выдающихся  казахских  писателей  Абдижамил  Нурпеисов,  участник  Великой 
Отечественной войны, не со слов познавший цену жизни и смерти, много размышляя, писал 
о человеческих ценностях, о духовности, о силе вечной любви. 
Особенности  стиля  писателя  –  прямолинейность  и  строгость  в  изображении  жизни 
рыбаков,  довольно  реалистичное описание  суровой  природы.  Но именно в  этом  и  состояла 
определенная  прелесть  романа.  А.Нурпеисов,  уроженец  маленького  рыбацкого  села  возле 
Аральского  моря,  как  ни  кто  другой  показал  суровую  жизнь  бедных  рыбаков  в  своей 
трилогии  «Кровь  и  пот»,  которые  каждый  день,  выходя  в  море,  терпели  не  только 
«жестокость»  стихии,  но  и  местной  аристократии-баев.  Но,  не  смотря  на  все  невзгоды 
претерпеваемые  рыбаками,  писатель  показывает  маленькие  человеческие  радости,  которые 
придавали  им  силы  для  выживания.  Ежедневная  борьба,  а,  именно,  внутренняя,  некоторых 
героев романа (Еламан, Кален, Мунке, Рай) вспыхивало и перерастало в нечто такое, что и 
привело к революции: сначала это были вспышки гнева, волнения и в конце превратилось в 
восстание. 
Многие  критики  и  литераторы  отмечают,  что  «Кровь  и  пот»  суровое  и  правдивое 
произведение. Описывается жизнь его героев, познавшие много крови и пота. Едва ли можно 
различить  тонкую  грань  между  жизнью  и  смертью,  светом  и  тьмой.  В  книге  много  горя: 
смерть, убийство, драки, голод, унижение, семейные неурядицы, насилие – все это проходит 
перед глазами читателя. А счастье? Чувствовали ли они вообще его? Что может чувствовать 
Рай, спрашивая у Мунке есть ли на свете счастливые люди? У Мунке, у которого рождались 
и  через  несколько  лет  умирали  дети,  или  у  Еламана,  который  на  протяжении  всего 
повествования  был  в  бегах,  или  у  любого  другого,  живущего  в  бедном  рыбацком  селе,  у 
которых не каждый день была еда. 
Да, в книге много горя и каждая трилогия заканчивается трагедией. Но в трагедии этой 
упорно  звучит  мотив  света,  непременно  рассеивающего  тьму.  О  своей неколебимой  веры  в 
светлое  говорит  Кален,  схваченный  людьми  мурзы  Танирбергена:  «Сшибли,  гады!  Всех 
сшибают, кто против них. Ну, ничего, погодите! И нам посветит солнце! Раньше смерти и я 
не умру. На край света загоните – все равно вернусь… А солнце нам еще посветит!» [1,374].  
Но, довольно редко, А.Нурпеисов вспоминает о простом семейном счастье, в частности 
на  страницах,  посвященных  коротким  моментам  счастья  Еламана  и  Акбалы.  Автор  не 
задерживается  на  этом  надолго,  так  как  «болезни  и  лихорадка,  которые  уносят  жизни 
молодых  и  старых,  и жалкая  судьба  женщин занимают  его  ум  больше.  Писатель опирается 
здесь  на  свой  личный  горестный  опыт,  который  он  описывает  с  возвышенным  чувством 
сострадания  к  перенесенным  несчастьям:  «Моя  мать,  Балкенже,  была  неграмотной 
домохозяйкой…  Я  был  еще  совсем  мальчишкой,  но  с  детской  беспощадной  ясностью 
осознал, насколько тяжелой была ее жизнь… ее юная соперница… прогнала ее из дома. Мать 
не вынесла горя, заболела, зачахла и умерла на моих руках…» [2, 112].  
Не зря были приведены воспоминания из детства писателя. Почувствовав на себе всю 
горечь судьбы матери, он как настоящий социолог показал зависимость женщины от мужа. В 
условиях патриархально-феодального быта права женщины были ограничены, не говоря уже 
о том, что совершенно исключалось ее участие в общественной деятельности.  
Нормами  казахского  обычного  права  были  узаконены  такие  обычаи,  как  калым 
(имущественная сделка между родителями жениха и невесты), аменгерство, многоженство и 
пр.  На  примере  многих  женских  судеб  в  романе  показано,  как  девушка,  будучи  объектом 
купли-продажи между ее отцом и будущим мужем или его родителями, нередко против воли 
выдавалась  замуж  в  другой  род.  Согласно  обычаям,  в  случае  побега  девушки,  весь  род 
жениха считал себя оскорбленным и принимал участие в ее поиске и возвращении. Это ярко 
видно  на  примере  замужества  Бобек,  любившая  младшего  брата  Еламана  Рая,  за  Ожар-

165 
 
Оспана. Сбежав со своей свадьбы, Бобек была схвачена джигитами жениха, которые сметали 
и избивали всех на пути в ауле. 
Судьбы  многих  казахских  женщин  того  времени  были  похожи  на  жизнь  Кенжекей.  
Она  покорная,  сносящая  все  от  хозяина-мужа,  от  старшей  жены,  от  ее  детей,  от  любого 
сильного человека в юрте и в ответ на унижения готовая все-таки любить, потому что все эти 
унижения  –  в  пределах  «закона».  Даже  став  женой  Еламана,  и  почувствовав  на  себе 
ласковый  взгляд  или  услышав  ласковое  слово  от  мужчины,  она  не  верила  сама  себе.  Ведь 
никогда с ней так не обращались. А.Нурпеисов, умевший глубоко проникать в описываемую 
им  эпоху,  раскрывал  страшную  трагедию  степной  жизни,  жестокие  феодальные  устои 
которой  особенно  тяжело  отражались  на  бесправном  положении  женщины,  подавляли 
стремления молодежи к свободному решению своей личной судьбы. 
 
         
Все  произведения  А.  Нурпеисова,  в  том  числе  и  роман  «Кровь  и  пот»  пронизаны 
многочисленными  образами  с  природой,  которые  соприкасаются  с  жизнью  героев,  их 
чувствах и мыслях; а также и демонстрируют  всю бедность, в которой жили рыбаки, весь их 
быт. Например: «Как орлы на голых скалах, поселились рыбаки на самом ветру, на открытом 
месте. Землянки их стояли в ряд по обрыву, одна возле другой, и с моря все было видно, кто 
вышел и куда пошел и где топят печь» [1, 11]. Значительная роль в романе отводится морю. 
Из романа видно, что рыбацкий аул находился очень близко к морю. Примером тому служат 
следующие строки: «Не один раз еще с вечера выходил он (Еламан) из дому к морю…» [1, 
8].  Все  описание  моря  связано  с  правильным  пониманием  мироощущения  рыбаков. 
Благодаря  простору  моря,  Еламан  имел  возможность  остаться  наедине  с  собой,  подумать: 
«Он был одинок здесь, на льду, в море. Других рыбаков он как бы не замечал – с ним была 
только его привычная работа, небо над головой, и еще с ним были его мысли. И, он думал, 
что он одинок не только в море, но и в жизни» [1, 8] Или, другой пример: «Когда он уходил в 
море, ему  дышалось свободнее...» [1, 9]. Отсюда видно, что Еламана привлекали просторы, 
такие  как  море,  небо.  На  протяжении  всего  романа  Еламан  мыслит  масштабно.  Его 
интересуют вопросы жизни и смерти, вопросы бытия, взаимопонимания и мира. Возможно, 
именно поэтому он выделяется из толпы простых рыбаков. В зависимости от мировоззрения, 
мироощущения море может восприниматься по-разному. Для рыбаков – это работа и нечто 
большее,  ассоциируемое  с  самой  жизнью.  В  романе  рассказывается  не  только  о  жизни 
рыбаков, но и кочевников. В романе автор показывает богатство степных кочевников через 
думы своего главного героя Еламана: «Он воображал, как она (жена Еламана, Акбала) жила 
раньше,  дома.  Он  думал  о  ее  юрте,  о  медленно  передвигающихся  вдали,  волнующихся, 
переливающихся  в  степи  серых  и  бурых  пятнах.  Это  были  стада,  они  паслись  вдалеке,  и 
только один- два всадника маячили над ними и над степью. Это были верблюды и овцы, и 
вечером  они  возвращались  к  юрте,  и  в  юрте  зажигался  огонь  в  очаге,  и  овцы  перхали,  а 
верблюды  сопели  в  темноте  и  ложились  спать,  и  от  них  хорошо  пахло  шерстью  и 
молоком….Конечно,  ей  трудно  было  здесь,  на  ветреном  бугре,  над  морем,  в  этой  скудной 
жизни» [1, 8]. В другом отрывке из романа автор так выражает мысли героя: «… все эти баи, 
мурзы, все эти красавцы джигиты, скачущие по степи, загоняющие лисиц и волков, пьющие 
кумыс  вволю  и  любящие  женщин  вволю,  –  все  они  не  оставляли  его,  не  отступали,  и  это 
было  самое  плохое»  [1,  8].  Но  и  степь,  для  некоторых  героев  романа  стала  для  них 
наказанием,  смертью.  И  поэтому  они  начинают  искать  утешения  и  спокойствия  в  небе.  Из 
романа  видно,  что  три  могучие  природные  образы  «море,  степь  и  небо»  являлись 
неотъемлемой частью в жизни казахского народа. 
Как  уже говорилось выше, многие зарубежные литераторы, прочитав русскую версию 
«Кровь  и  пот»,  и  увидев  всю  красоту  описания  первобытности  казахского  народа,  но 
одновременно  и  актуальность  романа  по  сей  день,  хотя  охватывающиеся  события 
происходили в Казахстане во время 1-й мировой войны 1914-18 и Гражданской войны 1918-
20.  Поэтому  им  захотелось,  чтобы  А.Нурпеисов  со  своим  творчеством  был  открыт  и  для 
своих соотечественников.   

166 
 
Трилогия  «Кровь  и  пот»  как  и  дилогия  «Последний  долг»  были  переведены  на 
иностранные языки и поэтому стали объектом внимания и признания со стороны писателей и 
критиков Франции, Германии, Бельгии, Испании, Болгарии, Словакии, Китая.  
Во  Франции  первая  книга  трилогии  А.  Нурпеисова  –  «Сумерки»  вышла  в  свет  в  1967 
году,  в    издательстве  «Галлимар».  Вторая  книга  «Мытарства»  появилась  под  названием 
«Время испытаний» в 1969 году, а третья часть «Крушение» была опубликована в 1976 году 
под  названием  «Летний  пепел».  Перевод  на  французский  язык  был  осуществлен  известной 
переводчицей  Лили  Дени.  В  те  годы  французская  аудитория  высоко  оценила 
художественные  достоинства  трилогии,  профессионализм  переводчика  и  книга  получила 
такой же заслуженный успех во Франции, как и в Казахстане.  
Говоря о немецкой аудитории,  она познакомилась с А.Нурпеисовым в 1971 году, когда 
была издана первая книга «Сумерки», в 1972 году – вторая книга «Мытарства», а в 1975 году 
–  третья  книга  «Крушение».  Все  три  книги  были  переведены  Вильгельмом  Плакмайером  и 
выпущены издательством «Aufbau» в Берлине. 
Появление  трилогии  Абдижамила  Нурпеисова  вызвало  восторженные  отзывы  со 
стороны  немецких  литературных  критиков  и  писателей.  Целый  ряд  статей  появился  в 
популярных  газетах  и  журналах  «National  Zeitung»,  «Der  Morgen»,  «Neue  Zeit»,  «Neue 
Deutsche Literatur», «Berliner Zeitung», «Kulturpolitik-Literatur», «Freie Welt».  
«Несмотря  на  прежние переводы  «Кровь  и  пот»  и  «Последний  долг»  на  французский, 
немецкий,  испанский,  чешский  и  другие  более  чем  тридцать  языков  мира,  они  оставались 
неизвестными  для  англоязычного  читателя»,  -  сказал  в  своем  выступлении,  близкий  друг 
автора,  профессор  МГУ  им.М.Ломоносова  Николай  Анастасьев.  Так  же  он  добавил: 
«Значимость  перевода  трудов  Абдижамиля  Нурпеисова  велика,  в  современном  мире  для 
всеобщего  признания  необходим  перевод  на  английский  -  международный  язык,  не  менее 
важно и то, что выпущены они в США. Так было и с книгой самого публикуемого в мире на 
сегодня  Г.Маркеса  «Сто  лет одиночества»,  изначально он  был  известен  лишь  узкому  кругу 
читателей в своей стране, пока не был опубликован перевод его книги на английский язык. 
Теперь  он  на  втором  месте  в  мире  по  популярности  испаноязычный  автор  после 
М.Сервантеса с его «Дон Кихотом» [3]. 
В  мае  2013  года  с  успехом  прошла  презентация  романа  «Кровь  и  пот»  на  английском 
языке  «Blood  and  Sweat»  в  Вашингтоне  и  Нью-Йорке  в  рамках  крупнейшей  в  Северной 
Америке книжной ярмарки «BookExpo-2013». Перевод был осуществлен Кэтрин Фитцпатрик 
и выпущен американским издательством «Liberty Publishing House».  
Нужно отметить, что Катрин Фитцпатрик перевела на английский язык не с оригинала, 
написанного А.Нурпеисовым на казахском языке, а брала за основу авторизованный перевод 
с казахского Юрия Казакова.  
Русский  перевод  романа  адекватен  и  близок  к  оригиналу,  потому  что  сам  Нурпеисов 
принимал  активное  участие  в  работе  переводчика.  Но,  переводчика  не  Ю.Казакова,  а 
Герольда  Бельгера.  Мы  можем  смело  утверждать,  что  все-таки  подстрочный  перевод  был 
сделан Г.Бельгером. Он русский, выросший среди казахов, в совершенстве знающий язык и 
традиции казахского народа, придя еще молодым в журнал «Жулдыз», редактором которого 
был А.Нурпеисов, сразу попал на глаза своим незаурядным  умом и неиссякаемой энергией. 
Сдружившись,  Нурпеисов  стал  для  Бельгера  наставником.  В  своих  очерках  в  «След  слова» 
Геральд Бельгер воспоминал о том, как на берегу  Арала они с мэтром подолгу сидели и не 
могли прийти к единому мнению при переводе одного слова [4]. Потому что «… случайные 
ошибки,  допущенные  по  незнанию  переводчиков,  редакторов,  корректоров  и  др., 
способствуют  обыкновенной  профанации  иноязычного  читателя  и  дискредитации 
оригинального  произведения,  а,  следовательно,  и  девальвации  национальной  культуры, 
которой принадлежат некачественно переведенное произведение» [5,42]. И нам кажется, что 
и  Г.  Бельгер,  и  Ю.  Казаков,  добились  перевода,  который  оказал  на  читателя  такое  же 
воздействие, какое оказывает подлинник, пусть даже иными художественными средствами и 
переводческими трансформациями.  

167 
 
Следует  отметить,  что  роман  А.  Нурпеисова  содержит  большое  количество  средств 
выразительности  и  образности,  при  передаче  которых  от  переводчика  потребуется 
недюжинная  сообразительность,  фантазия и  высокий профессионализм. Такими примерами 
средств 
выразительности 
являются 
метафоры, 
сравнительные 
обороты, 
повторы 
(лексические,  фонетические,  морфемные  и  так  далее),  диалектизмы,  говорящие  названия, 
имена и фамилии и др. 
Передать  такие  средства  на  другом  языке  сложно  из-за  отсутствия  прямых 
эквивалентов,  наличия  определенных  культурных  и  иных  различий.  Это  прекрасная 
возможность  для  переводчика  продемонстрировать  свою  смекалку  и  профессиональное 
мастерство.  Переводчик  должен  обладать  широким  словарным  запасом,  в  том  числе 
идиоматических  выражений  и  пословиц  на  языке  перевода,  уметь  правильно  подбирать  и 
пользоваться  специальными  справочниками  и  словарями.  Обладание  большим  объемом 
культурной  информации  о  стране  и  носителях  языка  перевода  -  требование,  которому 
должен соответствовать любой профессиональный художественный переводчик.  
При  переводе  на  английский  язык  важной  и  сложной  задаче  для  переводчика  была 
передача игры слов, юмора, так как казахский язык очень своеобразен и специфичен, иногда 
труднодоступен для понимания для иноязычного читателя. 
Очень  важно  отметить,  что  Катрин  Фитцпатрик  использовала  реалии,  которые 
являются  одним  из  компонентов,  сохраняющих  национальный  колорит  в  переводном 
произведении.  Таковыми  являются  слова-реалии,  использование  которых  отражает 
специфику  образа  жизни,  быт  казахского  народа,  т.е.  слова,  присущие  только  казахскому 
языку,  например,  baursaki,  dastarkhan,  jeneshe,  kelin,  kumys,  rahmet,  shanyrak,  tokal,  tyure, 
sybaga  (баурсаки,  дастархан,  женеше,  келин,  кумыс,  рахмет,  шанырак,  токал,  торе, 
сыбага) [6].     
Переводчикам,  как  и  писателям,  необходим  многосторонний  жизненный  опыт, 
неустанно пополняемый запас впечатлений. Язык писателя-переводчика, как и язык писателя 
оригинального,  складывается  из  наблюдений  над  языком  родного  народа  и  из  наблюдений 
над  родным  литературным  языком  в  его  историческом  развитии.  Только  те  переводчики 
могут рассчитывать на успех, кто приступает к работе с сознанием, что язык победит любые 
трудности, что преград для него нет [7]. 
Национальный  колорит  достигается  точным  воспроизведением  портретной  его 
живописи,  всей  совокупности  уклада  жизни,  бытовых  особенностей,  трудовой  обстановки, 
внутреннего убранства, обычаев, воссозданием пейзажа данной страны или края во всей его 
характерности, воскрешением народных обрядов и поверий. 
У  всякого  писателя,  если  только он  подлинный  художник,  есть  своё  видение  мира,  а, 
следовательно, и свои средства изображения. Индивидуальность переводчика проявляется и 
в том, каких авторов и какие произведения он выбирает для воссоздания на родном языке [7]. 
Несомненно, просмотрев какое огромное количество переводов на разные языки имеет 
произведение  А.  Нурпеисова  «Кровь  и  пот»,  понимаешь,  какую  масштабность  и  место 
занимает  этот  писатель  в  мире;  и,  какую  заметную  роль  играет  творчество  Абдижамила 
Нурпеисова в развитии современных международных связей казахской литературы.  
Подытоживая,  хотелось  бы  привести  слова  из  «Основы  художественного  перевода» 
Н.Сагандыковой,  где  пишет:  «…Разумеется,  появление  подобных  произведений  является 
результатом  упорного  самостоятельного  анализа  развития  общественной  жизни  своего 
народа,  что  и  сформулировала  его  мировоззрение,  побудило  его  музу  работать  на  ниве 
просвещения своего еще не пробужденного народа [5, 124]. …Не вызывает сомнения то, что 
в  настоящее  время,  когда  суверенная  Республика  Казахстан  самостоятельно  выходит  на 
международную  арену,  особую  роль  будут  играть  все  виды  переводной  литературы  с 
государственного  казахского  языка  на  языки  народов  мира.  Именно  качество  этих 
представлений  будет  во  многом  определять  отношение  иностранцев  к  нашей  Отчизне,  к 
нашему народу, к его духовной культуре и морально-эстетическим ценностям»[5, 7]. 
 

168 
 
Список литературы 
1  Нурпеисов  А.  Кровь  и  пот.//автор.перевод  с  казахского  Ю.Казакова.  –  Изд.11-е.  – 
Астана:  Елорда, 2000. – 830 с. 
2 Маданова М.Х., Машакова А.К. Мир Нурпеисова. – Алматы: Междунар. клуб  Абая, 
2006. – (Международные связи казахской литературы) – 163с.   
3 
http://www.madenimura.kz/ru/materials/news/blood-and-sweat/
 
4  Бельгер  Г.  След  слова:  литературные  портреты  и  эссе.  –  Алматы:  Жазушы,  2002.  – 
231с. 
5  Сагандыкова  Н.  Основы  художественного  перевода//Учебное  пособие.  –  Алматы, 
«Санат», 1996. – 208с.  
6 Abdi-Jamil Nurpeisov. Blood and Sweat. – New York, Liberty Publishing House, 2013. – 
767p. 
7 http://moiperevod.ru/info/articles/article_detail.php 
 
The article is devoted to philosophical reflection of work of A.Nurpeisov “Blood and Sweat”. 
Creativity  of  A.Nurpeisov  plays  an  important  role  in  the  foreign  reception  of  Kazakh  literature. 
Trilogy "Blood and Sweat" has been translated into foreign languages and thus became the object 
of  attention  and  recognition  of  foreign  writers  and  critics.  The  authors  conclude  that  a  literary 
translation  is  an  integral  part  of  the  literary  process;  reproduction  of  uniqueness  of  Kazakh 
literature  in  different  translations  -  a  multilateral  problem.  Particular  attention  is  drawn  to  the 
translation of the  work itself and the  writer's  work,  which play a huge role in the development of 
modern international relations of Kazakh literature. 
 
Бұл  мақалада  А.Нұрпейісовтың  «Қан  мен  тер»  деген  шығармасының  философиялық 
түсінігі  көрсетілген.  А.Нұрпейісовтың  шығармашылығы  қазақ  әдебиетінің  шетелдік 
қабылдауын  маңызды  рөл  атқарады.  «Қан  мен  пот»  шетел  тілдеріне  аударылған  және, 
осылайша,  шетелдік  жазушылар  мен  сыншылар  назарына  және  тану  объектісі  болып 
келеді.  Жазушыдың  шығармашылығына  және  «Қан  мен  тер»  романының  аудармасына 
ерекше назар аударады, өткені, олар қазақ әдебиетінің қазіргі заманғы халықаралық қарым-
қатынастарды дамытуға үлкен рөл ойнайды. 
 
 
 
 
ӘОЖ 821.512.122.  
 
Қ.Т. Жанұзақова  
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті  
Алматы қ., Қазақстан,  
       kuralay_zhanuzak@mail.ru 
 
ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ РОМАНТИКАЛЫҚ РУХ 
 
Мақалада  жыраулар  поэзиясының  арқауы  болған  -  Қазақ  хандығын  құраған  ру  мен 
тайпалардың  татулығы  мен  бірлігі,  мемлекетті  нығайту,  оның  жауынгерлік  күшін  
арттыру  идеясы романтикалық рух тұрғысынан қарастырылады. Романтикалық арна зар 
заман әдебиетін туғызған тарихи-әлеуметтік жағдайлармен сабақтастықта сараланады. 
Осы  кезең  әдебиетінің  тақырыптық,  жанрлық,  көркемдік  ерекшеліктері  айқындалады. 
Қазақ  романтизмі  ұлттық  әдебиеттің  өзіне  дейінгі  дәуірлерінен  бастау  алатыны,  оның 
көркемдік  ойлау  жүйесінің  түрі  ретінде    ұлттық  ойлау  жүйесінің  ерекшеліктерінен 
туындайтыны  тұжырымдалады.  Жыраулар  поэзиясында  көрініс  берген  отаршылдыққа 
қарсылық  мотивінің  зар  заман  ақындарының  шығармашылығында  заңды,  көркемдік 

169 
 
жалғасын  тапқаны  ХІХ  ғ.  бірінші    жартысындағы  Дулат,  Мұрат,  Шортанбай,  т.б. 
ақындардың шығармалары негізінде талданады. 
 
Кілт  сөздер:  зар  заман  әдебиеті,  жыраулар  поэзиясы,  романтикалық  рух, 
отаршылдық саясаты, көркемдік ойлау жүйесі. 
   
Бүгін  күн  биігінен  қазақ  әдебиетінің  тарихына  үңілсек,  ақын-жыраулар  поэзиясында 
қазақ  хандығының  тәуелсіздігі,  ел  басшысының  бір  тудың  астына  халықты  біріктіруі,  
атамекен, туған жер  идеялары темірқазық тақырыптардың біріне айналғанына куә боламыз. 
Жыраулар  поэзиясындағы  ең  басты  тақырып  Қазақ  хандығын  құраған  ру  мен  тайпалардың 
татулығы  мен  бірлігі  және  мемлекетті  нығайту,  оның  жауынгерлік  күшін    арттыру  болды. 
Ал,  мұның  өзі  жыраулар  поэзиясында  ең  мәнді  де,  маңызды  етіп  қаһармандықты,  елінің 
тәуелсіздігі  мен  мемлекетінің  нығаюы  үшін  жан  аямай  күрескен  батырлар  мен 
қайраткерлерді мадақтап, көтермелеп жырлау  дәстүрін қалыптастырды. Сөйтіп, жыраулар өз 
шығармаларында    тарихи  тұлғаларымыздың  бейнесін  жасады,  сонымен    қатар  адамдар 
жоқшылық көрмей, бақытқа кенелген  кемел қоғамды суреттеді. Өздерінің монолог түрінде 
айтылатын толғауларында олар маңызды мемлекеттік мәселелермен қатар  заман мен қоғам,  
адам  мен  заман,  тұлға    мен  тобыр,  сондай-ақ  имандылық  пен  қайырымдылық,  өмірдің 
өткіншілігі  мен  адамның  опасыздығы,  өлім  мен  өмірдің  қайшылығы  сияқты  моральдық, 
этикалық, фәлсалық проблемаларды көтеріп, қоғаммен байланыстыра  жырлап отырды.  
Жыраулар  поэзиясында  жауынгерлік  пафостың  орны  айрықша.  Бабалардың  өміріндегі 
айтулы  оқиғаларға  бай  өткен  тарихымызды  бағдар  тұту  қазақ  поэзиясында  ерекше  
оптимистік, қаһармандық рухты тудырды.  Жыраулар поэзиясында ортағасырлық жауынгер 
көшпендінің өр тұлғасы, асқақ рухы, асау серпімді қуаты, ерлік қалпы көрінді. Көшпендінің 
болмыс,  өзін  қоршаған  орта,  тірлік  туралы  түсінігін,  моральдық  этикалық  қағидаларын 
бейнеледі.  Көшпенділердің  «уақытты  қабылдаудағы  тұтастығы  жыраулар  поэзиясының 
басты қаһарманы – дала жауынгері идеалының  тұтастығын айқындады.  
Жер  бетіндегі  қызық  үшін  –  өмір  сүру,  айқас  жолында  –  өлімге  бас  тігу:  көшпенді 
ұжымның идеалды мүшесінің ұранын біздің ата-бабаларымыз  осылай қабылдады және оны 
олардың  замандас-ақындарының  бейнелеуі  де  осылай    болды.  «Осыдан  келіп  орта 
ғасырлардағы  поэзиядан  өмірдің  ыстық  демі,  арнасынан  асып  төгілген  қуат  көзі,  жауынгер 
асау  аттардың  кісінеуі  мен  жер  тебуі,  шайқастың  мастық  буы,  жеңістің  қуанышы  айқын 
сезіледі.  Өйткені  шайқаста  бірінші  болған  құрметтеуге  лайық:  бабаларымызды  аңыз-
әңгімелер осылай суреттеді, кейінгі ұрпақтардың санасында да осы бейнеде сақталды» – деп 
жазады зерттеуші Е. Тұрсынов [1, 41].  
Қазақ  әдебиетінде  де  романтикалық  лепті  елдің  тәуелсіздігін  аңсаған  ірі  қоғамдық 
қозғалыс  иелері  туғызды.  Олардың  поэзиясындағы  романтизм  элементтері  дәуірінің 
қоғамдық-әлеуметтік  мәселелерін  қозғап,    ерлік  істерді  романтикалық  көтеріңкі  пафоспен 
жырлауда көрінді.  Жыраулардың шығармаларында осы мәселелер  ауқымында қаһармандық 
пафос,  патетика,  оқиға  динамикасы,  ат  үстіндегі  жауынгерлік  өмір  жүйесін    дәріптеу,  оны 
романтикаландыру жоғары көркемдік деңгейде жүзеге асты.  
Жыраулар жаңа құрылған мемлекетті күшейту мен қорғау ісіне атсалысып, ел ішіндегі 
түрлі  деңгейдегі  мәселелерді  шешіп  отырды.  Қаһармандық  пафос,  эмоционалдық  көтеріңкі  
леп,  романтикалық  көңіл-күй  әуені    Доспанбет,  Шалкиіз,  Ақтамберді,  Қазтуған,  Махамбет, 
Жиембет  және  т.б.  жыраулардың  поэзиясына    тән  ерекшеліктер  болды.  Жыраулар 
поэзиясында  –  өзінің  «менін»    көрсету,  кейіпкерді  идеалдандыру,  жырауды  қалың  топтың 
алдында  биік,  асқақ  көрсететін  ақтық  сөз,    әлемнің  өткіншілігі  мен  өзінің  жалғыздығын 
сезіну сияқты  романтикалық ойлау жүйесіне тән белгілер әсіресе айқын көріне бастайды. 
Қазақ жыраулары  ежелгі әдебиетімізден жүлге тартқан  романтикалық дәстүрді сақтай 
отырып,  оны  өз  дәуірінің  талап-тілектеріне  орай  тақырыптық,  мазмұндық,  түрлік  тұрғыдан 
жетілдіріп,  байытып  отырды.  Бір  кездері  бүкіл  түркі  халықтарының  тарихында,  рухани 
ғұмырында үлкен орын алған жыраулар өз шығармашылығын орта ғасырлардан бастап бергі 

170 
 
кезеңге, яғни ХІХ ғасырларға дейін  жеткізді [2, 27]. Жаңа мемлекеттің күшті, хан билігінің 
мықты  болуын  көздеген  қазақ  жыраулары  маңызды  мәселелер  бойынша  ой  толғап,  бітімді 
сөздерін  айтты.  Бүгін  болып  жатқан  оқиғаларды  бейнелеп,  оған  өз  бағасын,  көзқарасын 
білдіріп отырды, бабалардың мазмұнды, тағылымды бұрынғы тіршілігіне, өткенге иек артты, 
болашаққа  барлау  жасады.  Өз  заманы  мен  өткен  уақытты  салыстыра  толғап,  дәуір  туралы, 
қоғам туралы философиялық ой түйді. 
Ауыз  әдебиетіндегі  қаһармандардың  айрықша  бітімді,  ерен  қарулы  болып  бейнеленуі, 
кейіпкерді  дәріптеу,  идеалдандыру    жазба  әдебиет  үлгілеріне  де  әсер  етті.  Жазба  әдебиет 
поэтикасының  қалыптасуы  –  ауызша  халық  шығармашылығының  құрылымдық-жанрлық 
эволюциясының  жемісі  ғана  емес.  Халық  шығармашылығында  көрініс  тапқан  көркемдік 
ойлау мен сарқылмас рухани қор  оның дамуына, мүмкіндіктерінің кеңеюіне септігін тигізді. 
Қазақ  романтизмі  ұлттық  әдебиеттің  өзіне  дейінгі  дәуірлерінен  бастау  алады,  яғни 
романтизм  көркемдік  ойлау  жүйесінің  түрі  ретінде    ұлттық  ойлау  жүйесінің 
ерекшеліктерінен  туындайды.  Жыраулар    поэзиясындағы  отаншылдық,  патриоттық 
сарындар,  асқақтық,  қаһармандық,  күшті  тұлғаның    идеалы,  жауынгерлік  рухты  дәріптеу, 
романтикалық арна қазақ поэзиясының бағыт-бағдарын айқындады.  
Сонымен бірге осы кезең көшпенділер қауымның ыдырауымен сәйкес келді. Көшпенді 
қауымның дағдарысы, елдің жікке бөлінуі  көшпендінің уақыт туралы түсінігінің өзгеруінде 
шешуші  қызмет  атқарды:  қазіргі  заман  мен  өткеннің  арасында  алшақтық  пайда  болды. 
Жыраулар  поэзиясында    өзі  өмір  сүріп  отырған  дәуірді,  қилы  кезең  табиғатын  сынау 
элементтері  бой  көрсетеді.  Қоғамда  жаңа  құндылықтар  бой  көрсетіп,  идеал  өзгере  бастады. 
Бұрынғыдай  көзсіз  ерлік,  жауынгерлік  рух  пен    адал  достық,  өмірдегі  қуанышты  қызықтау 
емес  еңбек,  білім,  мейірімділік,  даналық  алдыңғы  қатарға  шыға  бастады.  Жыраулық 
поэзиядан қалған әдеби үрдіс ақындар шығармашылығында көрініс тапты. Қоғамның рухани 
мәдениетінде әдебиет жеке сала болып  өрістейді.  
Жыраулық  поэзиядағы    қаһармандық  мәндегі  эпикалық  сипат    бірте-бірте  лирикалық 
сарынға ойысады.  Ақындар  шығармашылығында  адамның  сыртқы  іс-әрекетінен  гөрі    оның 
көңіл-күйі,  ойы    бейнелене  бастайды.  ХҮІІІ  ғасырдың  соңынан  бастап  қазақ  әдебиетінде 
мүлде соны сипаттағы поэзия пайда болды да, ол ХІХ ғасырда қарқынды дамыды. 
Көркемдік ойдың даму тарихында романтизмді қоғам өмірінде болған үлкен өзгерістер, 
қимылдар  тудырып  отырады.  Махамбет  Өтемісұлының  төңкерісшілдік  рухтағы  романтизмі 
Исатай  бастаған  ұлт-азаттық  көтеріліске  байланысты  өрістеді.  ХІХ    ғасырдағы  патшаның 
отарлау  езгісіне  қарсы  көтерілген  Исатай-Махамбет    бастаған  халық  көтерілісінің  
көшбасшысы  Исатайдың  бейнесін  ақын  идеалдандыра,  асыра  әсірелеп,  асқақ  пафоспен 
жырлайды.  Оның  өлеңдерінде  жауынгерлік  пафос,  күрескерлік  рух  басым.  Ел,  халық 
мұңымен  үндескен  Махамбет  поэзиясы    толғау,  лирика  жанрында  қалыптасады. 
М. Өтемісовтің  жалынды  жырларына  назар  аударсақ,  ондағы  романтикалық  қаһарман 
бойынан  әдеттегі  адамға  тән  сипаттармен  қатар,  ерекше  батырға  тән  өзгеше  кесек 
әрекеттерді  де  көреміз.  Махамбет  өлеңдерінде  Исатай  -  асқан  батыр  ғана  емес,  замандық 
бейне.    Махамбеттің  романтикалық  поэзиясы  –  сарындамалы  азаттық  жыры.  Махамбет 
көтеріліс  жеңілгеннен  кейін,  мұң  мен  қайғыға  батып,  халықтың  зарын  айтады.  Өзінің 
ақындық  тұлғасы  да  қанасына  сыймай,  өмір  шындығына  көңілі  толмай,  шиыршық  атады. 
Махамбет поэзиясындағы Исатай бейнесін әсірелеу, қимылдың сәтсіздігі жайындағы элегия, 
Махамбет  ақынның  өз  бейнесін  Баймағамбетке  қарсы  қою,  ондағы  ерлік,  күрес  рухы  – 
романтизм белгісі.   
Зар  заман  ақындарының  бұрынғы  жыраулар  шығармашылығынан  эстетикалық 
тұрғыдағы  айырмашылығы  бұлардың  бүкпесіз  уағыз  бен  кемел  көрегендік    ұстанып,    жеке 
тұлғасын,  өзіндік  «менін»  оқшаулай  түсті.  Зар  заман  әдебиетінде  отаршылдық  дәуір  мен 
көшпелі елдің еркін өмірі тартысқа түседі. Қазақ әдебиетіндегі романтизм арнасы, жалпылай 
алғанда,  елдің  тәуелді  халінен  туған  құбылыс  болды.  Дулат,  Шортанбай,  Шәңгерей  Бөкеев 
шығармаларындағы  романтикалық  сарын  негізінде  орыс  отаршылдығына  қарсы  болған, 
халықтың  рухани  болмысына  қанағат  етпеген  мінез  аңғарылады.  Қазақ  әдебиетінде 

171 
 
романтизм ағым ретінде қоғамдағы дүбірлі оқиғалармен, төңкерісшіл рухтағы өзгерістермен, 
ұлт-азаттық қозғалысымен байланысты құнарлы орта тапты.  
ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басы Қазақстан үшін тарихи кезең болды. ХІХ 
ғасырда қазақ халқы  Ресей бодандығын қабылдаған, отаршылдық саясатының бұғауындағы, 
тәуелсіздігінен айырылған бодан ел болды. Ресейден біртіндеп енген капитализм элементтері 
де  қазақ  даласын  бірден  баурап  кете  алмады.  Түрлі  әскери  бекіністер,  кішігірім  қалалар, 
өндіріс орындары, ішкі Ресейден жер аударылып келген қара шекпенділер, патша өкіметінің 
ауыр алым-салықтары, жергілікті билеушілердің елді қосыла қанауы, қазақтардың шұрайлы 
қоныстардан  қуылуы,  т.б.  барлығы  жинала  келе    халық  наразылығын  тудырды.  Осы  кезең 
қазақ даласының Ресейдің қол астына кіріп, дала өмірінің капитализмге тәуелді болған, қазақ 
жеріне күрт өзгерістер келген кезі еді.  
Капиталистік  қарым-қатынастардың  ішкі  заңы,  елдің  жаппай  кедейленіп,  орыс 
отаршыларына  тәуелділікке  түсуі  халық  санасында  толқу,  наразылық  рухын  тудырды.  Зар 
заман  ақындарының  шығармашылығында,  әсіресе  Дулат,  Шортанбай,  Мұрат,  Шәңгерей 
Бөкеев  шығармаларындағы  эсхатология  моделінде  орыс  отаршылдығына  қарсы  болған, 
халықтың  рухани  болмысына  қанағат  етпеген,  сол  арқылы  тәуелсіздік  рухын  тілеген  мінез 
аңғарылады. 
Романтизм  өтпелі  дәуірлерде  туып,  халық  санасындағы,  қоғамдағы  ірі  өзгерістермен 
байланысты дамиды. Оның өмірге келуіне отаршылдық қысымға қарсы  ішкі наразылықтың 
күшеюі,  отарлық  езгіге  қарсы  рухани  күштің  бой  көрсетуі  әсер  етті.  Романтизмнің 
орнығуында  дәуір  ахуалы,  тарихи-әлеуметтік  факторлар  шешуші  рөл  атқарды.  Елінің 
тәуелсіздігі  мен  мемлекетінің  нығаюы  үшін  жан  аямай  күрескен  тарихи  тұлғалар    мен 
қайраткерлерді  дәріптеу,  идеалдандыру,  қаһармандық    рухты  мадақтау,  заманына  көңілі 
толмай,  өткенге  мойын  бұру,  содан  рухани  тиянақ  іздеу    сарыны  қазақ  поэзиясының  өрісін 
кеңейтті, қазақ топырағында романтикалық дәстүрдің  өркен жаюына септесер алғы шарттар 
жасады.  «Бұл мезгілді шартты түрде өтпелі кезең ретінде алсақ, саяси дербестіктен орталық 
тәуелділікке  өтудің    өзіне  лайық  рухани  болмысы  болатындығы  мәлім.  Дулат,  Шортанбай, 
Мұрат    туындыларының  ортақ  өзегі  –  тарихи  жеңіліске  ұшыраған  ұлттық  көңіл-күйдің 
күйзелісті  жағдайын    терең  де  дәл    ұғынуға  меңзей  отырып,  сапалы,  азаттыққа  бастайтын 
жаңа рухани серпіліске жол аршу еді» [3, 3].  
Кеңес  дәуірінде  де  қызыл  империяның  негізгі  саясаты  өз  қарамағындағы  елдердің 
мәдениетін,  әдебиетін  жоққа  шығару  болғандықтан,  саясат  салдарынан  кей  көрнекті 
ақындарымыздың  туындылары    оқулықтарға  енгізілмеді.  Мәселен,  зар  заман  ақындары 
патша  өкіметінің  озбырлық  саясатын  айыптаушы  болғандықтан,  керітартпа  мистицизм, 
регрессивті  романтизмнің,  өкілдері  ретінде  бұрмаланып  айтылды.  Бұқарашыл,  феодалшыл 
ақындар  тапқа  жіктеліп,  шығармалар  көркемдік  ерекшеліктеріне  қарай  емес,  идеялық 
бағытына қарай ХІХ ғасыр әдебиетшілері бірнеше топқа жіктеледі. Бұл кезде ақындарының 
дәстүрлі  мектебімен  қатар  жазба  поэзия  мектебі    қалыптаса  бастаған  болатын.  Махамбет, 
Шернияз,  Мәделі  сияқты  ақындар  бостандық  жолындағы  күресті  жырлау  арқылы  елдің 
отаншылдық,  патриоттық  сезімдерін  оятса,  Дулат,  Шортанбай,  Мұрат,  Әбубәкір  патшалық 
Россияның  бодандығындағы  қараңғы  халықтың  аса  ауыр  күйін  жырлап,  қиындықтан, 
тұйықтан    шығар  жол  іздестірді.  Айналасындағы  өмірге,  болмысқа  көңілі  толмау,  наразы 
болу, оны сынға ұшырату – зар заман ақындары туындыларының басты ерекшелігі болды.  
Осы кезеңге жаңа қырынан келіп, зар заман ақындарының толғауларын терең зерттеген 
Б. Абылқасымов  зар  заман,  кейіпкердің  өз  дәуіріне  наразылығы мотиві  ХІХ  ғасырда  басым 
байқалатынын  «бұған  капиталистік  элементтердің  үстемдік  етуінен    феодалдық-
патриархалдық-құрылыс негіздерінің күйреуі себеп болғанын» жазады. Ғалымның пікірінше, 
«қоғамдық-саяси,  әлеуметтік-экономикалық  салалардағы  қазақтар  өмірінің  дәстүрлі 
нормаларын шұғыл өзгерткен  реформалар бұл мотивтің тез белең алуына жол ашты» [4, 36]. 
Зар заман поэзиясында келешектен қауіп күту сарыны анық сезілді.  Қазақ әдебиетінде 
мәңгілік  құтты  мекенді,  қой  үстіне  бозторғай  жұмыртқалаған  заманды  аңсау  сарыны  да, 
алдағы күнге сенімсіздікпен қарау үрдісі де өте ертеден басталады. Ерте кездегі Қорқыттың 

172 
 
«мәңгілік  өмірді»,  Асан  қайғының  «Жерұйықты»,  «идеалды  мекенді»,  адамдар  бақытқа 
кенелетін    утопиялық  қоғамды    сарыла  іздеуі  де  романтикалық  дүниетаным  белгілерін 
аңғартады.  Осы  орайда  ғалым  Ш. Ыбыраев  мезгілдік  алмасудың  заңдылықтарын  былайша 
түсіндіреді:  «Адамзат  қоғамы  дәл  өзі  өмір  сүріп  отырған  дәуірін  еш  уақыт  толық  идеал 
тұтпаған, өз дәуірінің кемшілігіне, әділетсіздігіне басқа бір қоғамды  қарсы қойған. Ол үшін 
шексіз  әділеттілік,  мұрат-мақсат,  жаппай  үйлесімділік,  әдемілік,  батырлық  сияқты 
ұғымдарын өз ортасынан оқшаулап басқа ортаға, қоғамға апарып теліген» [5, 166]. 
Еуропа,  орыс  әдебиетінде  романтиктердің  пікірінше,    өнер  адамгершілік-эстетикалық 
ықпал ету арқылы  қоғамның «ыдырауына», оның өз-өзінде тұйықталған жеке индивидтерге 
бөлшектенуіне қарсы тұра алып, оның жоғалған тұтастығын қайта әкелуі керек деп түсінді. 
Романтиктердің 
буржуазиялық 
қоғамның 
адамды 
рухани-адамгершілік 
тұрғыдан 
тұншықтыратын  «еркін  кәсіпкерлік»  рухына,  бәсекелестігіне,  пайда  көздеген  болмысына 
сыни көзқарасы  сол тұстағы өркениеттің әсеріне ілікпеген, табиғатпен бірлікте өмір сүретін  
халықтың өмірін идеалдандырумен қатар жүрді.  
Романтизмге  «алтын ғасырды» аңсау сарыны тән, онда әлеуметтік қайшылықтар жоқ, 
адамдарды  махаббаттың,  туыстықтың,  серіктестіктің  табиғи  байланыстары  біріктіретін 
қарым-қатынастар  орын  алған.    Утопия  жасау  –  романтикалық  дүниетанымның    өзіне  тән 
элементтерінің бірі. 
Зар  заман  әдебиетін  зерттеуші  Б. Омарұлы  осы  кезең  поэзиясын  антиутопиялық  
идеялармен  сабақтас  қарастыра  отырып  былай  дейді:  «Қазақ  утопиясы    –  «Жерұйықты» 
аңсаған  Асан  қайғыны  өздеріне  үндес,  мұраттас  санайды.  Асанның  жайлы  жер  іздеп, 
таппаған  қапалы  көңіл-күйі  зар  заман  ақындарының  шығармаларына  көшкен  тәрізді. 
Аласапыран  арпалыс  пен  жойқын  шапқыншылықтан  шалдығып-шаршаған  халық 
ұғымындағы  «Жерұйық»  бірте-бірте  көмескіленіп,  болашақтың  келеңсіз  бейнесі  туралы 
түсінік қалыптаса бастаған. Міне, өлең-жырдағы  сол әуенді зар заман ақындары туындатты. 
Бір  қарағанда  «Зар  заман»  –  «Жерұйыққа»  қарама-қайшы  ұғым,  екіншіден,  сол 
«Жерұйықтан»  үмітсіздік    түрткі  болған,  туынды  идея.  Яғни,  екеуі  де  бір-бірімен  негіздес, 
тамырлас атаулар» [6, 59] – дейді.  
Утопия  адамның  өз  ортасынан  мойны  озық,  кемел  қоғамды  аңсаудан,  философиялық,  
қоғамдық  мағынада  адамдар  қауымы  қайтсе  жақсы  болады,  қайтсе  жақсы  тұрмыс  құрады 
деген мақсаттан, ниеттен туындайды, алайда бұл әдемі арман болғанымен, оның жүзеге асуы 
қиын.  Әдебиетке  байланысты  айтқанда,  утопия  сол  идея,  жобаларды  шындық  өмірде 
орнатқан  қоғам  адамдарының  тұрмысын  суреттеген  туындылар  ретінде  ұғынылады. 
Адамдардың  қиялдағы,  ойдағы  мақсат-тілегі  іске  асқанда    қоғам,  қауым  қандай  жағдайда 
болар еді деген арманды меңзейді. Қоғам қайшылықтарын жойып, бәрін ойдағыдай етіп іске 
асырам деу көркем қиялдан туатын жайт. 
Сонау Бұхар жырау заманынан, одан бері де зар заман ақындарының шығармаларынан 
өз  дәуіріне  наразылықтың  үнін,  бодандық  бұғауынан  босануға  үндейтін  сарынды    айқын 
сезінеміз.  Дулат,  Шортанбай  өлеңдерінің  мазмұнында  бітіспес  бір  қайшылық  бар.  Онысы  – 
романтизм белгісі, тағдыр мен өмір, адам мен заман тартысы.  
Шортанбай,  Дулат  поэзиясы  эпос  үлгісінде  емес,  элегиялық  толғау  жанрында  көрінді. 
Толғаудың  мазмұнында  өз  дәуірінің  «жағымсыз»  өзгерістерін,  келеңсіз  құбылыстарын, 
отаршылдық  пен  капитализмді  сынаған  ащы  сатира  болды.  Сонымен  қатар  өткен  дәуірді 
дәріптеген  романтика  басымдық  танытты.  Олардың  элегиялық  толғауларында  нақтылықтан 
гөрі  жалпылық,  шендестіру  айқынырақ  байқалады.  Кеңестік  әдебиеттануда  Шортанбай, 
Мұрат  шығармаларындағы    осы  сарындар  керітартпа  романтизм  белгілеріне  жатқызылды. 
Осы  орайда  капиталистік  қарым-қатынасқа,  отаршылдыққа  қарсылықтан  туған  зар  заман 
ақындарының шығармашылығы қазақ әдебиетінде романтизмнің қалыптасуына сорап салды. 
Қазақ әдебиетіндегі  романтизм табиғатын қарастыруда  еуропалық өлшемдердің үнемі  
толық  сәйкес  келе  бермеуі  мүмкін.  Әр  суреткердің  романтикалық-философиялық    әлемі 
өзінің  ерекшеліктеріне  ие.  Романтизмнің  пайда  болуын    тек  төңкеріс  алдындағы  қоғамдық 

173 
 
санамен  ғана  байланыстыру  мәселеге  тым  үстірт  қарау  болмақ.  Көркемдік  сана  ұлттық 
ойдың оянуында, отаршылдыққа қарсы күресте айқынырақ көрінеді.  
Қазақ  романтизмнің  ұлттық  ерекшеліктері  халықтық    дүниетаныммен,  әдебиетте 
көркем 
бейнеленетін 
ұлттың 
болмыс-бітімінің 
даралығы 
мен 
психологиялық 
ерекшеліктермен,  әдебиеттегі  адам  туралы  таным-түсінікпен,  жеке  тұлға  концепциясымен 
тығыз  байланысты.  Қазақ  романтизмінің  ұлттық  сипаты  әдебиеттегі  адам  туралы  таным-
түсінікпен, жеке тұлға концепциясынан тамыр тартады. Қазақ әдебиеті көне дәуірлерден бері 
жоғары 
патриоттық 
сезім, 
руханилық 
категориясының 
басымдығымен, 
халық 
шығармашылығымен  өзгеріссіз  дамитын  байланыстағы  қоғамдық  және  мемлекеттік 
құрылым  туралы  тақырыптарға  ұмтылысымен  ерекшеленді.  Ол  өзінің  ізденістерінің  кіндігі 
етіп адамды, жеке тұлғаны қойды. Ол оған қызмет етеді, оны бейнелейді, сол арқылы ұлттық 
болмысты, ерекшеліктерді көрсетеді, оның бойынан өз идеалдарын іздейді. 
Романтизм,  кез  келген  басқа  әдіс  сияқты  белгілі  бір  дәуірдің,  қоғамдық  формацияның 
жемісі  болып  табылады,  сондықтан    оның  ұқсас  сілемдерімен  қатар,  әр  халыққа,  елге 
қатысты  өзіндік  ерекшеліктерінің,  дамудағы  әртектілігінің  болуы  да  заңдылық.  Еуропа 
елдерінде,  қалыптасқан 
көзқарасқа 
сәйкес, 
романтизм 
буржуазиялық 
төңкерістің 
нәтижесінде пайда болды, бірақ Ресейде төңкеріс болмағанымен, романтизмнің буыны бекіп, 
өркенін  жайды.  Оның  қалыптасуы  мен  дамуының  алғышарттары  ретінде      ХІХ  ғасырдың 
басында Отан соғысынан кейін  ұлттық сана мен жеке сана-сезімнің оянуы, орыс әдебиетінің  
жалпыеуропалық әдеби процеске енуі ықпал етті.  
Романтизмнің  еуропалық  әдебиетте  тууына  буржуазиялық    қоғамдағы  қарым-
қатынастардың  шиеленісуі  әсер  етті.  Өтпелі  дәуірлерде,  ояну  мен  үлкен  тарихи  өзгерістер 
тұсында  әркімнің  табиғатына  сай  болмыстың  өзіндегі  қайшылықтар  адам  санасындағы 
қайшылықтарды тудырды. Жеке тұлға, адам, оның еркіндігі мен құқы басты орынға шығады. 
Қазақ  топырағында  буржуазиялық    төңкерістер  болмағанымен,  романтизмнің    өркендеуіне  
қазақ  даласына  буржуазиялық  қарым-қатынастардың  орнығуы,  ұлттық  сана мен  жеке  тұлға 
сана-сезімінің  оянуы,  халық рухының, қоғамдық сананың  жаңа деңгейге көтерілуі әсер етті. 
Қазақ  романтизмі    көркемдік  ойлаудың  түрі  ретінде  өзіне  дейінгі  ұлттық  әдебиетіміздің 
жетістігіне сүйенеді.  
 
ХІХ ғасырда қазақ әдебиетінде романтизмнің  тууына алғышарттар қалыптасты деуге 
болады.  Жыраулар  поэзиясында  көрініс  берген  отаршылдыққа  қарсылық  мотиві  зар  заман 
ақындарының шығармашылығында құнарлы орта тауып, ХІХ ғасырдың бірінші  жартысында 
Дулат,  Мұрат,  Шортанбай,  т.б.  ақындардың  шығармаларында  кеңінен  көрінді.  Зар  заман 
ақындарының  шығармашылығындағы  отаршылдыққа  деген  сын  –  дәстүрдің  бұзылуы,  
жердің  тарылуы,  діннің  әлсіреуі  сияқты  кері  өзгерістерді    бейнелеу  арқылы  бүгінгі  күнге 
өткен  заман    қарама-қарсылықта  көрсетілді.  Кейіннен  мұндай  қарсылық    ағартушылық 
идеялармен сабақтастықта  суреттелді. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1  Тұрсынов Е.Д. Түркі фольклорының бастауы. Қорқыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. 
– 168 с. 
2  Қасқабасов С.А. Жаназық. – Алматы: Аударма, 2002. – 584 б. 
3  Қойгелдиев М. Саяси элита және ұлт мүддесі  //  Егемен Қазақстан. – 1999. – № 40. – 
Б. 3. 
4  Абылқасымов Б. Жанр толгау в казахской устной поэзии. – Алма-Ата: Наука, 1984. – 
120 с. 
5  Ыбыраев  Ш.  Эпос  әлемі.  Қазақтың  батырлық  жырларының  поэтикасы.  –Алматы: 
Ғылым, 1993. – 296 б. 
6  Омарұлы  Б.  Зар  заман  әдебиеті  (генезис,  типология,  поэтика).  –  Астана:  Елорда, 
2005. – 372 б. 
 

174 
 
В  статье  рассматривается  основная  тема  поэзии  жырауов  –  единство,  братство  и 
мощь  казахского  Ханства,  укреплление  и  защита  государства  в  тесной  связи  с 
романтическимим  мотивами  поэзии.    Романтическое  русло  рассматривается  в  тесной 
связи  с  историко-социальным  фактором.  Выявляются  тематические,  жанровые, 
художественно-поэтические  особенности  поэзии  жырауов.  В  статье  делаются  выводы, 
что казахский романтизм берет свое начало из недр  богатой национальной литертатуры и 
самым  тесным  образом  связана  с  исторической  судьбой  казахской  национальной 
государственности. Эстетический  облик  казахской  литературы  XIX  века  будет  неполным 
без  учета  поэзии  представителей  «Зар  заман»  таких  акынов,  как  Дулат,  Мурат, 
Шортанбай  и  т.д.    Это  течение,  существовавшее  на  протяжении  всей  второй  половины 
XIX века, было оригинальным идейно-содержательным явлением, оставившим глубокий след 
в истории казахской литературы. 
 
The article deals with the main theme of poetry zhyrauov - unity, brotherhood and the power 
of the Kazakh Khanate, ukrepllenie and protection of the state, as well as the works of the romantic 
spirit.  Romantic  channel  viewed  in  close  connection  with  historical  and  social  factor.  Identified 
thematic,  genre,  artistic  features  of  this  literature.  The  article  concludes  that  the  Kazakh 
Romanticism  originates  from  the  depths  of  the  rich  national  litertatury.  Ideologically,  the 
representatives  of  the  current  poetry  "Zar  zaman"  is  closely  linked  to  the  historical  destiny  of 
Kazakh  national  statehood.  The  aesthetic  appearance  of  the  Kazakh  literature  of  the  XIX  century 
would  be  incomplete  without  representatives  of  poetry  "Zar  zaman"  akyns  such  as  Dulat,  Murat, 
Shortanbay  etc.  This  trend,  which  existed  throughout  the  second  half  of  the XIX  century,  was  the 
original  ideological  and  meaningful  phenomenon,  left  a  deep  mark  in  the  history  of  Kazakh 
literature. 
 
 
 
 
УДК  894.342.+(7.031.2.+7.046.) 
 
 
Н.К. Жусупов, М.Н. Баратова, А.К. Шапауов 
Павлодарский государственный университет имени С.Торайгырова 
Кокшетауский государственный университет имени Ш.Уалиханова 
Павлодар, Казахстан; Кокшетау, Казахстан 
nartai1970mail.ru; 
baratova.muhabbat1970@mail.ru
; shapau@mail.ru 

жүктеу/скачать 4,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: