УИЛЬЯМ ШЕКСПИРДІҢ ТАРИХИ ХРОНИКАЛАРЫ

205 
 
 
Негізгі  сөздер:  тарихи  хроника,  образ,  конфликт,  монолог,  диалог,  пьеса,  дәстүр, 
риторика, логика, сюжет, 
 
Шекспир  тарихи  хроникалар  деп  аталған  драмаларына  материалды  негізінен,  XVI 
ғасырдағы  ағылшын  тарихшысы  Холиншедтің  «Англия,  Шотландия  және  Ирландия 
хроникаларынан» алды. Көне құжаттарда тарихи оқиғалар ертегі және аңыздармен араласып 
кеткен  болатын.  Оларда  өзара  феодалдық  соғыстар  және  феодалдардың  король  билігіне 
қарсы  көтерілістері  суреттелген  еді.  Шекспир  осы  мұраларды  үйреніп,  тарихи  оқиғалардың 
негізгі  тенденцияларын  түсініп,  оларды  баяндау  жолдарын  табады.  Аңыздардан  шынайы 
оқиғалардың мазмұнын ашу үшін пайдаланады. 
Он хрониканың сегізінде («Король Жон» және «Генрих VIII»-ден басқасы) феодалдық 
соғыстар, орталықтанған билік орнату үшін күрес, мемлекет пен халық тағдыры мәселелері 
бейнеленеді. 
Дұшпандар  шабуылы  өршіп  тұрған  бір  кезеңде  ұлттық  мемлекет  орнату  идеясы 
ілгерішіл  идея  болатын.  Тарихта  болып  жатқан  окиғаларды  маңдайға  жазылған  тағдыр  ісі 
деп емес, ал табиғат заңдылығы ретінде қарап, мемлекеттің даму тенденциясын, жаңалықтың 
ескілік үстінен, шексіз биліктің феодалдық анархия үстінен жеңіске жетуін стихиялы түрде 
болса да дұрыс аңғарады. 
Соның  үшін  де  Шекспир  өз  хроникаларында  Англияның  бірлесуіне  кедергі  болып 
отырған  феодалдарға  қарсы  аяусыз  күрес  алып  барушы  адамдарды  қолдап,  жеке  бас 
мүддесіне беріліп кеткен, мемлекетті басқара  алмайтын қабілетсіз корольдерді сынға алады 
[1, 102]. 
Монархияны  феодалдық  анархияға  қарсы  қойған  Шекспир  «мемлекетке  күшті  және 
әділетті,  халықшыл  король  басшылық  етсін,  егер  мемлекетті  билеуші  басшы  өте  қабілетті 
болмаса,  тез  арада  тақтан  түсірілуі  керек»  деген  пікірді  жақтады[2,58].  «Ричард  II» 
хроникасында қабілетсіз, сотқар, даңққа берілген, залым король көрсетіледі. Ол айналасына 
арамтамақтарды  жинайды,  адал    жандарды,  сонымен  бірге  жас  Болингброкты  да 
қуғындайды.  Осындай  әділетсіз  әрекеттердің  себебінен  оған  қарсы  көтеріліс  туып,  тақтан 
түсуге мәжбүр болады. 
Хроникаларында суреттелген корольдер жазушы ойлағандай жандар емес. Шекспирдің 
реалистік  қаламы  оның ойынан  біраз  ілгері.  «Король  Жон -  қылмыскер,  зұлым,  Ричард  II  - 
атаққұмар,  қабілетсіз,  Генрих  IV  -  өзімшіл,  жауыз.  Елді  Генрих  V  сияқты  билеушілер 
басқаруы  керек»,  деп  Шекспир  оны  барша  корольдерге  үлгі  етіп  көрсетеді.  Алғашқы 
пьесаларының  қатарына жататын  «Генрих  VI»  мен  «Ричард  ІІІ»-де  мемлекетті  апатқа  алып 
келген  феодалдық соғыстар айыпталады. 
«Ричард III» драмасы 
«Ричард III» (1592) драмасының сюжетін Шекспир Холиншедтің «Англия, Шотландия 
және  Ирландия  хроникаларынан»  (1577)  алып,  оны  көркемдік  тұрғыдан  қайта  өңдеді. 
Шығарманың  бас  қаһарманы  даңққұмар  Ричард  таққа  отыру  үшін  ешнәрседен  қайтпай, 
жолында кездескен тосқауылдардың бәрін жеңеді. Алдын ол науқас король Эдуард IV-нің екі 
ұлын өлтіреді, соңынан корольдің інісі герцог Георг Кларенстің де көзін жояды. Мұнымен де 
қанағаттанбаған Ричард III ағасының жас ұлы мен қызын өлтіреді. 
Жазушы орта ғасырдағы мистерия дәстүріне сүйене отырып, болған оқиғаларды ізбе-із 
хикаялайды.  Бірақ  Шекспир  бас  қаһарманның  бейнесін  шығарма  идеясына  байланыстыра 
ашу  сияқты  жаңа  әдісті  қолданады.  Ричард  епшілдігі,  өткір  ақылы,  батылдығы  мен 
қаталдығы  арқылы  алдын  жазылған  хроникалардағы  қаһармандардан  ерекшеленіп  тұрады. 
Табиғатынан  жыртқыш,  «қатал  адам»  алдында  барша  жан  әлсіз  және  қорғансыз  еді. 
Атаққұмар  король  Эдуард  та,  жылпос  фасадшы  Кларенс  те,  Елизавета  ханымның  жақын 
туыстары  мешкей,  тәкаппар  Риверс,  Дорсет,  Грей,  билік  сүйгіш  Бекингем,  надан  Хестингс 
және  тағы  басқалар  да  қарсылық  көрсете  алмай,  оның  алдында  масқара  болады.  Елизавета 
ханым, король Генрих VI-ның әйелі Маргарита, Эдуардтың әйелі леди Анналар оны айлакер, 
қылмыскер,  қанішер  деп  айыптайды.  Ақылды,  парасатты  және  батыл  Маргарита  ғана 

206 
 
Ричардпен ашық тартысқа түседі. Бірақ оның қолынан ешнәрсе келмейтін еді, өйткені, уақыт 
өткен, оның айналасындағылар болса күреске қабілетсіз, жігерсіз, қауқарсыз адамдар болып, 
оған медет бола алмайтын. Ричард үшін «жұдырық» ардың орнына, «қылыш» күштің орнына 
жүреді.  Бірақ  ол  бұл  мақсатта  қатып  қалмайды.  Жағдайға  карай  қимылдайды.  Ричард 
Кларенс  және  Хестингспен  ашық  түрде  айқасса,  Аннаны  жылы  сөздермен  алдайды, 
Елизавета ханыммен болса дөрекі түрде қатынас жасайды. 
Аңғал Аннаның «назарын» өзіне аудару үшін Ричард III оған «ғашықтығын» білдіреді. 
Анна көп қиындықтардан соң «жауыз, залым» деп атаған адамының тілегіне көнуге мәжбүр 
болады. Қорланған, ары тапталған Анна да өлтіріледі... 
Ричард соңында жалғыз өзі қалады. Жалғыздық оның өз күшіне сенімін жоғалтады. Өз 
қателігін түсінеді, бірақ енді оны түзетудің жолы жоқ еді, ол қатты жан азабын шегеді. Сонда 
да  кері  шегінгісі  келмейді.  Бірақ  оның  дәуірі  өткен  еді.  Ричард  шайқаста  Ричмондтан 
жеңіліп, мерт болады. 
Ричардтың  өзіне  тән  ерекшелігі  сонда,  қылмыстарының  санын  ұмытқан  бұл  қанішер 
өлімі  алдында  «ешкім мені сүймейді, өлгенімнен соң ешкім маған ашынбайды» деп өкінеді 
[3, 26]. Шекспир Ричард образы арқылы йорктар әулетінің абыройы үшін күресуші адамның 
өз  мүддесін  ойлап,  таққа  отыру  үшін  ұмтылған  қанішер  қылмыскерге  айналғандығын, 
феодалдық  қатынастар  құлдырап  бара  жатқан  дәуірде  өзін  халыққа  қарсы  қойған  озбыр 
билеушінің  мерт  болуы  сөзсіз  екендігін  көрсетеді.  Драмадағы  орталық  образ  болған 
Ричардтың барша қасиеттері толық ашылған. Ричард «күші, жігері» жағынан Кид пен Марло 
қаһармандарына  ұқсағанымен,  олардан  көп  қырлылығымен  ерекшеленеді.  Ричард  ақылды, 
епті,  бірақ  қылмыскер,  жауыз.  Ол  орта  ғасырлардың  аңғал  адамдарындай  емес,  капитал 
салтанат  құра  бастаған  дәуірде  жетілген  адам  сипатында  аяр,  әрі  айлакер.  «Ричард  III» 
драмасы  -  Шекспирдің  шығармашылық  өсу,  яғни  хроникадан  трагедияға  өту  сатысында 
жазылған  шығарма.  Ричард  образы  монументал  Яго,  Макбет  және  басқа  образдардың 
жаратылуындағы алғашқы тәжірибе болды. 
«Генрих ІV» драмасы 
Хроникалар  жанрының  ең  биік  шыңы  саналатын  «Генрих  ІV»  тарихи  драмасы  екі 
бөлімнен құралып, біріншісі 1598 жылы, екіншісі 1600 жылы баспадан шыққан. Драма тұтас 
бір идеяны баяндауға қызмет ететін екі дербес көрініске жоспарланған пьеса. Шығармадағы 
негізгі  тартыс  (конфликт)  орталықтанған  ұлттық  мемлекет  орнатуға  ұмтылған  король  мен 
оған  қарсы  шыққан  феодалдар  арасындағы  күреске  құрылған.  Тартыс  әсерлі  реалистік 
бояулармен  ашылады.  Шексіз  билікті  орнатушы  Генрих  ІV  кіршіксіз,  әділ  билеуші  бола 
алмайды. Өйткені ол Ричард ІІ-ні өлтіріп, оның тағына отырады. Ол жан азабын, ар азабын 
тартады.  Таққа  отыруға  жәрдемдескен  феодалдар  Вустер,  Нортемберланд  және  басқалар 
Генрихқа  көптеген  талап  қойып,  оның  тәуелсіз  саясат  жүргізуіне  кедергі  болады.  Бірақ 
Генрих  ІV  оларды  өзіне  бағындыру  үшін  барлық  күш-жігерін  жұмсайды.  Бұған  қарсы олар 
Генрихтың  бұрынғы  дұшпандары  –  Ричард  ІІ  тағының  мұрагері  Мортимер,  Шотландия 
азаттығы  үшін  Англияға  қарсы  күрескен  Дуглас  және  жауыз  феодал  Глендаурмен  одақ 
құрады.  Сақталып  қалған  деректерде  Генрих  ІV-нің  жеңісін  қамтамасыз  еткен  себептер 
беймәлім  қалған.  Бірақ  Шекспир  күресуші  күштердің  саяси  бейнесін  шынайы  суреттейді 
және  ол  «мемлекеттің  бірлігін  тілейтін  топтардың  жанкешті  күрестері  бейбастақ 
феодалдарды жеңіліске ұшыратты» деген қорытындыға келеді [4, 201]. 
Хрониканың  бірінші  бөлімінде  Генрих  ІV  көтерілісші  феодалдарға  қарсы  белсенді 
күрес  алып  барған  болса,  екінші  бөлімде  оның  өмірінде  едәуір  өзгерістер  болады,  ауруға 
шалдығады,  сол  себепті  енді  ол  мемлекет  істеріне  араласа  алмай  қалады.  Хроникада 
бейнеленген әр екі дұшпан топтың өз ішінде де қайшылықтар мол. Бұл кемшіліктер драмада 
жанды образдар  арқылы  ашылады.  Мәселен,  Глендаур  мен  Хотспер,  король  Генрих  ІV мен 
шахзада Генрих V, Фальстаф пен шахзада ортасында күрделі наразылықтар бар. Жас Генрих 
өз ортасынан қашады, сарай және мемлекет қызметін ұнатпайды, ескіше өмірден бас тартып, 
маскүнемдікке салынған сері Фальстаф сияқты адамдармен араласады. Олармен ойын-сауық 
құрады,  кешке  қарай  жол  торып,  олжа  табуға  ұмтылады.  Бірақ  шахзада  Генрих  мұндай 

207 
 
жағдайда ұзақ уақыт қалып қоймайды. Өзінің жеке және қоғамдық борышын аңғарады. Әкесі 
ауырып,  мемлекетті  басқара  алмай,  қауіп  төнген  сәтте  жас  Генрих  ойын-күлкіні  тыйып, 
ашық шайқасқа шығады, дұшпаны Хотсперді жеңеді. Әкесі қайтыс болған соң таққа отырған 
(ІІ-бөлім)  жас  король  туралы  хабар  сері  Фальстафты  шексіз  қуанышқа  бөлейді.  Ол  енді 
бақытты  өмір  сүруге  мол  мүмкіндік  туды  деп  ойлайды.  Бірақ  король  Генрих    өзін 
құттықтауға  келген ескі досын суық жүзбен қарсы алады. Оның әзіл аралас сөздеріне дөрекі 
жауап  қайтарады.  Өйткені  онымен  бірге  өткізген  жылдар  жастық  шақтың  бейғам  сәттері 
екендігін  түсінеді.  Жас  Генрих  тез  өзгереді.  Енді  мемлекетті  басқару  сияқты  маңызды 
борыштың  өз  мойнына  түскендігін  сезеді.  Қарт  корольдің  «өзімнен  соң  мемлекетте  тәртіп 
болмайды-ау» деген күдігі орынсыз болып шығады. Генрих әміршілерге тән қимылға көшіп, 
мемлекетте қатал тәртіп орнатады.  
Шекспир  өткенді  суреттегенде  әрдайым  өз  заманын  назарда  ұстайды,  феодалдық 
қоғамның індеттерін әшкерелеумен бірге, туып келе жатқан буржуазиялық биліктің келеңсіз 
жақтарын да айқын көрсетеді. 
Генрих ІV-нің феодалдарды жеңу себебі, оның күшті тұлға екендігінде емес, ал дербес 
ұлттық  мемлекет орнату  үшін  жанкешті  күрес  алып  барғандығында.  Шекспир  «Генрих  ІV» 
хроникасында  саяси  оқиғаларды,  өзара  қырғын  соғыстарды  суреттеумен  шектеліп  қалмай, 
әлеуметтік  мәселелерге  де  ерекше  көңіл  бөледі.  Джон  Фальстафтың  өмірінде,  іс-қимылына 
қатысты көріністерде жазушының бұл образды тұлғаландырудағы реалистік шеберлігі айқын 
көрінеді. 
Күрделі  және  күлкілі  элементтерді  өзара  байланыстыру,  сарай  тұрмысын  масқаралап, 
қарапайым  адамдар  өміріне  аянышпен  қарау  -  драманың  негізгі  ерекшеліктерінің  бірі. 
Жазушы  Фальстафтың  дөрекі  әзілдері  арқылы  Қайта  өрлеу  дәуірінің  көтеріңкі  рухын  
бейнелейді.  Фальстаф  жаңа  қоғамдық  қатынастар  әсерінде  ескі  феодалдық  тәртіптерден, 
атақ-даңққа  ұмтылатын  серілік  қағидалардан  бас  тартады.  Шайқасқа  кіруге  тура  келгенде 
оның  жалғыз  тілегі,  қалай  да  аман  қалу  болады.  Сондықтан оның  әрбір  әрекеті  көрерменге 
еріксіз  езу  тартқызады.  «Епті  қонақ  тойдың  басына,  жігерсіз  әскер  шайқастың  соңына 
асығады», - дейді Фальстаф.  
Сері  Фальстаф  -  орта  ғасырлық  өмірден  бас  тартқан,  сыншыл  ойларға  қабілетті 
адамның  бейнесі.  Ол  өзін  әрқашан  жас  сезінеді.  Қартайып  бара  жатқандығын  байқамайды. 
Ақшасыз  қалған  уақыттарында  ғана  ол  біраз  өзгереді,  бірақ  бұл  көңілсіздіктер  де  өткінші. 
Сыртқы келбеті  ебейдейсіз,  бірақ өзі  сөзге ділмар. Ішімдікті жақсы көреді, оның пікірінше, 
«шарап  адамды  епті,  көңілді  қылады,  қанды  ойнатады,  адамға  батылдық  береді».  Фальстаф 
өзінің күлкілі қасиетін өзгелерге де жұқтырады. Фальстафтың өлімі де символдық мағынада 
суреттеледі. Ол сағат түнгі 24 пен  1-дің ортасында, яғни теңіз суы қайта бастаған кезде көз 
жұмады.  Күш  қайраты  мен  сезімдерге  толып-тасқан  адамның  өлімі  теңіздің  төмендеуімен 
байланысты  түрде  берілуі  Қайта  өрлеу  дәуірі  дүниетанымында  басталған  дағдарыс 
арпалысын көрсетуге болған ишарат деп түсінеміз. 
«Генрих V» драмасы 
Шекспир абсолюттік монархияны ілгерішіл күш ретінде  алғаш рет «Генрих V» (1599) 
драмасында  көрсетеді.  Генрих  V  мемлекет  халқын  сыртқы  және  ішкі  дұшпандарға  қарсы 
күреске үндейді. 
Шығармадағы  оқиға  орайында  Англия  мен  Франция  ортасындағы  соғыс  баяндалады. 
Генрих V өзіне дейін билік құрған корольдерден ерекшеленіп тұрады: мемлекетті басқаруда 
әкесі  Генрих  ІV  яки  Ричард  ІІІ-ге  ұқсап  айла  жасамайды,  опасыздық  танытпайды. 
Франциямен  байланысты  болған  жанжалды  да  бейбіт  жолдармен  шешуге  ұмтылады.  Өзіне 
тиісті  заңды  жерлерді  қайтарып  алғысы  келеді.  Француз  ханшасы  Екатеринаға  қарапайым 
қатынаста  болады.  Ол  өзін  ғашық  қылып  көрсетпейді,  жасанды  сөздер  айтпайды,  оған 
үйленудегі  мақсаты  екі  мемлекет  ортасында  одақ  орнату  екендігін  жасырмайды.  Азинкур 
маңындағы  шайқас  алдында  король  әскердің  көп  бөлігін  құраған  шаруалар  құзырына 
қарапайым  дворян  киімінде  барып,  олардың  көңіл-күйін  біледі.  Ол  өз  әскерлерін  мемлекет 
үшін  батыл  шайқасқа  үндейді,  жазушы  оны  заманасының  саяси-  ілгерішіл  идеяларын  өз 

208 
 
бойына жинақтаған әділ билеуші, батыл қолбасшы, өз халқымен тіл табыса білетін кішіпейіл  
жан сипатында бейнелейді. Идеал монарх туралы иллюзия бұл шығармада белгілі дәрежеде 
өз көрінісін тапқан. 
Тарихи  Генрих  V  мұндай  жоғары  қасиеттерден  ұзақ  тұрған  король  еді,  әрине.  Бірақ 
жазушы  Генрих  V-ні  халық  балладалары  мен  ертектеріндегі  әділ  билеуші  образы  сияқты 
бейнелеуге  ұмтылып,  онда  өзінің  гуманистік  көзқарастарын  жинақтайды.  Бірақ  Шекспир 
Генрих  V-нің  әлсіз  жақтарын  да  көрсетті,  ол  тек  өзін  жалғыз  билеушімін  деп  білген, 
адамгершілік  сезімдерден  мақұрым  қалған  жан  болғандықтан  идеал  мемлекет  қайраткері 
бола алмайтын еді.   
Әдебиет тізімі 
 
1 Белинский В.Г. Сочинение в одном томе. – М., 1950.  
 
2 Шекспир В. Таңдамалы. 2 т. Ауд. Ерғалиев Х. – Алматы,  «Жазушы», 1982. 
 
3 Шекспир В. Таңдамалы. 1 т. Ауд. Әуезов М. – Алматы: «Жазушы», 1987. 
 
4 Қобланов Ж.Т. Шетел әдебиетінің тарихы. – Алматы: «Дәуір», 2011. 
 
В данной статье рассматривается художественное мастерство великого английского 
драматурга  Уильяма  Шекспира  в  жанре  исторической  драмы.  Шекспир  глубоко 
раскрывает  характер  своих  героев  и  осуждает  средневековое  общество.  Но  драматург 
всегда  оптимичен,  он  верит  в  будущее.  Поэтому  его  персонажи  борються  за 
справедливость,  за  духовную  независимость  при  этом  высмеивая  алчность  и 
предательства.  Автор  статьи  всесторонно  анализирует  образы  некоторых  исторических 
драм  и  оценивает  роль  великого  драматурга  в  развитии  этого  жанра  в  мировой 
литературе. 
 
This article examines the artistic skill of the greatest English playwright William Shakespeare 
in  the  genre  of  comedy.  Shakespeare  deeply  discloses  the  nature  of  his  characters  and  condemns 
medieval  society.  But  the  playwright  is  an  optimist,  he  believes  in  the  future.  Therefore,  the 
characters are fighting for justice, for spiritual independence  while satirizing greed and betrayal. 
The author of the article comprehensively analyzes the images of some comedies and appreciates 
the role of the greatest playwright developing this genre in world literature. 
 
 
 
УДК 821.512.122. 
Б.Ш. Қожекеева, Б.С. Бегманова  
ҚазМемҚызПу  
Алматы, Казахстан 
Bekzada61@mail.ru 
 
КЕСЕК ТҰЛҒАЛЫ АҚЫН – ШАРҒЫН ӘЛҒАЗЫҰЛЫ 
 
Жетісу өңірінде дүниеге келген, ел қамын ойлаған жанашыр, ақын, қоғам қайраткері, 
кесек  тұлғалы  ақынның  бірі  –  Шарғын  Әлғазыұлы.  Шарғын  Әлғазыұлының  Қытай  елін 
паналауына  себеп  болған  30-жылдардағы  ашаршылық  тауқыметі  еді.  Кіндік  қаны  тамған 
туған  жер  топырағын  қанша  қимаса  да  амалсыз  тау  асып,  бас  сауғалаған  заман  көшіне 
ілесті.  Шарғынның  Кеңес  мектебінен  алған  ақындық  мектебі  Мағжан  Жұмабаев,  Ахмет 
Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтар жолы. Шарғын ақын поэзиясы жан-жақтылығымен 
ерекшеленеді.Туған  жер,  табиғат,  ғибраты  мол  ақыл-нақылға  толы  өлеңдері,  толғау,  
дастан, өсиет, жоқтау, қоштасу өлеңдері, мысал, әзіл-оспақ, айтыс-қағытулары ақынның 
өресінің биіктігінен хабар беретін мол мұра, асыл дүниелер. 
 

209 
 
Кілт сөздер: қоғам қайраткері, поэзия, туған жер, ашаршылық кезеңі, жат жұрт, ел 
ертеңі.  
 
Жетісу  өңірінде  дүниеге  келген,  өмірдің  ащы  дәмін  бір  адамдай  татқан  ел  қамын 
ойлаған  жанашыр,  қоғам  қайраткері,  кесек  тұлғалы  ақынның  бірі  –  Шарғын  Әлғазыұлы 
(1903-1988).  Ол  1903  жылы  қазіргі  Алматы  облысы,  Ұйғыр  ауданының  Тиірмен  (бұрынғы 
Жетісу  облысы,  Жаркент  уезінің  «Қожбанбет»  болысында)  деген  жерінде  дүниеге  келіп, 
алғашқы  сауатын  да  осында  ашқан.    Айдархан  деген  ауыл  молдасынан  арабша  тіл 
сындырған.  Содан  соң  әйгілі  домбырашы,  әнші  Мақсұт  Додабайұлынан  Кеңес  мектебінде 
білім  алады.  Содан  да  болар  өлеңге,  өнерге  жаны  құмар  болып  өседі.  Бұл  дәуір  –  қазақ 
халқының  маңдайына  небір  асыл  жауһарларын  төге  салған  ғажап  ғасыр.  Бірақ,  амал  не 
маңдайға сыймаған небір дүлділ, атамекенімен жылай-жылай қош айтысып, басқа ел, бөтен 
өлке,  жат  жұрт  құшағына  жұтылып  кете  барды.  Осыған  дейінгі  ақындарымыздың  ел  ауа 
көшуіне  себеп  1916  жылғы  үркіншілік  болса,  Шарғын  Әлғазыұлының  Қытай  елін 
паналауына  себеп  болған  30-жылдардағы  ашаршылық  тауқыметі  еді.  Кіндік  қаны  тамған 
туған жер топырағын қанша қимаса да амалсыз тау асып, бас сауғалаған заман көшіне ілесті. 
Қолдан  жасалған  қызыл  қырғын  аштықтан  зардап  шекпеген  адам  кемде-кем  еді:  «1932 
жылғы февраль айында жүргізілген Бүкілодақтық мал санағы бойынша, 1923-29 жылдардағы 
40мл. бас малдан – Қазақстанда санақ барысында 5.397 мың бас қана малдың қалғаны, яғни 
мал санының 85,5 процентке қысқарғаны мәлім болды» [1, 17].  
XX  ғасырдың  отызыншы  жылдары  келген  зауалды  шақпен  теңесер  кездің  бола  қоюы 
мүмкін  емес.  Сталиншілдер  мен  голощекиншілердің  «асыра  сілтеген»,  қолдан  жасалған 
зобалаңынан  қазақ  халқының  сүйегі  жол  бойында  шашылып,  көмусіз  қалды.  Қазақ  ССР 
Халық  Комиссарлары  Советінің  Төрағасы  Ораз  Исаевтың  Сталинге  жазған  хатынан  үзінді 
келтірсек:  «…1931  жылы  ерекше  етек  алған  жаппай  қонысынан  ауу,  басқа  өлкелермен 
республикаларға  кету  қазір  де  тоқталмай отыр.  Көптеген  қазақ  аудандарында  1929  жылмен 
салыстырғанда  халықтың  жартысы  да  қалмаған»  [2,  24].  Міне,  елінен  көрген  осындай 
теперіштерден  Шарғын  Әлғазыұлы  Шығыс  Түркістан  жеріне  қоныс  аударды.  Оның  осы 
кездің күйінен сыр шертетін өлеңі: 
Болмайды өз еліңдей кісі жері, 
Басыңа үйседағы дүниені. 
Қаншалық ойланбайын десеңдағы, 
Көңілге келтіреді бірдеңені – деп айтылатын еді [3, 172]. 
Бұл елде де қазақ халқы зорлық-зомбылықтың, қанаудың құрсауында өмір сүріп жатқан 
еді.  Шарғын  ақын  келе  сала  оқу-ағарту,  халықты  сауаттандыру  ісіне  қызу  кірісіп  те  кетеді. 
Алғашында  мұғалім,  кейін  келе  мектеп  директоры,  аудандық  оқу  бөлімінің,  мәдениет 
бөлімінің  меңгерушісі,  халық  өкіметінің  хатшысы,  Іле  қазақ  автономиялы  аймақтық 
комитетінің жауапты  хатшысының орынбасары қызметтерін  атқарады.Сол жолда халықтың 
қиын  халіне  қанатымен  су  сеуіп  дегендей  қол  ұшын  беріп  жүрген  Таңжарық  ақын  Құлжа 
қаласының  үлкен  ағартушыларының  бірі  Дәулеткелдімен  танысады.  Таңжарықпен  бірігіп, 
тізе  қоса  жүріп  азаттық  алу  жолындағы  қиыншылықтармен  бірге  күресті.  Шыңжаң 
Жазушылар  одағының  толық  мүшесі  болып  сайланады.  Өлеңдері  Шыңжаң  өлкелік 
«Шыңжаң  малшылары»,  «Іле»,  «Іле  жастары»,  «Іле  пионері»  газеттерінде,  «Шыңжаң 
әдебиет-искусствосы»,  «Шұғыла»  журналдарында  жарияланып  тұрды.  Өлең  жинақтарында 
да  ақынның  өлеңдері  жарық  көрді.  Ақынның  ақындық  өнеріне,  басқарушылық  қабілетіне  
бас июші жерлесі, ұзақ жылдар ағартушылық саласында еңбек еткен, елді басқарудағы басқа 
да көптеген істің басында жүрген абзал азамат Т.Сақалов естелігіне құлақ түрсек: «Шәкеңді 
1941 жылы Іле аймағына қарасты Текес ауданының орталығы Қызылкүреде ашылған орталау 
мектептің  бесінші  класында  оқып  жүргенде,  тұңғыш  рет  көрдім.  Бір  күні  мектепке  ұяң 
(тексеруші)  келеді  деп  мұғалімдер  де  оқушылар  да  мазасыздана  бастады.  Мектеп,  мұғалім, 
оқушы, әр класс реттеліп, күндегіден жинақталып қалды. Біздің класс та тексерушіні асыға, 
жүрексіне  күттік.  Өзгеге  өтірік,  өзіме  шын,  бір  кезде  Тілеуберді  Тәшірұлы  деген  мұғалім 

210 
 
жағрапия сабағын бастай бергенде, залда аздап қозғалыс болып, класқа басында қара барқыт 
тақиясы бар, шоқша сақалды, әдемі, сұйықтау мұртты, толық денелі, дөңгелек жүзді, үстінде 
тік жағалы қазақша бешпеті бар, аяғында былғары етік, сымның балағын қоныштың сыртына 
салған,  меніңше  түр-тұлғасы  Абайдан  аумайтын  қара  торы  кісі  баяу  басып  кіріп  келе 
жатты… Менің атым Шарғын, әкемнің аты Алғазы. Сендердің мектептеріңе келіп, оқуларың 
қалай  екен,  соны  біліп  қайтайын  деп  келдім.  Отырыңдар!»,  –  деді  [4].  Т.Сақалов  Кенес 
өкіметіне келгеннен кейін де Шарғын ақынмен ара қатынасын үзбей, араласып тұрады. 
Шарғынның  Кеңес  мектебінен  алған  ақындық  мектебі  Мағжан  Жұмабаев,  Ахмет 
Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатовтар  жолы  еді.  Сол  жолмен  жазған,  халықты  азаттық 
жолындағы күреске үндеген өлең жолдары: 
Қамы үшін бір басыңның қайғы жеме, 
Еліңнің басыңды тік керегіне. 
Кіші менен үлкенді құрметтегін, 
Жетесің сонда азамат дегеніңе. 
От басы, ошақ қасы жан боласың, 
Мәз болсаң ішкенің мен жегеніңе. 
Қанат қақ қыран құстай биік шыңға, 
Көз таста дүниенің көлеміне. 
Адам деген атыңа кір қоспағын, 
Наданның тірісі не, өлгені не?! [4], – деп келеді. 
Шығыс  Түркістандағы  (қазір  Шыңжаң  деп  аталады.  «Жаңа  жер»  деген  сөз) 
қазақтардың  Қытай  отаршылдарының  таптауы  мен  талауына  түскендігі  соншалық, 
надандықтың, сауатсыздықтың қалың құрсауына түсіп бара жатқан болатын. Дінін де, ділін 
де жоғалтып бара жатқан ел қамын ойлау көзі қарақты осындай ақындардың еншісінде еді. 
Себебі, қандай да бір ақын елінің ертеңін, болашағын ойлаумен өмір сүрер болар. Халықты 
басып-жаншып  ұстауда  небір  құйтырқылықтарға  баратын  Қытай  билеушілері  енді  ел 
ішіндегі бас көтерер адамдарды ұстап, түрмеге жауып, азаптап, айуандықтың небір түрлеріне 
барып  қинай  бастады.  Кеңес  елінде  ел  ішіндегі  бас  көтерер  азаматтарды  халық  жауы  деп 
ұстап  әкетіп  жатқан  қалың  науқан  Қытай  жеріне  қырқыншы  жылдарда  Шың-Щицай 
лаңымен  келіп  жетті  Шарғын  ақын  Құлжа  түрмесіне  тар  қапасқа  қамалды.  Таңжарық  ақын 
Үрімші  түрмесіне  жабылды.  «Қамауда»  деп  аталатын  ақын  өлеңі  сол  кезден  хабар  берер 
айғақ тәрізді: 
Қытайдың қалдық міне қамауында, 
Тұрады екі сақшы қарауылда. 
Бізді енді босататын емес сірә, 
Қалған соң бір ілініп қармағына. 
Тіл ұқпас түстік міне дүлей жауға, 
Шатады неше түрлі басты дауға. 
Қаныпезер, қанқұйлы, озбыр екен 
Дайын тұр келе сала жалмауға да. 
Зымиян алдарқатып күлген болып, 
Ұста екен амал қылып алдауға да. 
Шама жоқ қолдан келер, іш қайнайды, 
Күшіне зорагердің амал бар ма? [5, 60]. 
1944  жылы  Іле  төңкерісі  басталып,  Іле,  Тарбағатай,  Алтай  аймақтары  гоминдаң 
әскерінен тазартылғаннан кейін ғана азаттық таңы атып, елде тыныштық орнағандай болады. 
1949 жылы Қытай халқы толық азаттыққа қол жеткізеді. Әдебиеттің, мәдениеттің белең алып 
дамуы  да  сол  жылдардың  жемісі.  Көптеген  әдеби  іс-шаралар  мен  көркемөнерпаздар 
сайыстары жандана бастайды. Осындай игі істердің бел ортасында Шарғын ақын да бар еді. 
1957жылы  Шыңжаң  Жазушылар  одағы  құрылуына  орай  осы  аймаққа  арнайы  сапармен 
барған  Ғ.Мүсіреповпен  кездесіп,  әңгімелеседі.  Ақынның  елге  оралуы  1959  жылға  тура 
келеді.  Басқа  мемлекетке  бел  асып  келген  адамдарға  ол  кезде  үлкен  сенім  көрсетіле 

211 
 
қоймайтын  заманда  Шарғын  ақын  қарапайым  өмір  сүруге  мәжбүр  болды.  Колхоздың  қара 
жұмысына  жегіліп,  бақташы  болып  қарадүрсін  күндері  өтіп  жатты.  Көңілге  медет  тұтары 
туған  елге,  жерге  оралуы.  Бірақ  өмірінің  соңғы  минуттарына  дейін  өлеңінен  ажырамады. 
Көңілінің  жұбанышы  да,  алға  апарар  үкілі  үміті  де  –  осы  өлең.  Өлеңімен  жастарға, 
болашаққа бағыт-бағдар сілтеді, ғибрат берді, өсиет қалдырды, елімен қоштасты: 
Қаншалық өмір сүріп шаттансаңда, 
Аяғы соғады екен мұңға барып. 
Қоштасып ел-жұртыммен бір қалайын, 
Сексен беске келгенімде бір қарманып. [6, 80].  
1988  жылдың  қазан  айының  12-сінде  дарынды  ақын  Ш.Алғазыұлы  дүниеден  озды. 
Қазақстан  Жазушылар  одағының  мүшесі  Д.Ахметбайұлының  естелігінен  үзінді  келтірсек: 
«Шарғын  ақындығын  былай  қойғанда  ақылдылығымен,  кең  пейілділігімен,  алғырлығымен 
ел-жұртына қадірменді болған қария еді. Сондықтан ол кісінің намазына Іле бойынан тартып 
ауданның әр ауылынан қара қорым жұрт жиналды. Әлі күнге өкінемін. Ең болмаса солардың 
алдында ақын атаның өлерінен бір апта бұрын жазған «Ел жұртпен қоштасуы» да оқылмады. 
Ол  тұрғыда  ешбір  ниет  те  болған  жоқ.  «Қытайда  үлкен  ақын  болыпты»  деген  гу-гу  әңгіме 
ғана  құлақта  әлі  күнге  дейін  тұр.  Бірақ  «мұнда  келгенде  де  ақындық  биігін  аласартпаған 
ақиықтың бірі осы Шарғын» деп дауыс көтерген ешкім болған жоқ. Неге? 
Бұл  сұрақтың  тамыры  терең.  Қытайға  барып  елуінші,  алпысыншы  жылдары  елім, 
жұртым  деп  қайта  келгендерге  қиғаш  қарау,  сенімсіздік  көрсету  күні  кешеге  дейін 
бәсеңдеген  жоқ  қой.  Бұл  әсіресе  ол  жақта  тәуір  қызмет  істеп,  мәртебесі  көтерілген  кейбір 
азаматтарға  оңай  соққан  жоқ.  Солардың  қайсыбіреуі  моральдік  жақтан  соққыға  ұшырады. 
Төменшіктеп,  жасқаншақтап,  тартынып  қалды.  Мен  Шарғын  ақынның  басында  да  осындай 
күй болмады деп айта алмаймын» [7] – деп көкірегі қарс айырыла жазған еді. 2008 жылдың 
қараша айында ақынның өмірден озғанына 20 жыл толуына байланысты ақынын еске алып, 
ас  берілді.  «Абызы  қара  өлеңнің  Шарғын  ақын»  атты  жыр  мүшайрасы  өтті.  Ақынның  ұлы 
Тілеухан  Алғазиев  пен  аудандық  оқу  бөлімінің  бастығы  Қуат  Жанбаев,  Шалкөде  орта 
мектебінің  директоры  Нұрлан  Құлмұханбетов,  Шарғын  атындағы  әдеби  бірлестіктің 
жетекшісі  Әмина  Әлімжановалардың  басқаруымен  өтті.  90  жылдық  жыр  мүшайрасы  да 
өткен болатын. Аудандық оқу  бөлімінің  бастығы Қуат Жанбаев осы күнді жыл сайын ақын 
атындағы  жыр  мүшайрасын  өткізуге  арнауға  уәде  берді.  Ш.Алғазыұлының  өлеңдері  өзінің 
өмір  сүрген  өлкесінде  ақынның  көзі  тірісінде  жария  бетін  көрген  жоқ.  Ол  түсінікті  де  еді. 
Ақын өмірден өткеннен соң ғана 1992 жылы Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Дәулет 
Ахметбайұлы Желдікбаевтың құрастыруымен  Көш-керуен (1992)   Атамекен (2005) өлеңдер 
жинағы  шықты.  Ақын  шығармалары  мен  өмірбаяндық  деректері  туралы  әр  жылдардағы 
баспасөз  беттерінде  1988  жылы  ақын  өліміне  байланысты  Хантәңірі  газетінің  ақын 
Ш.Алғазыұлының шығармашылығына араналған арнаулы басылымында жазушы Құрманбек 
Толыбаевтың «Артында сөзі қалған» деген мақаласы, Т.Сақаловтың «Армандап өткен ақын» 
атты  мақаласы  мен  ақынның  «Ала  жүр  елім,  есіңе»  атты  елімен  қоштасуы  жарияланып, 
Шарғын  ақынның  Нәсілханмен,  жеңгесі  Күлшарханмен,  Таңжарықпен  айтыстары,  «Өзіне 
айтып  кеткен  жоқтауы»  тағы  да  бірқатар  өлеңдері  жарияланды  Д.Ахметбайұлының 
,Ж.Айдарханұлының, 
Ә.Тарақовтың, 
К.Сағымбеков 
еңбектері 
баспасөз 
беттерінде 
жарияланды. Ақынның тұқым-жұраты бұл күнде Алматы қаласы мен қала маңайындағы елді 
мекендерде.  Баласы  Тілеухан  Алғазиев  мектепте  математика  пәнінің  мұғалімі,  ұлағатты 
ұстаз,  Алматы  қаласы,  Өжет  аулында  тұрады.  Тілеухан  ағамен  сөйлескенімізде  Шарғын 
ақынның  әлі  де  көптеген  шығармаларының  басылмай  үйде  сақталып  тұрғанынан  хабардар 
болдық.  Қолжазбалары  арабша  төте  жазумен  жазылғандықтан  оны  осы  күнгі  әлпбиімізге 
көшіріп,  жариялау  ойында  бар  екен.  Шарғын  ақын  поэзиясы  жан-жақтылығымен 
ерекшеленеді.Туған жер, табиғат, ғибраты мол ақыл-нақылға толы өлеңдері, толғау,  дастан, 
өсиет,  жоқтау,  қоштасу  өлеңдері,  мысал,  әзіл-оспақ,  айтыс-қағытулары  ақынның  өресінің 
биіктігінен  хабар  беретін  мол  мұра,  асыл  дүниелер.  Мысалы:  «Қазақстан  даласы», 
«Алатаудың баурайы»,  «Жетісу»,  «Ел мен жерім-мақтағым», «Шалкөде-жырдың жайлауы», 

212 
 
«Айқайтас», «Тұзкөл», «Атамекен», «Текестің салалары», «Құпия сырларым көп білінбеген», 
«Өмір  жолы»,  «Сақтаныңдар  менмендіктен»,  «Жас  ұрпаққа»,  «Жақсыдан  сөз  қалады», 
«Ғибрат», «Қыз ажалы (аңыз)», «Көк ат пен Шарғын ақын», «Мысал»,  т.б. 
Таңжарықпен, Нәсілханмен, жеңгесі Күлшарханмен айтысы таныс. Ақынның албаннан 
шыққан  Итбала  батыр  туралы  дастаны  мен  Ақсұлу  дастаны  жарияланбай  қалған.  Ақын 
шығармаларын  толық  зерттеп,  зерделеу,  ғылыми  айналымға  қосу  кезек  күттірмейтін  істің 
бірі.  Бірқатар  қолжазбалары  Ғылым  академиясында,  Әдебиет  және  өнер  институтының 
қолжазба қорында сақтаулы.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1  Зауал:  Мақалалар,  естеліктер.  Құраст.  Б.  Қойшыбаев.  –  Алматы:  Жазушы,  1991.  – 
272 б. 
2  Қазақ  қалай  аштыққа  ұшырады:  (Қасіретті  жылдар  хаттары).  Құраст. 
С.Әбдірайымов,  И.Н.Бухонова,  Е.М.Грибанова,  Н.Р.Жағыпаров,  В.П.Осипов.  –  Алматы: 
Қазақ университеті, 1991. – 208 б. 
3 Мәсімхан Д. Сарап. Әдеби зерттеу мақалаларының жинағы.– Астана: Елорда, 2001. 
– 240 б. 
4 Сақалов Т. Армандап өткен ақын  // Хантәңірі. – 1990. – 16 тамыз. 
5 Алғазыұлы Ш. Атамекен. – Алматы: Өлке, 2005. – 128 б. 
6 Алғазыұлы Ш. Көш- керуен. Өлеңдер, поэмалар және айтыстар. – Алматы, 1992. – 
228 б. 
7 Ахметбайұлы Д.  Өлеңнің туын тіккен Шарғын ақын  // Советтік шекара. – 1990. – 
16 тамыз. 
8 Айдарханұлы Ж. Шарғын ақын // Алатау нұры. – №1 (260). 
9 Тарақов Ә. Шабыты шалқар Шарғын ақын // Жас алаш. – 1991. – 29 қазан. 
10 Сағымбеков.К  Тағдыры талқыда өткен // Жетісу. – 2008, сенбі,8 қараша. 

жүктеу/скачать 4,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: