ПАРЕМИОЛОГИЯЛЫҚ СУРЕТІНДЕ БЕЙНЕЛЕНУІ

146 
 
Әлемнің  суретін  үш  тұғырдан  тануға  болады:  онтологиялық  гнесеологиялық, 
аксиомалық  әлем  суретінің  онтологиялық  деңгейі  дүниені  мәнді  тұтастық  деген  таныммен 
байланысты.  Әлемнің  суретінің  гнесеологиялық  деңгейі  этносты  таным  және  ойлану 
тұғырынан зерттеп, әлемнің суретін дүниені рухани-практикалық үдерістегі объективтік хал-
ахуал  мен  әлеуметтік  өмірдің  объектісінің  өзара  әрекеттесуінің  нәтижесі  деп  санайды.  Ал 
этнос  әлемнің  суретінің  аксиологиялық  деңгейі  келесі  факторлар  арқылы  анықталады: 
біріншіден,  этнос  қоршаған  табиғи  және  әлеуметтік  мәдени  ортада  өзгешелік  болмысын 
қалыптастырады;  екіншіден,  осы  өзгешеліктік  болмыс  екі  жақты  көрініс  береді;  себебі  бір 
жағынан нақты, реалды болмыс болса, екінші жағынан ол субъективтік дүние, яғни этностық 
мәдениетін құратын дүниетаным ретінде жүзеге асырылады. 
Қарама-қарсылық сезімді және ақыл-ой елегінен өткізіп қабылдау үдерісінде маңызды 
оппозициялық жұпта қарастыру - ойлау үдерісінің білімдерді топшылдау кезінде қолданатын 
басты  тәсілі.  Сондықтан  да  оппозициялық  жұптар  адамның  санасының  дамуында  бірінші 
орынға  не  болады.  Белгілі  француз  ғалымы  Ш.  Баллидің  пайымдауынша,  «адамның  ойы 
жүйрік, ол тез арада біріне-бірі қарама –қарсы сөздері оңайлықпен тауып ойлауға бейімділігі, 
өйткені  біздің  санамызда  ұғымдар  жұптық  түрде  орналасқан,  сондықтан  да  біз  бір  сөзді 
есімізге түсіргенде, екіншісі де еске келеді» [2, 192]. 
Тепе-теңдік  пен  қарама-қарсылықтың  үйлесімсіздігі  адамның  ойлау  әрекетінің  іргелі 
болған  элементтерді  салыстыруы  қарастыру  негізінде  айырмашылықтарын  табу  арқылы 
айқындалады.  Қайшылық  заңы  ойлау  әрекетінде  негізгі  рол  атқарады.  Дж.Келли  тұлғаның 
когнитивтік теориясында қарама-қайшылық заңының оңдылығын атап көрсеткен. Ғалымның 
ойынша, тұлғаны жүйелі түрде көрініс  беретін конструктор құрайды. Оларды адам әлемнің 
түсіндіріп  келешeкте  болатын  құбылыстарды  білу  үшін  қолданады.  Дербеc  конструкттар 
қарама-қайшылықты  үрдісінде  жақын  –  контраст  оппозициялардан  тұрады.  Қажет:  екі 
элемент  бір  біріне  ұқсас  болуы  керек,  ал  үшіншінің  олардан  айырмашылықтары  бойынша 
жіктелінеді. Екі ұқсас элементтер ұқсас конструкттар полюсын құрайды, оларға ұқсамайтын 
элемент  конструкттық  қарама-қайшылықтағы  конструктін  құрайды.  Егерде  біз  тек  ғана 
ұқсастық  немесе  контрасивтік  полюстарды  ғана  пайдалансақ  онда  біз  конструкттың 
табиғатын түсіне алмайсыз [3, 384]. 
Когнитивтік  іс-әрекеттің  бір  ерекшелігіне  адамдардың  жұптар  арқылы  бір  нәрсені  ой 
иелігінен  өткізуді  жатқызуға  болады,  өйткені  бір  затты  екінші  затқа  қарама-қарсы  қойып, 
қайшылықта  сипаттау  туғаннан  бері,  санасыз  түрде  қолданатын  біздің  ойлану  үрдісіміздің 
стратегиясы болып табылады.  
Осындай қайшылық – үйлесімсіздік ұстанымы негізінде паремиологиялық бірліктер де 
ұйымдастырылған.  Біздің  жұмысымызда  қайшылық  –  үйлесімдік  өзінің  байланыста  болған 
үш  жағының  бірлігі  болып  қарастырылады:  біріншіден  тілдік  сананың  когнитивтік  тетігі 
ретінде  екіншіден,  мақал-мәтелдердің  мазмұнын  паремиологиялық  тәсіл  арқылы  сипаттау 
тәсілі түрде; үшіншіден, сөзді тіл арқылы ұйымдастыратын қағида түрінде. С.Г. Лазуткинге 
сүйенсек,  мақал-мәтелдер  екі  бөлімнен  тұрады.  Оның  екі  бөлім  негізінде  құрылуы  мақал-
мәтелдердің  құрамындағы  деректі  зат,  бейне,  құбылыстардың  бір  жағынан  өзара 
байланыстыруын  білдірсе,  екінші  жағынан  қайшылықтарын  көрсетеді  [4,  17].  Бином,  яғни 
мақал-мәтелдің  негізін  құрайтын  жұрттық  қатынастағы  компоненттер  тек  қана  қарама-
қайшылықта болмайды, олар ассоциативтік жақындық, ұқсастық арқылы да жұптық топтың 
мүшесі болады.  
Сондықтан да З.К. Тарланов «қайшылық-үйлесімсіздікті» паремиологиялық бірліктерді 
құрайтын  универсалдық  ұстанымға  жатқызады  [5,  414].  Ал  Г.Л.  Пермяковтың  пікірінше, 
мақал-мәтелдердің  тақырыбына  әртүрлі  сөздерді,  кейбір  ой-тұжырымдарды  немесе 
адамдардың  іс-әрекеттік  салаларын  жатқызуға  болмайды,  өйткені  оның  негізгі  тақырыбы 
ретінде  қарама-қайшылықтағы  мәндерді,  яғни инварианттық  жұптарды  қарастыру  қажет  [6, 
107]. 
Осындай  инварианттық жұптарға  келесілерді  жатқызуға  болады:  «еркек-әйел»,  «алыс-
жақын», «жаман-жақсы», «кәрі -жас», «әке-шеше», «қыз-жігіт», «жарлы-бай», т.б. 

147 
 
Бинарлық  қарама-қайшылық  жүйесі  әлемнің  архетиптік  моделіне  жатады.  Бұл 
мифологиялық, 
ежелгі 
танымда 
даму 
бастаған 
модельдер 
жиынтығы. 
Әлемнің 
мифологиялық  моделіне  келесі  анықтама  беруге  болады:  мифологиялық  модель 
қысқартылған және қарапайым түрде көрініс берген әлем туралы түсініктердің сомасы. Осы 
түсініктер  белгілі  халықтың  салт-дәстүрлеріне  сәйкес  алынып,  жүйелі  және  операциялық 
тұғырдан  қарастырылады  [7].  Әлемнің  мифологиялық  моделінің  мәнін  сараптау  үшін  әлем 
туралы эмпирикалық ақпаратты жүйелеумен шектелмеу керек, ол үшін нақты дүние туралы 
маңызды  мәлімет  беретін  семиотикалық  кодтарды  зерттеу  қажет.  Семиотикалық  кодтар 
жүйелі  түрде  жүзеге  асырылады,  олар  бір-бірімен  үйлестірілген,  сондықтан  да  олар  жалпы 
универсалдық жүйені құрып соған ғана бағынады. 
Субъективтік  дүние  этностық,  оның  өкілдерінің  құндылықтық  бағдарларының, 
субъектінің бағаларының, субъективтік жағымды не жағымсыз қатынастарының, әр адамның 
іс-әрекеттерге,  мінез-құлыққа,  құбылыстарға  өзінің  ойлау  өресі  жеткенше,  өз  түсінігі 
шеңберіндегі  берген  бағаларының  жиынтығы  болып  табылады.  Б.К.  Момынова 
«бағалауыштық-сөйлеушінің  өз  тарапынан  құбылыс  пен  затқа,  іс  әрекет  атауына  берген 
бағасы, көзқарасы, оған деген қарым қатынасы деп тұжырымдайды» [8]. 
К.  Есенова  бағаның  мынадай  анықтамасын  ұсынады:  «Баға  не  бағалай  сөйлеу  салты 
дегеніміз  –  сөйлеушінің  нысанаға  алған  нәрсе  жөніндегі  мақұлдау,  қарсылық,  ықылас  не 
тілек  т.б  түріндегі  көзқарасын  білдіретін  пайымдауы,  стильдік  қосымша  мағына  мен 
мағыналық реңктің негізі бір түрі» [9, 63]. 
Баға  экспрессивтік  –  бағалауыш  лексика,  мақал-мәтелдер,  фразеологизмдер  арқылы 
жүзеге  асырылады.  Мысалы,  паремиологиялық  бірліктерде  «жаман-жақсы»  ұғымы  кең 
көлемде  көрініс  тауып,  халықтың  бағалауыштық  көзқарасын,  дүниетанымын  белгілі  жақсы 
жаман 
қылықтарға 
қарым-қатынасын 
көрсетеді. 
«Жаман-жақсы» 
аксиологиялық 
категориясын  когнитивтік  тұғырда  зерттесек,  әр  қоғамның  қоршаған  орта,  құбылыстар  іс-
бірдей,  екінші  жағынан  әр-түрлі  болады.  Әр  халық  іс-әрекеттерге  мінез-құлыққа, 
құбылыстарға өзінің өресі жеткенінше өз түсінігі шеңберінде баға береді. Көбінесе «жақсы-
жаман»  баға  халықтарда  бірдей  болуы    мүмкін,  себебі  бұл  абсолюттік  баға.  Егер  «баға» 
ұғымын  логикалық  тұғырдан  қарастырсақ,  «жақсы-жаман»  барлық  бағалар  екі  топқа 
бөлінеді: 1) «Абсолюттік бағалар » оларды тұжырымдауда жақсы, жаман, талғаусыз (бәрібір) 
сияқты  терминдер  қолданылады;  2)  салыстырмалы  бағалар:  жақсырақ,  жаманырақ  немесе 
артық,кем, бірдей сияқты терминдердің көмегімен білдіреді. 
Бағалау  құрылымына  кіретін  имплицитті  элемент  бағаланатын  объект  табиғатымен 
тығыз байланысқан бағалау шкаласы болып табылады.  
Бағалау  шкаласы  жөнінде  айта  келсе,  Н.Д.  Арутюнов  бағалауыш  шкала  үдей  түсу 
белгісінің болуы мен сипатталатын, ол едәуір қозғалмалы және осы белгінің мөлшері ұлғаю 
мен кему сияқты екі бағытта өрістейтіндігін ескертеді [10, 13-14]. 
Бағалау  шкаласының  арасында  бейтарап  өріс  орналасқан  жағымды  және  жағымсыз 
өрістер  бар  деп  Е.М.  Вольф  атап  өткен  [11,  49-50].  Бағалауға  жататын  мағынаның  негізі 
«жақсы-жаман»  белгілерге  негізделеді.  Олардың  ассириясы  «жақсы»  нормаға  сәйкес  және 
оларды арттыруды, ал «жаман» әрдайым нормадан ауытқуды көрсетуден тұрады. Логикалық 
түсініктегі бағалау құрылымының негізгі компоненттері осы. 
Бағалаудың мәнін, табиғатын түсінуде негізгі  тоқталып қажет ететін түсінік – бағалау 
типологиясы. Баға типологиясы әр түрлі белгілердің негізінде құрылуы мүмкін. Бұл белгілер 
бағалау  әдісі  (абсолютті)  салыстырмалы,  аксиологиялық  интерпретация  (оң  «+»  теріс  «-») 
бағалау  негіздемесі  (рационалды  және  эмоционалды)  деп  бөлінеді.  Бағалауыштыққа 
жатқызылатын  мағыналардың  негізгі  өрісі  «жақсы-жаман»  белгісіне  қатысты  болатынын 
Е.М. Вольф айтқан болатын. «+» немесе «-» белгісіне байланысты баға былай жіктеледі. Оң, 
жағымды (мемиоративті) және теріс, жағымсыз (пейоративті, дерогативті). 
«Жақсы-жаман»  белгісі  тілде  қолданылатын  аксиологиялық  мағыналардың  екі  негізгі 
типтерінің  бірі  –  жалпы  бағалауды  құрайды.  Бұл  бағалау  мағынасы  «жақсы»,  «жаман» 
лексемалары кейбір синтаксистік конструкциялар арқылы көрініс табуы мүмкін. 

148 
 
Қазақ, ағылшын, орыс тілдеріндегі «жақсы- жаман» бағалаушылық категориясы келесі 
бағаларды  көрсетеді.  1)  «жақсы-  жаман»  бағалар  салыстырмалы  түрде  беріліп,  жаманның 
ісіне  жағымсыз  түрде  сипаттау,  жақсыны  мадақтау  арқылы  мақал-мәтелдерге  жаман  іске 
бармауға, жамандық жасамауға шақырады, қараңыз: қыз күнінде бәрі жақсы, жаман қатын 
қайдан шығады? Жақсы жерге түскен келін, жаман жерге түскен келін-келсап; жақсымен 
талас,  жаманға  жуыма  (М.Қашқари);  Жаман  деген  атың  шыққанға  дейін  жаман  ойлы 
адаммен  бір  жүрме  (құтып);  жаманмен  жолдас  болма;  Жаманға  жуыма-қанша  таза 
болсаң  да  кірлеп  кетеді  (С.Сарайи);  Жаманды  жуытпа,  жаныңа  жамандық  әкеледі 
(Ю.Баласұғұн);  Жаман  қылық-ауыр  жүк.  Жаман  қылық  өз  дұшпаны  істемегенді  істейді 
(Ю.Баласұғұн).  При  хорошем  плотнике  у  плохого  руки  трясутся.  Из  плохого  хорошее  не 
сделаешь; К доброму плохое не пристанет. К хорошему грябись, от плохого шестом суйся; 
Учись хорошему, плохое на ум не пойдет; не умеешь сделать хорошего, старайся не делать 
и  дурного.  Орыс  тілінде  «хорошее»,  «плохое-дурное»  салыстырмалы  түрде  келтіріледі,  осы 
тілдегі де мақалдар жақсыға мелифативтік баға беріп, жаманды негативтік түрде сипаттайды. 
Ағылшын  тілінде:  A  bad  peaсe  is  better  than  a  good  victory  (жақсы  жанжалдан  жаман 
татулық  артық);  A  bad  compromise  is  better  than  a  good  lawsuit  (плохой  компромисс  лучше, 
хорошей ссоры).  
«Жаман»  бағасы  мақал-мәтелдерде  жалпы  түрде  беріліп  қоғамның  мүшелеріне 
жаманның  қасиеттерін  сипаттау  негізінде  жаман  қылықтарды  жағымсыз  етеді,  ондайларға 
жақын болмауды ескертеді: A bad beginning is a bad ending (плохое начало вeдет к плохому 
концу);  A  bad  workman  quarrels  with  his  tools  (жаман  жұмысшы  құралдарын  білмейді);  Bad 
custom is like a good cake better broken than kept, a (жаман әдетті тәтті бәліш, сияқты сақтамай, 
тез құрту керек); bad news has wings (жаман хабарлар орнында жатпайды); A bad reaper never 
had a good shears (жаман қырқушының ылғи да қайшысы кінәлі); A bad shearer never had a 
good  sickle  (жаман  шолғыншының  шалғыны  үнемі  жаман  болады).  Қорқақ-мейірімсіз, 
жаман-қайырымсыз; Жаман жігіт ұрысқақ; Жаман теке сүзіскек; Жаманның тілі өз аяғын 
шалар;  Жаман  етікші  біз  таңдайды,  жаман  жігіт  қыз  таңдайды;  жаман  айтпай  жақсы 
жоқ; жаман бастасақ, жаман аяқтарсың; жаманға сырыңды айтсаң жаргға жығады. Екі 
жаман  қосылып,  есен  болса  жақсы  еді;  загорем  вместе  сиживают,  вместе  ухживают.  У 
плохой птицы и песни плохие. 
Демек,  бұл  контекстілерде  «жаман»  лексемасы  абсолюттік  бағаны  жүзеге  асырып, 
«жаманның»  қасиеттерін  сипаттай  отырып,  одан  неге  аулақ  болу  керек  екенін  дәлелдейді. 
Бұл контекстілерде жаманның келесі қасиеттері бейнеленеді: епсіз, өз ісін білмейтін адамдар, 
үдірейтін,  қара  хабарлар  (қорқынышты,  себебі  жаман  ылғи  да  қайғы-қасіретпен  бірге 
жүреді), қайырымсыз, ашуланшақ, бұзық, өсекшіл, т.б. 
3) «Жақсы»  бағасы жағымды, ол адамның ісін алға бастап, сәтті болуға себін тигізеді. 
Жақсы адам өзінің төңірегінде де жақсыларды жинайды, адамға жақсылық жасасаң, ол өзіне 
қайтады. Сондықтан жақсы қылықтарды үлгі санап, соларға бейімделу керек. Жақсы адамды, 
жақсы жанды мадақтау керек, мысалы: A good dog deserves a good bone (жақсы итке жақсы 
сүйек лайық); A good example is the best sermon (жақсы сөз-жарым ырыс); A good face is a 
letter of recommendation (жақсы бет ұсыныс беретін хатпен іспеттес); A good wife makes a 
good  husband  (жақсы  әйелдің  күйеуі  де  жақсы);  A  good  Jack  makes  a  good  Jill  (жақсы 
Джектің Джиллы да жақсы); A good anville does not fear the hammer (жақсы атос балғадан 
қорықпайды);  A  good  murksman  may  miss  (жақсы  мерген  де  оғын  тигізе  алмай  далаға 
жібереді); A good name is better than riches (ақшасынан көк тиын жоқ болса, атағы жақсы); 
A good beginning makes a good ending (жақсы бастама –істің жартысы); A good appetite is 
the  best  sauce  (шабыт  –ең  жақсы  тұздық);  A  good  beginning  is  half  of    the  battle  (жақсы 
бастама-істің  жартысы);  A  good    appetite  is  the  best  sauce  (шабыт-ең  жақсы  тұздық);  A 
good friend is my nearest relation (жақсы дос-ең жақын туыс); A good horse cannot be of bad 
colour (жақсы ат жаман түсті болмас); Good counsel does no harm  (кемел кеңестің кесірі 
болмас); Cood  masters make good servants  (жақсы қожаның малайы да жақсы); Сood wine 

149 
 
needs  no  bush  (жақсы  тауар  өзін  өзі  мақтайды);  Cood  clothes  open  all  doors  (жақсы  киім 
барлық есікті ашады). 
Ағылшын 
тілінде 
«жақсы» 
лексемасы 
субъективтік 
пейоративтік 
жағымды 
анықтамалар  беру  арқылы  объектіге  эмоционалдық  қатынасты  білдіреді,  жақсы  болу 
қасиетінің өтімділігін көрсетеді (жақсы бет, жақсы қожа, жақсы ат) т.б. 
Сонымен  қоса,  «жақсы»  лексемасы  халықтың  өмір  суру  тәсілімен  шұғылданатын  іс-
әрекеттерімен байланысты. Егерде қазақ, орыс тілінде «жақсы» аксиологиялық категориясы 
адамның жағымды қасиеттелрін мадақтаса, ағылшын тілінде «жақсы» ұғымы рекламалық іс-
әрекетте  ықпал  ететін,  суггестивтік,  яғни  иландыру  қызметін  орындайды  (good  wine  good 
clothes good face) т.б. 
Қорыта айтқанда «жаман жақсы» аксиологиялық категориялары қазақ, ағылшын, орыс 
тілдерінде  әмбебаптық  категория  ретінде  жүзеге  асырылып,  әр  түрлі  бағаларды 
(жағымды,жағымсыз)  көрсетеді.  «Жақсы»  лексемасы  үнемі  меморативтік  «+»  бағаны 
көрсетіп,  жақсының  қасиетін  үлгі  ретінде  пайдалануға  болатынын  ескертеді,  жақсының 
қасиеттерін  сипаттайды.  Жақсы  қасиеттер  оң,  жағымды,  олар  халықтық  жағымды 
құндылықтық бағдарларын айқындайды, жақсы қасиеттер мақал-мәтелдерде мадақталынып, 
сол  үлгілерге  еріп,  өзінің  мінез-құлығын  түзеу  керек  деген  ақыл  айтатын  сөз;  жақсы  адам 
болу-ерекше қасиет, оның қасындағы адамдар да осы қасиетке ие; жақсы адам жамандыққа 
ұшыратпайды, ол барлық жерде өтімді, өзін сөзін өткізе алады. Сонымен қоса, жақсы қасиет 
заттарға, жануарларға да тиімді қасиет. Ол заттың сапалы екенін растайды. «Жаман» жақсы 
іс-әрекетке тартпайтын, кері тартып, адамды жолынан адастырады, жаман қылықтарға итеріп 
отырады.  Жаман  адам  ашуланшақ,  қорқақ,  ұрысқақ,  ептілігі  жоқ,  үнемі  қайғы-қасыреттерді 
тартып  алады,  сондықтан  жаман  қасиеттен  аулақ  болу  керек,-дейді  паремиологиялар 
бірліктер. 
Мақал-мәтелдерін  көбінде  жаман-жақсы  антитезалық  контрастық  қарама-қарсылықта 
болып,  «жақсы-жаман»  қасиеттер  салыстырылады,  неге  жақсы  болу  керек,  неге  жаман 
болмау  керек  екені  түсіндіріледі.  Бұл  жағдайда  салыстырмалы  баға  көрініс  береді.  Сөйтіп, 
«жаман-жақсы»  құндылықты  категориялар  паремиологиялық  бірліктерде  аксиологиялық 
қызметті орындап, адамдардың мінез-құлығын түзетуде, реттеуде маңызды рөл атқарады.  
 
Список литературы 
1 Серебрянников Б.А. Роль человеческого фактора в языке. – М.:Наука,1988. 
2 Балли Ш. Французская стилистика. –М;1961. 
3  Первин  Л.,  Джон  О.  Психология  личности:  Теория  и  исследования.  –  М:  Аспект 
Пресс, 2001. 
3  Лазутин  С.Г.  Русские  народные  лирические  песни,  частушки  и  пословицы.  –М.: 
Высшая школа, 1990. 
4  Тарланов  З.К  Русские  пословицы:  синтаксис  и  поэтика.  –  Петрозаводск;  Изд-во 
Петрозаводского ун-та, 1999. 
5 Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1988. 
6 Цивьян Т.В.Модель мира и ее лингвистические основы. – М.Комкнига, 2006. 
7 Момынова Б.Қ. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы).  – Алматы: Арыс,2003. 
8 Есенова Қ. Баға немесе бағалай сөз саптау// Қазақ тілі мен әдебиеті, 1996. – №7-8. 
9 Арутюнова Н.Д. Типы значений. Оценка.Событие факт. – М.:Наука, 1985. 
10 Вольф Е.М. Функциональная семантика оценки. – М.: Наука, 1985. 
 
В  статье  рассмотрена  экспликация  аксиологических  норм  «жақсы-жаман»  в 
паремиологических единицах разных языков. В статье представлено описание оценочности 
как 
языковой 
категории 
в 
современной 
лингвистике. 
Категория 
оценочности 
рассматривается  в  рамках  прагматики,  аксиологической  теории,  является  важной  и 
актуальной  темой  научных  изысканий  ученых-лингвистов,  философов,  логиков.  Нами 
дается  обоснование  аксиологического  подхода  к  изучаемым  лингвистическим  явлениям. 

150 
 
Наблюдаемое  сегодня  сближение  антропоцентрического,  когнитивного  и функционального 
подходов  к  изучению  языковых  единиц  способствует  более  полному  проникновению  в 
область языка, связанному с оценочной семантикой.                                   
 
The article is dedicated to the axiological norms “good and bad” in the paremiiological units 
of  different  languages.  The  present  article  describes  evaluation  as  a  contemporary  linguistic 
category. The category of evaluation is considered within the framework of pragmatics, semiotics, 
and  the  theory  of  axiology.  It  is  an  important  and  relevant  issue  in  scientific  research  works  of 
linguists,  philosophers,  logicians.  The  substantiation  of  axiological  approach  to  the  studied 
linguistic  phenomena  has  been  presented.  The  convergence  of  anthropocentric,  cognitive  and 
functional  approaches  currently  observed  in  the  analysis  of  language  units  promotes  a  complete 
penetration 
into 
the 
language, 
connected 
with 
the 
semantics 
of 
evaluation. 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

151 
 
ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ 
 
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА 
 
 
УДК 801.8 
 
О.А. Анищенко, Н.Г. Омарова 
Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова 
Кокшетау, Казахстан  
olga_alex62@mail.ru, nurlugul@list.ru  
 
ФИЛОСОФСКАЯ СКАЗКА
:
 ИСТОРИЯ ЖАНРА 
 
Статья  посвящена  одному  из  популярнейших  жанров  в  фольклоре  и  литературе 
народов  мира  -  сказке.  Описываются  жанровые  особенности  сказки,  отличительные 
признаки  литературной  (авторской)  сказки.  Литературная  сказка  рассматривается  как 
самостоятельный  жанр,  приводятся  различные  подходы  к  классификации  литературных 
сказок. Прослеживается возникновение и развитие жанра философской сказки.  
 
Ключевые  слова:  литературная  сказка,  фольклор,  жанр,  философская  сказка,  миф, 
образ автора. 
 
Сказка  занимает  одно  из  самых  весомых  мест  в  детской  художественной  литературе.
 
Отражая  те  доминирующие  ориентиры,  которые  были  свойственны  человечеству  в 
определенный  период  его  истории,  «сказка  является  «вечным»  способом  художественного 
человеческого бытия, «метафорой жизни» [1, 138]. Во все века сказка  была призвана  учить 
добру. Она хранит в себе нравственные постулаты и передаёт их от сердца к сердцу. 
Популярность жанра сказки свидетельствует о том, что читатель стремится окунуться в 
вымышленный,  чудесный  мир,  где  можно отвлечься  от  насущных  проблем  и  взглянуть  по-
другому на изображаемую действительность. Как известно, само слово «сказка» происходит 
от русского слова «сказывать», «говорить», что напоминает о фольклорных истоках жанра, о 
его «устности». Обратимся к словарным определениям жанра сказки. Широко и многозначно 
представлено толкование сказки у В.И.Даля: «Сказка - «сказанье, рассказ, повесть, преданье. 
(...)  Сказка  -  вымышленный  рассказ,  небывалая  и  даже  несбыточная  повесть  сказание»  [2, 
190].  Названы  типы  сказок:  богатырские,  житейские,  балагурные,  докучные.  В  Толковом 
словаре русского языка С.И.Ожегова зафиксировано два основных значения слова «сказка»: 
«1. Повествовательное, обычно народнопоэтическое произведение о вымышленных лицах и 
событиях,  преимущественно  с  участием  волшебных,  фантастических  сил.  2.  Выдумка, 
неправда, ложь (разг.)» [3, 663]. В Энциклопедическом словаре юного литературоведа сказка 
определена  и  как  вид, и  как  жанр:  «Сказка  -  один  из  популярнейших  и  любимых  жанров  в 
фольклоре  и  литературе  народов  мира.  Народная  сказка  -  вид  устных  повествований  с 
фантастическим  вымыслом,  содержание  и  формы  которого  первоначально  были  связаны  с 
мифами  и,  художественно  преображенные,  стали  частью  фольклорной  прозы».  И  далее: 
«Литературная  (авторская)  сказка  тесно  связана  с  народной  темой.  Сюжетом,  мотивом, 
нередко  и  стилем.  В  творчестве  писателей  сказка  обрела  самостоятельность  и 
художественную неповторимость, хотя и удержала в себе ряд фольклорных особенностей: в 
жанровых  приемах,  в  трактовке  чудес.  Возникновение  авторской  сказки  ознаменовало 
высокий  подъем  профессиональной  литературы  и  ее  движение  на  пути  народности  к 
национальной самобытности» [1, 42]. 

152 
 
Особую  роль  в  формировании  литературной  сказки  сыграла  фольклорная  сказка. 
Фольклорная  сказка  –  древнейшее  культурное  наследие,  которое  сохранило  представление 
наших  предков  о  взаимоотношениях  человека  и  природы.  В  них  отражены  нравственные 
принципы  существования  общности  людей  в  условиях  постоянной  борьбы  за  выживание, 
определена  четкая  грань  между  добром  и  злом  и  проявляются  выразительные  черты 
национального характера, верований, быта. Для литературной сказки, естественно, понятие 
фольклоризма  является  одним  из  основополагаюших.  Так,  один  из  наиболее  авторитетных 
отечественных ученых-фольклористов В.П. Аникин отмечает: «Сказки писателей слились в 
сознании  людей  всех  поколений  со  сказками  народа.  Это  происходит  потому,  что  каждый 
писатель, каким бы оригинальным ни было его собственное творчество, ощущал свою связь 
с  фольклором»
 
[1,  3].  По  определению  Л.В.
  Овчинниковой,  литературная  сказка  – 
многожанровый  вид  литературы,  реализуемый  в  бесконечном  многообразии  произведений 
различных авторов.
 
[1, 342]. 
Известная  исследовательница  скандинавской  литературы  Л.Ю.  Брауде  в  своей  статье 
«К  истории  понятия  «литературная  сказка»»  пишет:  «Литературная  сказка  -  авторское, 
художественное,  прозаическое  или  поэтическое  произведение,  основанное  либо  на 
фольклорных  источниках,  либо  сугубо  оригинальное;  произведение  преимущественно 
фантастическое,  волшебное,  рисующее  чудесные  приключения  вымышленных  или 
традиционных  сказочных  героев  и,  в  некоторых  случаях,  ориентированное  на  детей; 
произведение,  в  котором  волшебство,  чудо  играет  роль  сюжетообразующего  фактора, 
служит отправной точкой характеристики персонажей» [4, 234]. 
Литературная сказка, в отличие от фольклорной сказки, основываясь на фольклоризме, 
выполняет помимо дидактической, нравоучительной задачи и дополнительные функции. Во-
первых, литературная сказка ставит перед собой цель представить философское понимание 
концепции  мира  и  человека;  во-вторых,  автор  стремится  изобразить  пороки  человека  не  в 
застывшей  аллегорической,  а  в  философско-диалектической  форме;  в-третьих,  в 
литературной  сказке  проявляется  авторский  индивидуальный  способ  видения  мира  и 
человека в нём [5, 9]. По мнению Л.В Овчинниковой, судьба литературной сказки связана с 
«возможностями  художественного  синтеза»  элементов  различного  уровня  -  фольклорных  и 
элементов «философской и сатирико-аллегорической прозы» [1, 355]. 
Литературная  сказка  свободно  совмещает  в  себе  мифологические  элементы,  традиции 
фольклорной сказки, а также легенды, предания и т.п., однако развитие сюжета, как и выбор 
персонажей, подчинены воле автора. Разные исследователи выделяют различные признаки в 
жанре  литературной  сказки.  Литературная  сказка  может  быть  основана  на  фольклорных, 
мифологических, эпических источниках. Она может являться плодом воображения писателя 
и  в  любом  случае  подчинена  его  воле.  Чудеса  и  волшебство  помогают  выстроить  в  сказке 
сюжет, охарактеризовать персонажей, воплотить их идеи и мечты [6]. Автор сказки наделяет 
героев  индивидуальностью,  которую  в  фольклорной  сказке  встретить  невозможно.  Для 
фольклорной  сказки  скорее  характерны  постоянство  функций,  обобщение  и  лаконичность 
характеристики  героев.  Даже  закон  счастливого  конца, очень  важный  для  сказки вообще, в 
авторском произведении часто становится неоднозначным, с привкусом жизненной горечи.  
Литературная и фольклорная сказки различаются по следующим параметрам:  
по  генезису  –  литературная  сказка  создаётся  одним  автором,  фольклорная  же 
представляет собой результат коллективного творчества;  
по  форме  повествования  –  литературная  сказка  существует  только  в  письменной 
форме,  в  одном  строго  зафиксированном  варианте,  фольклорная  сказка  изменяется  даже 
тогда, когда она пересказывается одним и тем же рассказчиком;  
по  содержанию  –  литературная  сказка  характеризуется  большим  разнообразием 
сюжетов, указывающих на её связь с реальной действительностью;  
по  композиции  –  литературная  сказка  характеризуется  менее  строгими  правилами 
построения,  чем  фольклорная  сказка;  по  объёму  –  литературная  сказка  может  быть  как 

153 
 
короткой  по  объёму,  так  и  довольно  длинной,  тогда  как  фольклорная  сказка,  как  правило, 
всегда короткая;  
по  языку  –  в  литературной  сказке  редко  используются  традиционные  сказочные 
формулы,  в  ней  более  сложный  синтаксис,  богаче  лексика,  встречаются  индивидуальные 
тропы вместо традиционных, характерных для фольклорной сказки [6]. 
Литературная  сказка  –  совершенно  самостоятельное  произведение  с  неповторимым 
художественным миром, оригинальной эстетической концепцией.  
В  настоящее  время  известно  несколько  вариантов  классификаций  сказок, 
предложенных различными литературоведами и исследователями.
 
 
Существуют  различные 
подходы к классификации  литературных сказок:  
 с  точки  зрения  времени  возникновения  и,  соответственно,  особенностей  отражения 
действительности (сказка рубежа веков, советская литературная сказка 30-80-х годов, сказка 
последнего десятилетия);  
с  точки  зрения  взаимодействия  с  фольклорно-сказочными  основами  выделяются 
следующие  формы  литературно-фольклорного  единства:  функциональное,  стилизованное, 
перекодированное (например, пародийно-ироническое);  
с  точки зрения ориентации на  «своего  читателя»:  детская,  юношеская,  универсальная 
(или «двуадресная») сказки;  
с  точки  зрения  функциональной  (развлекательная,  дидактическая,  познавательно-
дидактическая, философская, сатирическая и т.д.);  
с  точки  зрения  жанрово-родовой  принадлежности:  сказки-поэмы,  сказки-баллады, 
сказки-пьесы, сказки-повести, сказки-романы, сказки-анекдоты и т.д. [1, 128]. 
Л.В.  Овчинникова  классифицирует  литературные  сказки  на  фольклорно-литературные 
(Б. Шергин, С. Писахов и писательские пересказы-переработки известных народных сказок  
А.  Толстого,  А.  Платонова,  Е.  Шварца)  и  индивидуально-авторские  сказки  (А.  Волков,  Ю. 
Олеша, К. Чуковский, Н. Носов, Л. Кэрролл, A. Милн, Дж. Барри). 
Прослеживая  историю  развития  литературной  сказки,  исследователи  отмечают,  что 
фольклорная  сказка  входит  в  литературную  повесть  Древней  Руси,  а  в  Европе  оживает  в 
жанре  средневекового  рыцарского  романа.  XVIII  век  знакомит  читателя  с  авторскими 
пересказами  и  обработками  фольклорных  сказок.  Собственно  литературная  сказка 
зарождается,  а  затем  и  достигает  зрелости  как  жанр  в  XIX  веке  (в  Европе  -  в  творчестве       
Ш.  Перро,  Г.Х.  Андерсена,  Э.Т.А.  Гофмана,  B.  Гауфа;  в  России  -  в  творчестве                     
В.А. Жуковского, П.С. Лескова, П.П. Ершова, А.С. Пушкина, А. Погорельского, Салтыкова-
Щедрина, Л.Н. Толстого). Литературная сказка становится излюбленным жанром писателей 
Серебряного  века.  Среди  авторов  литературной  сказки  – A.Н.  Толстой,  П.П.  Бажов, 
А.П.Платонов, К.Г.  Паустовский,  Е.Л.  Шварц,  С.В  Михалков,  B.В.  Бианки,  Н.П.  Носов, 
К.Булычёв,  Э.Н.  Успенский.  Из  зарубежных  сказок  в  России  наиболее  известны  сказки 
О.Уайлда, Дж. Родари, А. Линдгрен [6]. 
Сказки  серебряного  века  в  жанровом  отношении  представляют  собой  многообразное 
явление  (сказка-новелла,  сказка-легенда,  сказка-притча,  сказка-лирическая  миниатюра, 
сказка-миф  и  т.  д.).  Авторы  серебряного  века  обоснованно  относили  свои  произведения    к 
жанру  философской  сказки.    Это  могут  быть  произведения  философско-сатирические, 

жүктеу/скачать 4,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: