Қазақстанның «АҚ жол» демократиялық партиясы xxi-ғасырдағы Алаштың Ақ жолы Астана – 2014 ж

380

“Жизнь  национальностей”  газетiнде  жариялады.  Мəмiлегерлiк 

ойды  тиянақтаған  “Төңкерiс  жəне  қазақтар” (“Революция  и  кир-

гизы”)  атты  мақаласында  қайраткер  Алаш  пен  большевизм 

арасындағы күрделi түйiндi шешпек болады. “Ақылға салайықшы, 

кiмнiкi  дұрыс,  кiмнiкi  бұрыс?”  деген  iзгi  ойын  ашық  жазады. 

“Большевиктер  қазақ  қайраткерлерiнiң  қызметiн  заңсыз  деп  та-

уып,  əрқайсысының  басын  алғанға 25 мың  рубльге  дейiн  ақша 

тағайындады. Алаш Орда Орталық өкiметпен тiкелей байланысқа 

шығып,  келiссөз  жүргiзбек  болды. …Жобаға  жауап  болмады. 

Ол  жоба  кеңес  өкiметi  жариялаған  “Ресей  халықтарының  хұқы” 

Декларациясының  шеңберiнде  жасалған  едi. …Бiз  əрi  қарай  не 

iстерiмiздi бiлмедiк”,-дейдi Ахмет. Ағартушы сондай-ақ қазақ зи-

ялылары қиын кезде əрқашан сарабдал ақылға иек артып, бейбiт 

шешiм жағында болғандығын ескертедi. 

Аталған мақаланың айрықша жеңiсi – жаңа өкiмет басшылығына 

(“Жизнь  национальностей”  газетi – ұлт  iстерi  комиссариатының 

үнi)  қазақ  халқының  төңкерiстi  қалай  қабылдағанын  дəлелдi 

түрде жеткiзуi жəне болшевизмнiң қағидаларындағы қателiктердi 

ұғындыруы дер едiк. Осы орайда А.Байтұрсынұлы былай деп жа-

зды: “Қазақтар ақпан өзгерiсiн зор қуанышпен, ал қазан төңкерiсiн 

зор  қорқынышпен  қарсы  алды.  Алғашқысының  қуанышты  бола-

тын себебi: бiрiншiден, ол халықты патшалық езгi мен зорлықтан 

құтқарды,  екiншiден,  елдiң  ежелден  келе  жатқан  өзiн-өзi  билеу 

арманын  жүзеге  асыруға  деген  үмiттi  бекем  еттi.  Екiншiсiнiң 

түсiнiксiз  болатынын  дəлелдеу  оп-оңай:  қазақта  капитализм  де, 

таптық жiктелiс те, жекеменшiк те жоқ. Мұнда ел мүддесi ортақ, 

игiлiк ортақ. Теория жүзiндегi социализм мен коммунизм туралы 

бiз  ойланған  емеспiз,  өйткенi  тiптi  патша  өкiметi  тұсында  орыс 

тектi  жұмысшылар  мен  крестьяндар  иеленген  азаматтық  хұқық 

қазақта iс жүзiнде болған емес”. 

Ахмет мақаласының түйiнi мынау: 1. жаңа өкiметтiң ұраны – 

iзгi, көздегенi – теңдiк болса, ол бəрiн тең дəрежеде - шындықпен 

орайлас құрсын; 2. теория – тəжiрибенiң арқасында ғана теория, 

ол қатып-сембеуi керек, ендеше көп ұлтты мемлекет құру қисыны 

негiзгi ұлттардың сұранымы мен мүддесiн ескеруi қажет. 

Бiз  алаш  зиялыларының  патша  өкiметi  мен  большевизм 

тұсындағы  тактикалық  əрекетін - ұлттық  мүдде  принципi  дей 

381

аламыз.  Төңкерiс  пен  Алаш  арасындағы  “Қытай  қорғанын” 

соңғысының теңдiгiн, мүддесiн сақтай отырып қалай алып тастауға 

болатынын  талқылаған  А.Байтұрсынұлының  ендiгi  бiр  елеулi 

еңбегi “Қалам  қайраткерлерiнiң  жайынан”  деп  аталады.  Ол 1922 

жылдың 8 шілдесінде  «Еңбекшіл  қазақ»  газетінде  жарияланған. 

Бұл  шақта  Ахмет  кеңестiк  билiктiң  мəн-жайын  өз  көзiмен  көрiп 

үлгерген едi. 

Мақала  мазмұнынан  аңғарылатын  жай: 1922 жылы  маусым 

айында  сол  кездегi  Қазақстан  астанасы  Орынборда  жазушылар 

съезiн  өткiзу  көзделген.  Бiрақ  белгiленген  уақытта  бар  болғаны 

“үш-ақ кiсi” келгендiктен, жиын өтпей қалған.

Əлбетте, бұл съездi жоспарлауға Алаш зиялылары мұрындық 

болған.  Осылай  деуге  А.Байтұрсынұлының  аталған  мақаласы 

бұлтартпас  дерек  ұстатады.  Тiптi  осы  еңбек  съезде  жасалынуға 

тиiс  бас  баяндаманың  қысқартылған  нұсқасы  да  болуы  мүмкiн. 

Өйткенi  мұнда  бағдар  алар  ой,  ағымдағы  мəселелер  туралы 

тұжырымдамалар бар. 

Алғаш  “съезд  не  үшiн  керек  едi?”  деген  сұраққа  жауап  iз-

дейiк. Мəскеу жақтан соққан пролеткульттің құбыла соққан желі 

шағында  ақын-жазушылардың  басын  қосып,  негiзгi  бағыттарды 

анықтау  жəне  оны  кеңес  өкiметiнiң  шындығына  сай  құру – 

маңызды  iс  болатын.  Съезді  шақыру  осы  қазақ  əдебиетiн  қорғау 

мен қамқорлыққа алудың үлкен шарасы едi. 

Бiрақ осы игi iске, яки маңызды жиынға неге қаламгерлер жи-

налмады?  Ахмет  мақаласында  ақын-жазушылардың  келмеуiнiң 

төрт  себебiн  төмендегiше  анықтайды. “…Бiр  жағынан  жол 

қаражатына қаржы жоқтығы себеп болған шығар; екiншi жағынан 

Жүсiпбек  жолдас  сияқты  “керексiз  сиез”  деушiлiк  те  себеп 

болған  шығар;  үшiншi  жағынан  қазақ  қайраткерлерiнiң  Орын-

бор қаласынан қараңғы үйден жаман қашатындығы себеп болған 

шығар; төртiншi жағынан өзгерiс уақытында қайрат жолы өзгерiп, 

қарқын бетi қайтқаны себеп болған шығар”. 

Ағартушы  соңғы  екi  себеп (“шығар”) – шешушi  себеп  де-

ген  қорытынды  жасайды.  Бұлардан,  Ə.Бөкейхан  жазатын-

дай, “қаламның  ұшын  мүжiлткен” (цензураны  сездiредi)  ой  да 

аңғарылады.  Қаламгердiң  “Орынбор  қаласынан  “қараңғы  үйден 

382

жаман  қашатындығы”  дегенi - ұғымды  толықтырған  нақыл  ғана 

емес, белгiлi бiр мақсатты көздеген тұжырым. Яки, Орынбордың 

- қараңғы үй екенi де рас, большевизм дүрбiсiмен қарағанда ұлтқа 

жанашыр жазушының - жаман екенi шындық. Ахмет тұжырымы 

“жаманды” кiнəлап тұрған жоқ, жағдайды түсiндiрiп тұр. 

А.Байтұрсынұлы – ағартушы  күрескер.  Сондықтан  ол  жаңа 

өкiметке  жəне  рухани  мəселелердi  саралауға  қабiлетi  аз  саясат-

керлерге  қазақ  қаламгерлерiнiң  қайдан  жəне  қайтiп  шыққанын 

қарапайым  тiлмен,  ретiмен  тəптiштеудi  артық  санамайды  (ол 

шақта айрықша қазақша материалдар билiк басындағы тiлдi бiл-

мейтiндерге  аударылып  берiлген).  Қайраткер  былай  деп  жазады: 

“1.  Қазақ  қалам  қайраткерлерi  орыстың  қорлық  көрген,  таяқ  же-

ген,  орыстың  табанында  езiлген  жұрттан  туған; 2. Қазақ  қалам 

қайраткерлерi  қазақ  басына  қиын-қыстау  бар  заман  түсiп,  үстiн 

торлап, қайғы бұлты қаптаған шақта шыққан”. 

Осы  тезис – жоспарланған  съезде  Ахметтiң  мəселенi  қай 

тұрғыдан  қарастырмақ  болғанын  айқын  аңғартады.  Бұған  қарап, 

ағартушыны қиялшыл (утопист), немесе кеңес шындығына мүлде 

қайшы ой айтушы деу қисынсыз. Қазақтың өз тағдыры һəм тари-

хы бар, сондықтан рухани мəселелерi соған сəйкес шешiлуi қажет 

деген пайым, түптеп келгенде, марксизм iлiмiне кереғар емес едi. 

Осы жайды А.Байтұрсынұлы төмендегiше түсiндiредi: “Құл болған 

халықтан туып, құлдықтың қорлық, зорлығын көрiп отырып, қазақ 

қалам қайраткерлерi қаламын ұлтының ауырын жеңiлдету, ауруын 

азайту  жолына  жұмсамасқа  мүмкiн  емес.  Олай  болмаған  болса, 

онда табиғат заңынан тысқары, адамнан шошқа, шошқадан күшiк 

туған сияқты болып шығады”.

Ахметтiң мақалада баса көрсететiн проблемасы – төңкерiс пен 

алаш  жазушысының  арасы.  Қаламгер  “əлiмсақтан  берi  кəмөнест 

емес… қазақтың бауырмал қалам қайраткерiн” төңкерiс нелiктен 

дағдарғанын  зерделейдi.  Дағдарысқа  себепшi – төтеннен  басқа 

бағыттың  басталуы  екенiн  дəлелдейдi.  Осы  ретте  ол  дағдарыс 

себебiне  мəн  бермей,  ұрандатуды  қалаған  шолақ  белсендiлердiң 

жайын: “Қазақстанға ұлық болғандардың лағуы – төңкерiс болса, 

iстiң бəрi өзiнен өзi өзгерiп кететiндей көруi. Қалыпты өзгертетiн 

адамның iсi, яғни жұмсайтын күшi, қайраты, iсi, бiлiмi екендiгiн 

(олар)  ойламады”,-деп  сипаттайды.  Қаламгердiң  пайымынша, 

383

осындайлардың  артынан  ерсе,  қазақ  ел  болудан  қалады.  Жаңа 

өкiмет  қазақты  құрту  үшiн  құрылмағаны  рас  болса,  төңкерiстi 

төңкеру  деп  түсiнетiн  ұлықтар  тек  бауырмал  алаш  баласына 

ғана емес, кеңес билiгiнiң өзiне де жау. Ендi не iстемекке керек? 

…”Қазақтың  көрген  қорлығын,  зорлығын  айтатын  адам  болса, 

ауызға қағып сөйлетпейтiндей болды. “Қазақ өзгерiс үшiн құрбан 

болса, несi құриды?” деушi болса, арқаға қағып, дұрыс пiкiр осы 

дейдi.  Солай  болып  тұрғанда  қазақтың  жұртшыл,  ұлтшыл,  ба-

уырмал қалам қайраткерлерi қалайша белсенiп, қалам қайратына 

кiрiспек?  Қалай  қаламды  қолға  алуға  көңiлi  шауып,  ықыласы 

түспек?”-дейдi Ахмет. Бұл - əрi сұрақ, əрi жауап. 

 Ағымдағы күрделi үдерістердi жанымен түсiнген ағартушы: 

“Қалам  қайраткерi  жолын  тастап,  көрiнген  жолаушыға  ере  бе-

ретiн  бұралқы  ит  емес.  Бауырмал  болып  қалған  қазақ  қалам 

қайраткерлерi, я бояумен түсiн өзгертiп, я тiлеумен түгiн өзгертiп 

бибауырмал  болмаса,  нақ  iшiн  өзгертiп  бибауырмал  үкiметтiң 

ыңғайымен  болып,  қазақты  басқалар  пiсiрiп  жесiн,  шикi  жесiн 

үндемей  қарап  отыру  керек,  не  бауырмал  деген  сөздi  басқалар 

ауыр  мағынада  айтса  да,  қазақ  азаматтары  ауырламай,  қазақтың 

сөзiн қаймықпай сөйлеуi керек”,-деп жазады. 

Ағартушы  билiк  басындағыларға  мынаны  ұсынады:  1. 

қазақтың өз iшiн теңестiру – елге “жiк салу”, одан гөрi мəдениетiн 

өзге ұлттармен теңестiру қажет; 2. үкiмет “мəдениетi жетiлгенше 

қазақты басқалардың зорлығынан қорғауы” жөн; 3. “қазақ жем бо-

лудан түбiнде декрет қуатымен құтылмайды, мəдениет қуатымен 

құтылады”; 4. “үкiмет мiндетi - қазақ қаламгерлерiн өзге жұмыстан 

алып,  өз  жұмысына  салу”.  Əрине,  ағартушы  бұларды  билiк 

тұтқасындағыларға  ультиматум  етiп  қоймайды  (жағдай  мəлiм). 

Ұсынысты жеткiзу барысында “қазақтың жақсы болмағына сен де 

мүдделi болсаңшы” дейдi...

Шүкір,  қазір  өз  қолымыз  өз  аузымызға  жетті.  Алайда  жаңа 

қоғамдағы  тіл,  діл,  жалпы  руханият  мəселелерінің  тəуелсіздік 

талабы  деңгейінен  көрінбей  жатқаны  қалай?  Бұған  кім  кінəлі? 

Осының  себебін  тауып,  халыққа  талдап-таразылап  көрсету, 

қисайғанды сөзбен болсын түзеу, ұлттық мəмле жолын дəйектеу – 

қалам ұстаған ағайынның абыройлы міндеті.

384

Сартқожаұлы Қаржаубай

Л.Н. Гумилев атындағы  ЕҰУ-нің 

жанындағы Түркітану, алтайтану 

ҒЗИ-нің директоры, 

филология ғылымдарының 

докторы, профессор, Халықаралық 

Шыңғысхан Академиясының 

академигі, Халықаралық Кемал 

Ататүрік атындағы Түрік Тарих 

Құрылтайының (академия) мүшесі, 

түркітанушы ғалым

АЛАШ АТАУЫ ХАҚЫНДА

Қазақ  елі  тəуелсіздік  алғаннан  кейін  «Алаш»  атауына  бай-

ланысты  мақалалар  ғылыми  жəне  көсемсөз  басылымдарында 

көп  орын  алды.  Өкініштісі,  атаудың  лингвистикалық  жəне  тари-

хи  қабаттарына  сараптама  жасап  ғылыми  тұрғыда  толық  талдау 

жүрілмей келді. 

«Алаш» атауына байланысты бұған дейін Ш. Құдайбердіұлы, 

Ə. Бөкейханов, Х. Досмұхамедов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, Н. 

Мыңжани, Ə. Хасенов, Б, Хасанов, Н. Уəли, Б. Кəрібаев, Т. Омаров, 

Х.М. Ғабжалилов, Ж. Артықбаев, А.Б. Дыбо жəне осы жолдардың 

авторы сияқты ондаған ғалымдар ой қозғап қалам тербепті. 

«Алаш»  атауына  жəне  оның  тарихына  байланысты  тарихи 

түпнұсқаларда фрагмент деректер сақталған. Онда:

1.  Б.з. ІІІ ғасрдағы қытай деректерінде (Дыбо. А.Б. 2008 с. 229).

2.  Қытайдың б.з. VІ ғ деректерінде (Ч.Ш. гл. 50. с. 10 а,в Та-

скин. 1984 с. 254).

3.  Тан  патшалығының  дəуіріндегі  қытай  деректерінде 

(ТПХЮИ. гл. 199, с. 8б, 5-да, 3);

4.  Көне Хотон-сақ деректерінде (Emmerik-Skjaervo. I. 22-24; 

Б.з. VІІ ғасырға дейін). 

385

5.  Байырғы  түрік  Білге  қаған  мəтінінде  (Қ.  Сартқожаұлы 

2003. б. 269-270; 2013. б. 98, 107-108).

6.  М. Қашқари. Түрік сөздігі (В. Atlai аудармасы. 1935. 1986. 

т. І. 39; т. ІІІ. 205)

7.  Б.з.  Х  ғ  будда  дінінің  уйғұр  шрифті  мəтінінде (Muller. 

F.W.K. Uigurica. III).

8.  Ш. Ш. Құдайбердіұлы. Түрік қазақ-қырғыз һəм хандар ше-

жіресі. Алматы. 1991.

9.  Мирхонд,  Хондемирлердің  жазбаларында  (Марериалы  по 

истории казахских ханств ХV-ХVІІІ веков. 1969. с. 209-210)

10.  Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. Алматы 1999. 

с. 148.

11.  М. Тынышпаев. История казахского народа. А-Л; 1993. с. 

145-147.

12.  Қ. Жалайыр. Шежірелер жинағы А., 1997. С-126.

13.  Тарихи –и Абул-хайр-хани (МИКХ. 1969. 143, 145 б).

Бұл  фрагмент  деректердің  сыртында  түркі  тілді,  түркі  тек-

тес  халықтардың  біразының  лексиконында «alač / alaš» атауы 

сақталыпты.

Бізге жеткен осы құндылықтарды ғылыми айналымға түсіріп 

сараптама жасап көрелік. 

Жыл санаудың (ж.с) Х ғасырында санскрит тілінен байырғы 

түрік тіліне аударған будда дінінің судрасында (кітабында) мына-

дай сөйлем бар. Онда:

«braman körkin belgürtip qaryčantri teginniŋ  alaču tususynta 

joryjurerkin = [Индра құдай] барамин кейіпіне (бейнесіне) құбылып, 

Харичантри  ханзада  ордасының (alač)  алдынан  жүріп  өтті 

(Uig. ІІІ. 62) ».

Неміс  ғалымы  ф.  В.  К.  Мюллер  мұндағы «alaču»  атауын 

«Шатёр» (асыр)  деп 1922 жылы  аударған. «Древнетюркий  сло-

варь»  еңбекті  жасаушылар 1969 жылы  бұл  аудармаға  сынкөзбен 

қарамай  көшіре  салған.  Патша  ханзадасы  көшпелі  шатырда 

емес  Ордада  өмір  сүретін  болар.  Ханзада  Харичандри  көшпелі 

түріктердің тұқымынан емес, отырықшы үнділердің əулеті екенін 

назарда ұстасақ, оның өмір сүретін үйі асыр емес, Орда болар-ау! 

Мəтіннің  мағынасы  бұл  арада «alaču»  атауы  Орда  екенін  анық 

көрсетіп тұр.

386

1072-1074 жылдары жасаған М. Қашқаридың «Дивани Луғат-и 

Турки (Түркі сөздер сөздігі)» атты еңбекте «alaču» атауы екі мəрте 

белгіленген. Бірінші томның 136 бетінде (В. Атлай) «alaču – alačuq; 

cadir (шатёр)»  деп  аударған  болса  ІІІ  томда «alačulandy»  сөзін 

«alacuk edinmek» (В. Атлай) = (поставить для себе шатёр (ДТС. 31) 

деп аударған. Мəтіндегі «er alaču landy» сөзін В. Атлай: «еркек адам 

асыр тікті» (МК. ІІІ. 205); Өзбек тілінде жарық көрген С. Муталли-

бов нұсқасында «Ер кичик чодирга, olaчнққа эга бүлди (еркек кісі 

асырға, алачуққа ие болды)» (МК. ІІІ. 222) деп аударған. Ленин-

градта жарық көрген Байырғы түрік сөздігінде «Мужчина поста-

вил себе шатер» деп тəржімелеген. С. Муталлибов «алачу» атауын 

В.  Атлайға  сүйеніп  мағынасын  «шатёр  (асыр)»  деп  қойып  алып, 

бұл аудармаға күмəнданып көне формасын «alačuq» деп қатар бел-

гілеген. М. Қашқаридің сөздігіндегі «alaču» атауының мəтін түрк, 

өзбек,  орыс  тілінде  берген  авторлар  көшпелілердің  түрған  «киіз 

үй» деп аталатынын, ал шатёр (асыр) ден басқа дүние екенін, естен 

шығарған. Олар үшін бəрі «шатёр (асыр)». Көшпелілердің ханда-

ры, ханзадалары жаз маусымында керегесінің көгі алтыннан, жел-

бауы  жібектен,  шаңырағы  мен  уығы  небір  оюлармен  өрнектеліп 

8-10  қанат  ақ  ордада  отыратынын  ұмытқан.  Ал  жоғарыдағы  Ха-

ричандри ханзаданың тұрағы Орда екеніне күмəнданбасақ «alaču 

(орда)», С. Муталлибов ұсынысы бойынша «alačuq» «кіші орда» 

деп түсінгеніміз дұрыс сияқты. 

Дəл  осы «alaču»  формасында  ж.с.  ХІ-Х-ғасырда  байырғы 

уйғұр алфавитімен таңбаланған фрагментте де сақталған (Zieme. 

1968. p. 56).

Бұл  атау  ертеорта  ғасырдағы  Хотон-сақ  тілінің  лексиканын-

да «alašcā» (khcr 79) «ālašcyaű Abl. P1» түрінде  сақталған  екен 

(Emmerick – Skjaerr. 1982. т. І. 22-24). 

Б.ж.с. VІІ  ғасырында  хотон-сақ  тілінде  жазылған  санскрит, 

қытай, түрік (Уйғұр шрифтісімен жазылған) тілдеріне аударылған, 

əлемге  əйгілі Suvarnaprabhasa (Суварнапрабхаса – Altun jarug – 

Алтын  жарық) (Suv) сутрада  «алаш»  атауы  осылайша  екі  мəрте 

белгіленіпті. 

Хотан – сақ тіліндегі мəтінде:

«ttā rro rruiya kūšda u ttā rro hamtsa ālašcyau kšīrañā u ttu rro batu 

[k i] ru»

387

Осы сөйлемнің санскрит тіліне аударылған мəтіні:

«tān ca rāja-kulāni tāni ca nagarāni tāni ca rāšţrāni tāni ca 

višayāni» 

Аудармасы: «Бұл əрі хан əулеті, бұл əрі онымен қатар alaşcyaŭ 

(Ордалы) Хандық, бұл кіші хандық» С. Конов (S. Konov. 1941. s. 79; 

Х. И. Бейли (H.W. Bailey. 1979. s. 24)) дер аударған.

H.W. Bailey осылайша  аударма  жасай  отырып «alačuk» 

байырғы түрік тілінен хотон-сақ тіліне кірген атау деп көрсетіпті 

(Bailey. 1979. s. 510). Санскрит тіліндегі «rāstra, жəне vi aya ата-

уларын хотон-сақ тіліне ksīrañā - хандық» деп аударған. «hamtsa 

āla cyou k īrañā – онымен қатар «āla cyaú (алашы (ордасы) бар) 

хандық» деп түпкі мағынасын ұстай отырып тəржімасын берген. 

«āla cyou k īrañā – ордалы хандық, əрі batu k ira – кіші хандық» 

екенін мəтінде айқын көрсеткен. Batu – кіші, k īrañā – хандық.

Б.ж.с. VІІ  ғасырда  жазылып  хотон  –сақ,  санскрит  тілінде 

сақталған осы дерек бойынша сол дəуірде кіші хандықтың (неме-

се тайпалық одақ) ордасын «Алаш» деп атағанына осылайша куə 

боламыз.

Үнділердің  бір  кішкентай  хандығы  Магадаха  қаласын  бір 

кездері «višaya» деп атапты. Бұл Раджагирха қаласының бір ата-

уы екен. Санскрит тілінде Višaya (Вайшэ) – резиденция (орда) де-

ген сөз. Раджагирха қаласын қазір Раджгир деп атайды. Осы қала 

қытай нұсқаларында haloša-ži деп аталады деген ақпаратты қытай 

тарихшысы Жапон ғалымы К. Ширатори «haloša» атауы санскрит 

тіліндегі «Rāja» (Бұл  атау  санскри  транскрипциясы  бойынша 

«Rāštra» болуы да мүмкін) (Shiratori K. 1956. р. 192). 

Аталмыш атау көне қытай деректерінде де сақталған екен. 

1.  БЖС. ІІІ ғасырындағы қытай деректерінде: 

 L(h)o –ša (karlgren 0069; 0048 a-b) «Керемет  көрікті 

үй»  бірінші  иероглиф – «əлеуетті,  дəулетті  адамдардың  керемет 

көрікті  үйі»  деген  мағына  береді.  Ал  екінші  иероглиф  «баспана, 

үй» деген мағына береді (Цихай. 2010-1007, 1381 беттер).

Қытай иероглифінде екі түрлі мағына болады.

a)  Иероглифтік – құрылымдық мағынасы

b)  Иероглиф – транскрипциясының мағынасы. 

Жоғарыдағы L(h)o –ša сөзінің  алғашқы  иероглифі  «үй»  де-

ген  атауды  білдірсе,  екіншісі  иероглиф  «қонақ  үй», «баспана», 

388

«жатақ» деген мағына береді. Бұл иероглиф транскрипциясының 

мағынасы  болмақ.  Ал,  иероглифтік – құрылымдық  мағынасы 

ағымдағы иероглиф транскрипциясының мағынасынан тереңдеп, 

сөздің  ішкі  мəнін,  мəйегін  иероглифтің  қосымша  сызықтары 

арқылы айқындап тұратын мəнін белгілейді. Жоғарыдағы бірінші 

иероглифте бұл жай бір қатардағы «үй» емес аса көрікті, салтанат-

ты,  əлде  бір  əлеуетті  адамның  үйі  екенін  иероглифтегі  қосымша 

сызықтар  арқылы  білдірген.  Ал  екінші  иероглиф  ол  баспана 

екенін қабат дəлелдеп көрсеткен. Өйтсе ж.с. ІІІ ғасырдағы қытай 

тілінің  иероглифімен  белгіленген l(h)o –ša (alaču-алаш)  атауы 

көшпелілердің алты қанат ақ ордасын сөз етіп тұрғаны түсінікті.

2. 

 

l(h)- ši ~ helaši ~ alači деп белгіленген дерек 

б.ж.с. 581 жылы Түргештің (Батыс түрік) Таспар қаған (Тобо қаған) 

қайтыс болғаннан кейін ресми мұрагер болушы Далабаяннан (Да-

лобян) мұрагерлікті тартып алып Түргеш хандығының хан тағына 

отырған. Ышбара (Шаболо кэхань) қаған оң қанатқа бес тайпаны 

кіргізіп, тайпа басшыларына «чор» лауазымын береді. Сол қанатқа 

тағы  да  бес  тайпаны  енгізіп  басшыларына  іркін  (сыңзинь)  лауа-

зымын береді. Түрік хандықтары мен қағанаттарында əр қашанда 

оң қанаттың дəрежесі, сол қанаттан биік болған. Қоғамдағы осы 

иерархияны Ышбара қаған қағида ретінде ұстанған. Сол кезде оң 

қанаттың бір тайпасы (аудан) көсеміне 

 «ту-

циши хэлошчо» (түргеш алаш чоры) деген лауазым берген (СТШ. 

215).  Осы  атауды  белгілі  қытайтанушы  Б.  Еженханұлы  «алаш» 

деп жаңғыртқан (Б. Еженханұлы. 2006. -277, 305 бет. Түсініктеме 

№183).

Бұл тарихи дерекке логикалық талдау жасасақ Ышбара қаған 

еліне əкімшілік-территориялық бөлініс жасаған кезде оң қанаттың 

бас ордасы орналасқан ауданды Туциши хэлоши (Түргеш алашы) 

деп атаған сияқты.

3.  Осылайша аудан, аймақтардың, тайпалардың орталықтанған 

ордасының  атауымен  атау  дəстүрі  Тан  патшалығында  да  болған 

екен. Ж.с. 666 жылы бір ауданды (дуду) һэлан дуду 

деп атаған. Атау «Алаш» ауданы деген мағына береді. Тарихшы 

Лю  Цзюньжэннің  түсіндіруі  бойынша  Тан  патшалығы  дəуірінде 

көшпелілерді басқару үшін арнайы құрылған аудан. Орыны: бүгінгі 

389

Ланьчжоу қаласының шығыс жағындағы Ганьсу провинциясының 

бас қаласы тұрған жер. 

Қытай тарихшысы Яо Вэйюан бұл атау туралы былай дейді: 

«һэлань – сюннудың (хунну) бір тайпасының атауы. Ту баста Инь-

шань (Дацин шань) тауының солтүстік бетінде мекен еткен. Кейін 

Алашань жотасына барып орын тепкен» деп көрсетеді. (Малявкин 

А.Г. 1981. с. 145-146. прим-175).

4. 744 жылы Көк Түрік қағанатын құлатқан байырқу, қарлұқ, 

басмылдардың  тайпалық  одақтар  еді.  Қағанатты  құлатқан  кезде 

Басмыл тайпалық одағының (хандық) көсемі Ашина Ши-ді жаңа 

орнаған  қаған  тағына  отырғызып  Хэла-пицзяь – хэкань  деген 

хандық лауазым берген-ді. Синолог А.Г. Малявкин осы лауазым 

құрамындағы «Хэла (hela)», «Хэлань (helan)», «Хэлачжи (helaši)» 

атауларын «ala», «alakči» деп жаңғыртқан (Малявкин А.Г. 1989. с. 

325. прим. 955) . 

Сонымен  қатар  А.Г.  Малявкин: «По  сведениям  источников, 

которым мы располагаем, слова «хэла / хэле» встречается только 

в двух титулах басмылского и тюргешского каганов, а также как 

найменование  города.  Если  Чэнь  Чжунмянь,  о  котором  говори-

лось, что «хэла», и «хэле» являются различными иероглифически-

ми транскрипциями одного и того же исходного слова не ошибка, 

то возникает вопрос, почему в титулах вождей двух столь далеких 

племен  (тюргеш,  басмыл-  Қ.С)  употреблено  адно  и  то  же  слова. 

В аналогичных титулах, встречающихся в китайских источниках, 

слова,  стоящие  на  первом  месте,  обычно  рассматрываются  как 

фамилии  или  имена,  являющиеся  иероглифическими  транскрип-

циями  родоплеменных  найменовании.  Могли  ли  существовать  у 

басмылов и тюргешей два рода с совпадающими названиями? А 

можеть быть, в основе этих транскрипций лежит другое слово, не 

имеюшее отношения к этнонимке, или даже разные слова?» (Ма-

лявкин А.Г. 1989. с. 172. прим. 257) деген түсінік беріп, орынды 

сұрақ тастайды.

А.Г.  Малявкин  дұрыс  айтады.  Ол  заманда  бүгінгі,  Үрімжі 

қаласының  шығысындағы,  Үрімжіден 250км  қашықтықта 

орналасқан  Жемсары  қаласы  орналасқан  жерде  көне  Бесбалық 

қаласының қирандысы жатыр. Бесбалық қаласы ж.с. Х ғасырына 

390

дейін  Басмылдардың  бас  қаласы  (астанасы)  болған.  Осы  алапта 

Басмылдар өмір сүрген. Ол заманда Түргештер Іле, Жетісу бойын-

да мекен еткен. Бұл екі тайпа территориялық жағынан тым алыс 

емес. Шекарасы бір – біріне тиіп тұр. Ол заманда Түргештің он тай-

пасы да, басмылдарда тайпалық одақ дəрежесінде болған. Үлкен 

391

хандық,  қағанат  құра  алмаған.  Сондықтан  тайпалық  одақтардың 

ордасын олар өздері көнеден келе жатқан дəстүр бойынша алаш 

(alaču)  деп  атаған  болуы  керек.  Қытайлар  бұл  атауды  хэлачжи 

(alaču=alačuq) белгілеген. Оның дəлелі жоғарыдағы біздің анализ 

жасаған тарихи деректер. 

Біздің осы анализімізге байланысты түрік бітіг жазуы да дəлел 

бола алады-ау деген ойдамыз.

Көк  түрік  қағанатының  үшінші  қағаны  Білге  қағанға  арнап 

тұрғызған Білге қаған ұстының бірінші жолының ортасы эрозияға 

ұшыраған еді. Бұл эрозияға ұшыраған мəтінді В.В. Радлов былай-

ша көшірген. 

(4 əріп өшіп кеткен) .... 

....

.

.

.

. 

деп көшіріп төмендегі оқылымын берген. Онда:

....nta amty (a)l .... tysy ăr, toquz jdinikăr, külüg begleri, boduny ....

Аудармасы:

То ...........теперь..........мужи,  приверженные  беги  и  его  народ 

[выразил ему свое почитание] ....

Осы жолдардың авторы 2005 жылы «Орхон ескерткіштерінің 

толық Атласы» атты еңбегімізде түпнұсқаны былайша берген едік. 

Онда:

(4 əріп өшкен): 

жүктеу/скачать 5,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: