Қазақстанның «АҚ жол» демократиялық партиясы xxi-ғасырдағы Алаштың Ақ жолы Астана – 2014 ж

392

жоғарыдағы мəтіндегі төрт əріпті жаңғыртқандай болдық. Онымен 

қатар бұрын жаңсақ көшірілген əріп кескіндерін орнына қойдық. 

Нəтижесін 2012 жылы жарық керген «Орхон мұралары» ІІ-кітапқа 

енгіздік. Онда:

Түпнұсқасы:

....

.... 

Транскрипциясы:

...anta amty al[ač], [al]ty esir, toquz - o uz kidiz kerekülig begler 

boduny .....

Аудармасы:

....бүгінгі  алаш,  алты  тақ,  тоғыз-оғыз  киіз  керегелі  бектер 

халқы.

Сонымен  бұл  сөйлем  В.В.  Радлов,  П.М.  Мелиронский,  С.Е. 

Малов  оқылымдарынан  мүлде  басқаша  болып  шықты.  Бұл  ав-

торларда  эрозияға  ұшыраған  жолдарды  жаңғырту  мүмкіншілігі 

болған  жоқ.  Аз  уақытпен,  айнымалы  климатты  Моңғол  жерінде 

жұмыс жасау оңай болмады. Соның салдарынан түпнұсқа ту баста 

дұрыс  көшірілмеген.  Біз  бүгінгі  ғылым  мен  техника  жəне  уақыт 

мүмкіншілігін өз дəрежемізде пайдалана алдық. 

Нəтижесінде,  Түрік  қағанатын  орнатушы  қыпшақ  тайпалық 

одағы  алаш  атанған  алты  тақ  иесінің  алты  кіші  орданың  басын 

қосып əлемге əйгілі Түрік қағанатын (империя) орнату бақытына 

ие болды. 

Білге  қаған  мəтініндегі «alaču», «alty esir» атауларына 

түсініктеме берелік.

Жоғарыда  сараптама  жасаған  б.ж.с.  ІІІ  ғасырында  жазы-

лып  сақталған  қытай  дерегіндегі «l(h)o –ša (alaču)»,  ІІІ  ғасырда 

жазылған  Хотон-сақ  дерегінде  «ālaşyau (alaču)»,  атауы  санскрит 

дерегінде «batu kşiru (кіші орда)» деп аударылып сақталуы; жəне 

б.ж.с. 666 жылы құрылымдаған Гансудағы (аудан атауы); «хэлань 

(һэlan)»-ның санскрит тіліндегі мағынасы «алаш» (орда) деген сөз 

екендігі;  Батыс  Түрік  (түргеш)  хандығының  ордасы  орналасқан 

ауданның (тайпаның) атауы «Түргеш алашы» болса оның көсемінің 

лауазымы «Түргеш алаш чор» болуы; Басмыл тайпалық одағының 

көсемі, Біріккен Түрік қағанатының (Ұйғур) алғашқы ханы Ашина 

393

Ши «һэлан-Пицзю-кэхань (Алаш Білге қаған)» лауазым алуы бізге 

«alaču (алаш)» атауының алғашқы мағынасын айқындап беріп тұр. 

Аталмыш  тарихи  деректер  ежелгі  Сюнну  (Хунну=ғұн)  дəуірінен 

бастап «alaču» деген атау болғанын, ол атау үлкен тайпалар немесе 

тайпалық одақ, кіші хандықтардың (княжество) ордасы екенін, əрі 

ол «кіші орда» деген мағына беретіндігін дəлелдейді. 

Өйтсе Түрік қағанат дəуірінде жекеленген алты тайпалық одақ 

(хандық)  тардың  тағын «esır» (есір),  ордасын «alaču (алаш)»  деп 

атағанына  куə  боламыз.  Осы  алаш  (кіші  орданың)  басшылары 

бас қосып ынтамаққа келгенде түрік қағанатын (империя) құрып, 

Орталығын  Орда  деп  атаған.  Кезінде  бұл  алты  тайпаға  қыпшақ, 

тоғыз-оғыз, басмыл, қарлұқ, түргеш, отыз-оғыз тайпалық одақтар 

(алаштықтар – кіші ордалықтар) кірген сияқты. 

Біздің жоғарыда сарапқа салған «alaču» (алаш) атауының көне 

дəуірдегі  атаудың  алғашқы  мəні.  Нақтылап  айтсақ  атау  мəтінің 

тереңдегі көне қабаты (слой).

Түрік  қағанаты  құлап,  түркі  халықтары  ыдырап  бас-басы-

мен  кетіп  басқаларға  бодан  болып  кеткен  дəуірде «alaču»  атауы 

басқаша сипат алды.

Əлемнің қақ жартысына билік жүргізген Түрік қағанаты тарих 

саханасынан  кетті.  Түркілердің  біразы  қытайлардың,  бір  бөлігі 

парсылардың,  енді  бір  қаншасы  қытандардың  қоластында  еді. 

Біраз бөлігі қуыршақ хандық құрып өз күнін өзі көрді. Отыз-оғуз 

атанған  түріктердің  біразы  Селжүк  мемлекетін  құрып  кешікпей 

еуропаға  аяқ  тіреді.  Түріктердің  Тəңірлік  дінінің  орнын  Ислам, 

елдері біразын будизім иеленді. Халықтың дүниетанымы өзгеріп, 

ұлттық  менталитетке,  ұлттық  психологияға  аса  үлкен  төңкеріс 

жасалды.  Күлтегін  мəтініндегі  Білге  қаған  өсиетіндей  «батысқа, 

шығысқа да бардық, барған жерден не таптық» дегендейін билігі-

нен, бірлігінен түркілер өз ара алыстай бастады. Түркілер ортасы-

на сынадай сығылып кірген жат дін – жат идеология түркі этносын 

бір-біріне  жауластырды.  Біріне – бірі  жаттың  көзімен  қарайтын 

болды. Халық Қағанат құрған дəуірін, бірлігін, ынтымағын аңсап 

аһ ұрды.

Х-ХІ ғасырда орта Азияда түркі тектес Дешті қыпшақ, Оғыз, 

Селжүк,  Хорезм,  Қарахан  сияқты  бір  неше  хандықтарға  бөлініп 

394

кетті.  Соның  ішінде  бұрынғы  Ұлы  Түрік  қағанатының  тікелей 

ұрпақтары ХІ-ХІІІ ғғ аралығында «Ел-бөрі» ақ сүйектер (золотая 

рода) тайпасы билік құрған Қыпшақ хандығы саяси тұрғыдан да, 

əскери күш қуаты жағынан да бір шама қуатты болды. Бұрыңғы 

Көк  Түрік  империясымен  салыстыра  қарағанда,  оның  жұртына 

қайта  өсіп  шыққан  шағын  хандықтар  еді.  Өз  ара  бірлік  береке 

болмады.  Бұл  хандықтар  арасындағы  соғыстар  мен  қақтығыстар 

қарапайым халықты ауыр жағдайға түсіріп отырды.

ХІІІ ғасыр бастала салысымен Моңғолдардың ұлы жіңгір ша-

буылы басталып жарты əлемді қоластына қаратты. Моңғолдардың 

əлем тарихының сахнасына шығып келуі, түркі этносы үшін жаман 

болған жоқ. Шыңғыс хан 1196 жылы өзінің Меңгү – шівэйлерінің 

басын қосып Қамығ Меңгүлер хандығын құрды. 1206 жылға дейін 

түркі тектес жалайыр, қоңырат, найман, керей, оңғут (уақ), шығыс 

Түркістандық  арсалан – ұйғұрларды  қоластына  алғаннан  кейін 

орнатқан мемлекетін «киіз туырлықтылардың Моңғол ұлысы» деп 

атады  (МҚШ ...). Бұл  арада  Шыңғыс  хан  «киіз  туырлықтылар» 

деп  көшпелі  түркі,  моңғол  халқын  айтып  отыр.  Бұл  қағанат 

текқана бүгінгі моңғолдардың ата-бабасы меңгү – шівэйлерді ғана 

орнатқан  Ұлысы  емес  бүкіл  көшпелілердің,  соның  ішінде  түркі 

моңғолдардың  ортақ  мемлекеті,  ортақ  жеңісі,  ортақ  ұлысы  де-

генді айтып отыр. Шыңғыс хан армиясының 5% ғана моңғолдар 

болды. Армиясының негізгі құрамы түркілер (керей, уақ, найман, 

жалайыр,  қоңырат,  қыпшақ,  үйсін,  дулат,  кіші  жүздің  тайпала-

ры) болды. Сонсоң жол-жөнекей жеңген елдердің ер-азаматтарын 

соғысқа уақытша пайдаланып отырды. 

Əлемнің  бес  үлкен  дінін  (християн,  будизм,  иудей,  ислам, 

тəңіршілдік)  бірдей  құрметтеді.  Бірінен  бірін  артық  көрген  жоқ. 

Барлығы  да  жаратушыны,  жаратушы  бір  құдайды  ұлықтайтын 

болғандықтан ол бір жаратушыға деген құрмет деп көрді. Өзінің 

бағындырған  елін,  жұртын,  халқын  бір  ғана  ұлы  Йаса  заңымен 

ұстауды бұйырды. Сөйтіп, əлемде тұңғыш мəрте жаһандану иде-

ясын  ұсынды.  Нəтижесінде  бір-бірінен  алыстап  кеткен  түркі 

халқының басын қосты. 

Жошы – қыпшақ  ұлысының  (Алтын  орда)  соңғы  дəуірінде, 

нақтырақ айтсақ Тоқтамыс хан заманында қазақтың ұлы даласын-

395

да бір неше тайпалық одақтар пайда болып, Көк Түрік қағанаты 

орнар алдындағыдай өз-өз ордасын құра бастады. Олар тайпалық 

ордаларын «алаш» деп атай бастады. Моңғолстанда билік құрған 

Сұлтан Жүніс ханның екі ұлы екі кіші орда құрып алды. Бұл ту-

ралы  Бабыр  өз  еңбегінде  атап  өткен.  Үлкені  Сұлтан  Махмуд-

тан  гөрі  кішісі  Сұлтан  Ахмет  ел  ішінде  беделді  болған  сияқты. 

Ол  Моңғолстанның  көшпелілер  арасында 1487 -1504 жылдары 

хан  болды.  Мирхонд  мен  Хондемир  Сұлтан  Ахмет  ханды  «Ала-

шы  хан»  деп  атаған.  Ол  халмақ,  моңғол  тіліндегі  «алач-  бас  ке-

сер,  кісі  өлтіруші»  хан  деген  сөз  емес.  Керісінше,  өзі  жеке  кіші 

хандық құрып бұрыңғы дəстүр бойынша ордасын «alaču» (алаш) 

деп атағандықтан «Алаш хан» атанған болу керек. 

Сұлтан  Ахмет  хан  жауға  шапқанда  «алаш,  алаш»  деп  ұран 

салып атой салуы басқа аталас хандықтардың аруағын шақырып 

ұран тастағаны. Жеңіліп бара жатса, немесе шабуылы сəтсіздікке 

ұшырайтын  болса  басқа  алаштықтар  көмекке  келеді.  Бұл  ара-

да  Сұлтан  Ахмет  «Алаш  хан»  атанып  ұран  боп  тұрған  жоқ,  ба-

балар  аруағын  шақырып  ұрандатып  тұр.  Бабур – намеде  Сұлтан 

Ахметтің  «Алаш»  аталған  себебін  қалмақтар  мен  моңғол  тілін-

де «өлтіруші», «бас кесер» деген мағына береді дегені де дұрыс. 

Өйткені  қалмақтар  мен  моңғолдар  тілінде  түріктің  «алаш»  сөзі 

солай түсініледі. Ол өз түсінігімен солай қабылдаған. Сондықтан 

бұл  мағынасындағы  ұран  емес  көне  түрік  мағынасындағы  алты 

алаштың аруағын шақырған ұран.

«Алаш мыңы» дегенге келсек ол дəуірде қазақ тілінде бірнеше 

кіші орда (алаштықтар) болды. Солардың жасақтаған мыңдығын 

«Алаш  мыңы»  деп  атаған  болу  керек.  Ал,  үлкен  хандық  құрып, 

орда тіккен Бұрындықтардың мыңдығы, түмендігі ол басқаша ата-

лады. 

Қазақ тарихына қатысты деректердің ішінде ерекше мəн беріп 

шұқшия зерттейтін бір дерек – Алаш баһадүрге байланысты əңгіме.

Масуд ибн Осман Кухистани дерегі бізді ерекше қызықтырды. 

Онда:

«...[Абу-л-Хайр] – сұлтан обладатель ангельских качеств, в не-

дежде  на  блогополучие  и  счастье  остоновиля  юрте  (может  быть 

Орда-К.С) Алаша-баһадуру, калантара большого аймака. Алаша – 

396

баһадур и прочие калантары того могущемтвенного султана, опо-

ясались поясом искренной дружбы и служения и с утро до вечера 

беспрекослевено  исполнияли  службу. .... Алаш – баһадур  и  его 

аймак ... проявивших услужение и усердное моление, одарил до-

рогими халатами и такой царственной милостью, что невозможно 

представить больше этого, и остовил в его компетентом держании 

[право] распоряжения [своей] страной и имуществом ... » (тарих – 

и Абу-л-Харйр-хани. МИКХ. 1969. с. 143, 145). 

1426 – жылдары Жұмадық хан мен Маңғыт əмірлері арасында 

болған соғыста хан қаза тауып 16 жастағы Əбілқайыр сұлтан қолға 

түседі. Оның Шыңғыс хан ұрпағы, билік əулетінен екендігін білген 

соң маңғыт əмірлері Əбілқайырға құрмет көрсетіп босатып жібе-

реді. Жас сұлтан (жанында мықты, ақылды кеңесшілері болған бо-

луы мүмкін) еш қайда бұрылмастан Қыпшақтың атақты батыры, 

əрі биі Алаш-баһадүр ордасына келіп паналайды. Ал, Əбілқайыр 

ханзада Шығыс əулетінің ақсүйектер тұқымынан. 

Неліктен  Əбілқайыр  ханзада  Алаш-баһадүрге  барды?  Алаш-

баһадүр іспеттес ұлы далада ондаған батыр бағыландар тұрғанды, 

неге олай жасады? деген сұрақ туындайды. Жоғарыдағы сілтемеге 

қарағанда Алаш-баһадүр сияқты бір неше «Тантара»-лер, алаш ор-

далар бола тұра Алаш-баһадүрге келген.

Алаш-баһадүр  ХІ – ХІІІ  ғасырларда  хандық  құрған  Қыпшақ 

тайпалық  одағаның  тұқымы.  Қыпшақ  хандығының  билік  тай-

пасы  Ел-бөрінің  əулетінен  болуы  мүмкін.  Оның  сыртында  бұл 

қыпшақтар  бұрынғы  Көк  Түрік  қағанатын  құрушы  тайпалық 

одақ.  Атақты  Күлтегін,  Білге  қаған,  одан  бұрынғы  Бұмын,  Іс-

темі  (Дизабул),  Мухан  қағандардың  тұқымы.  Нақтырақ  айтсақ 

түрік этносының хан тұқымының алтын ұрпағы. Жошы басқарған 

Шыңғыс  хан  армиясы  Орта  Азияны  қоластына  алғаннан  кейін 

бұл  тайпаның  бұрынғы  əлеуеті  төмендегенімен  түркілердің  ал-

тын ұрпағы екеніне Шыңғыс ханның өзі үлкен мəн беріп санасып 

отырған. Ұлы қағанның осы бір саясатына ғалымдар бүгінге дейін 

назар аудара алмай келеді. 

Ұлы  қаған 1224 жылы  Жошы  хандығын  құрып,  үлес  жерін 

бөліп беріп, елін «Жошы-қыпшақ ұлысы» деп атауының өзі, бұл 

ұлыстың  тілі  қыпшақ  тілі  болуы,  Шыңғыс  ханның  ұрпақтары 

397

басқарған басқа ұлыстары (Шағатай, Өгедей, Тулуй т.б). соғыстан 

түскен пайданың белгілі мөлшерін Жошы-қыпшақ ұлысына бөліп 

беріп  отыруы,  бұрынғы  Көк  Түріктің  хан  əулетіне  көрсетілген 

басымдық, аса үлкен артықшылық əрі құрмет еді. Сол Ұлы қаған 

Шыңғыстың ұрпағы басына күн туғанда бірден Қыпшақ тайпасы-

на келіп бас сауғалауы орынды. Өйткені Түрік тектес қауымның, 

қалың түркілердің хан тұқымына жүгініп, соның көмегін алу саяси 

жағынан да, əлеуметтік жағынан да Əбілқайыр үшін пайдалы бо-

лады. 

Жоғарыдағы  Масуд  ибн  Осман  Кухистан  дерегінде  Алаш-

баһадүр, жəне басқа калантаралар «адал достықтың куəсі ретінде 

Əбілқайырға  белбеу  буындырып,  қымбат  шапан  сыйға  тартты, 

сый құрмет көрсетті» деген ақпарат қалдырған. Осман Кухистан 

бұл арада байырғы көшпелілердің билік жүйесіндегі дəстүр-салт, 

ритуалдарды түсінбегендігі байқалды. 

Сонау  хуннудан  бастап  Шыңғыс  ханға  дейін  байырғы 

көшпелілердің  хандары  мен  қағандарын  хан  көтергенде  ханның 

жеті асыл, қасйетті символын белгілеп табыстайтын болған. Олар:

1.  Аса таяқ, 2. Байрақ-ту, 3. Тəжі, 4. Хан белдігі, 5. Хандық 

камзол, 6. Хандық атағы (темужинге Шыңғыс хан атағы берілетіні 

сияқты), 7. Хан күлігі (аты). 

Міне  осы  жеті  символын  байырғы  Көк  Түріктің  алтын 

ұрпағы  Алаш-баһадүр  өз  қолымен  табыс  етіп  Əбілқайырды  хан 

көтерген.  Осман  Кухистанның  көзіне  оттай  басылып  назарын 

аудартқан дүние хан белдігі мен хан камзолы болған. Сондықтан 

ол  көшпелілердің  басқа  ритуалына  мəн  бермей  текқана  белдігі 

қымбат бағалы шапанын (хан камзолы) ғана сөз еткен. 

Ал, Алаш-баһадүр, Көк түріктерден жалғасқан «Алаш» атауын 

ұран  ретінде  көтеріп  алып  жүргендіктен  Алаш-баһадүр  атанған 

болу керек.

«Алаш» атауы  ұранға айналған  бұл кезең  «Алаш» атауының 

мəні,  мағынасы  қоғамдағы  міндет-мақсаты  өзгерген  мағыналық 

екінші қабатын (слой) көрсетеді.

Алаш  атауының  үшінші  қабаты  мүлдем  басқаша  өзгеріске 

түскен. Дыбысталу формасы «alažyq (алажық)», «alačyq (алачық)», 

«alažuq (алажуқ)», «alačuq (алачуқ)», «alašyq (алашық)», «ylašyq 

398

(ылашық)», «alašyq (алашық)», «ulačyq (уалашық)», «alaža (ала-

жа)» т.т.с.с (ЭСТЯ. 1974. с. 130).

Мағынасы: сарай, баспана, үй, күрке, лашық.

«Alačuk» (алашуқ) сөзіне лингвистикалық талдау жасалық. 

Ala+čuq; Ala – ала, шұбар,. Ала – əр түрлі өңнен, əр түрлі тек-

тен, əр түрлі заттан құралған заттың сыны. Alaču / alačuq сөзінің 

алғашқы кездегі «ала» түбірінің мəні əртүрлі рулардан, тайпалар-

дан құралған орталық баспананы білдіреді. Осы «ala» (ала) түбірге 

– ču / čuq жалғауы жалғанған. –ču / čuq жалғауы түбір сөзге (зат 

есім, сын есім, етістік жалғанып зат есім тудыратын көне жұрнақ 

(Brockelman OGM § 26). 

– ču / čuq, - жалғауындағы аталмыш затты кішірейтіп көрсететін 

мағына береді (Doerfer ІІ102; ЭСТЯ. 1974. с. 132-133).

Біздің сөз етіп отырған «alaču», «alačuq» атауларымыз əр түрлі 

ру, тайпалардан құралған кіші хандықтың, тайпалық одақтың ор-

дасын белгілеп отыр. Осы əр түрлі тайпаның орталығы болған орда 

кіші орда екенін көрсету үшін – ču / - čuq жалғаулығы жалғанған.

Қорытынды.

1.  Ж.с. ІІІ – ХІІ ғғ аралығында Алаш (alaču / alačuq) атауы ала-

құла əртүрлі ру тайпаның басын қосып бір орталыққа бағындырған 

тайпа,  тайпалық  Одақ  немесе  «кіші  хандықтың  Ордасы»  деген 

мағына берген. «Алаш» атауының бұл бірінші кезеңі (қабаты). 

2.  Ж.с. ХІІ-дан бүгінге дейін қазақ ұлтын құраған тайпалардың 

ұраны болған. Бұл атаудың екінші кезеңі. 

3.  Атаудың алғашқы қабатының (кезеңінің) «кіші орда» деген 

мəні  өзгеріп,  қазіргі  заманда  «баспана», «үй», «күрке», «лашық» 

деген мағынада түркі халықтарының сөздік қорында сақталған.

4.  ХХ ғасырда қазақ ұлтының балама атауына айналған. Бұл 

атаудың төртінші қабаты (кезеңі).

Пайдаланған əдебиеттер

1.  Divanü Lûgat-it-türk tercümesi. Çerren B. Atlаy. T. I. Ankara. 1986.

2.  А. Б. Материальный быт ранних тюрок. Жилице // Природное окру-

жение и материальная культура пратюркских народов. М. 2008. С. 

219-272.

3.  Жалайр Қ. Шежірелер жинағы. Алматы 1997.

4.  Қазақстан  тарихы  туралы  қытай  деректемелері.  Т.  ІV (Аударып 

399

түсініктемесін жасаған Б. Еженханұлы, Ж. Ошан) Алматы. 2006 ж.

5.  Құдайбердіұлы Ш. Түрік қазақ-қырғыз һəм хандар шежіресі. Алма-

ты. 1991.

6.  Малявкин А.Г. Историческая география Центральный Азии. Ново-

сибирск. 1981.

7.  Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. 

Новосибирск. 1989.

8.  Махмуд  Кошғорий.  Туркий  сузлар  девони  (Девону  луғотит  турк) 

Таржимошы С. М. Муталибов. Тошкент. 1960.

9.  Материалы по истории казахских ханств ХV-ХVIII веков. Алматы 

1969.

10.  Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. Алма-Ата. 1999.

11.  Севортян  Э.В.  Этимологический  словарь  тюркских  языков.  М., 

1974.

12.  Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары 1-кітап. Астана. 2003.

13.  Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары 2-кітап. Алматы. 2012.

14.  Таскин В.С. Материалы по истории древних кочевых народов груп-

пы дунху. М., 1984.

15.  Тарих-и Абул-хайр-хани // Материалы по истории казахских ханств 

ХV-ХVIII вв. А-А., 1969.

16.   Bailey A.W. Dictonary of Khotan Saka. Cambridge. 1979.

17. 

 Brockelmann C. Osttürkische Grammatik der islamischen 

Literatursprachen Mittelasiens. Leiden. 1954.

18.  Doerfer G. Türkische Elemente im Neupersischen. Alif bis. ta. 

Wiesbaden: 1965. Bd. II.

19.   Emmerick R.E.: Skjærvø P.O. Studies ın the Vocabulary of Khotanese. 

Wien. I-1982; II-1987; III-1997.

20.   Konov S. Khotansakische Grammatik. Leipzig. 1941.

21.  Zieme P. Die türkischen Yosipas-Fragmente. MİO. Bd. XW. Hefi .  1. 

Berlin 1968.

22.  Цы хай (Сөз мұхиты: Энциклопедиялық сөздік). Бейжін. 2010.

Қысқарған атаулар

ТПХЮЦ – Юэ  Ши  Тай-пин  Хуаньюй  цзи  (Тай  пин  Син-гоның  ел 

басқарған заманы (976-983 жж.) туралы белгілеу).

ЭСТЯ – Этимологический словарь тюркских языков.

400

Əбсадықов Алмасбек

А. Байтұрсынов атындағы 

Қостанай мемлекеттік  

университетінің проректоры,

филология ғылымдарының 

докторы, профессор

АЛАШ ҰРАНЫ ЖƏНЕ БӨРІ ТОТЕМІ!!!

Түркі тектес халықтардың арасына кең тараған таным бойын-

ша Алаш - ортақ ұран жəне түпкі баба. Ал бұл ұғымдар халықтың 

тотемдік  наным-түсінігіне  байланысты  қалыптасатыны  белгілі. 

Сондықтан  «Алаштың»  төркінін  тотемдік  түсініктерден  іздеген 

жөн. Мұнда ə дегеннен ауызға ілінетін тотем – қасқыр. Көшпелі 

түркілер  өздерінің  шығу  тегін  қасқырдан  (бөріден)  таратқаны 

көпшілікке мəлім. Айталық, көне көк түркілердің билеуші əулеті 

өздерін  «Ашина»,  яғни  «қасқыр  тектес  ұрпақтарымыз»  деп 

санаған. Түркі тектес башқұрт (бас+құрт(қасқыр)) халқының ата-

уында  да  «қасқыр»  ұғымы  орын  алған.  Қазақтың  Кіші  жүзінде 

«Қызылқұрт» деген ру атауы бар. Сонымен қатар қазақтар ұрысқа 

шыққанда бөрі бедерленген байрақ көтеретін болған. ХІХ ғасырда 

өмір сүрген Сүйінбай ақын бөрілі байрақ туралы:

Бөрілі менің байрағым,

Бөрілі байрақ көтерілсе,

Қозып кетер қайдағым, - деп жырлған еді.

Ұранға айналып, байраққа бедерленген ұғымның көне бастауы 

тотемдік наным-сенімдерге тірелетіні сөзсіз. Өйткені жауға қарсы 

айбат көтеріп, рух шақыратын нышандарда кездейсоқ мағына бол-

401

майды  жəне  онда  халықтың  наным-сеніміне  қатысты  түсініктер 

мен ұғымдар орын алады. Соғыс немесе ұрыс үстінде жауласушы 

жақтар ұран сөзі арқылы өздеріне жəрдемге, көмекке келетін тотем 

бабасын,  аруақ  иелерін,  сондай-ақ  мұсылман  əулие-əнбиелерді, 

пірлерді шақырады. Байрақ көтеру арқылы жауынгерлерді жігер-

лендіреді. «Қазақ халқының, - деп жазады Қ. Халид,- «ұран» дей-

тін сөзі бар. Қыздыру, жиналу, қайрат беру мағынасында айтыла-

ды. ...Əр  рудың  өзіне  тəн  ұраны  болады.  Егер  өзге  тайпалармен 

ұрыс-қақтығыс бола қалса, «Алаш, Алаш» деп шақырады»[2, 72]. 

Алаш  сөз  жоқ, «өзге  тайпалармен  ұрыс-қақтығыста» 

шақырылатын  ұран.  Бұл - бір.  Ал  ұранға  арғы  ата-баба  есімдері 

алынатыны  мəлім.  Мұны  қазақ  аңыздарының  мазмұндары  да 

айқындайды. «Алаш» деген атты ұранға қойып, жауға шапқанда 

«Алаш,  алаш»  деп  шабыңдар. «Алаш,  алаш»  демегенді  əкең 

де  болса  ұрып  жық  деп  бата  қылысыпты» [3, 153], - дейді  қазақ 

аңыздары. ендігі бір тұста аңыздар: «Бұрын қазақ бөтен халықпен 

шектессе, біреуі «Алаш» деген ұранды шақырса, бəрі бірыңғай бо-

402

лып, тез жиылып, тілек қосып қалады екен» [4, 57]. Демек, Алаш 

ұраны  əке  орнынан  да  жоғары  ұғым,  яғни  тотем  баба  екендігін 

жəне  тілегі  бір  туысқандық  ұғымда  қолданылғанын  байқаймыз. 

Біздің  пайымдауымызша,  Алаш - көшпелілердің  бөрі  тотемі.  Ол 

қасқырды,  яғни  тотем  бабаны  тұспалдап  атауынан  қалыптасқан 

ұғым. Тотем бабаны тура атамай, тұспалдап атау көп халықтардың 

дүниетанымында сақталған. Мысалы, қазақтар сол қасқырдың өзін 

«бөрі», «ит-құс», «сырттан» деп те атайды.

Бұл  мысалдардың  логикалық  қисыны  біздерді  бөрілі  байрақ 

пен  «Алаш»  ұранын  бірін-бірі  толықтыратын  ұғымдар  қатарына 

жатқызуға жетелейді. Оның бірі сурет түріндегі белгі болса, екін-

шісі сол суретке «жан бітіретін» ұран сөз. Екеуі де көне рухтың-

бөрі ұғымының сипаты. Сурет ретінде сақталған байрақтағы бөрі 

бедерінің  тотемдік  сипаты  анық  болса,  сөзбен  жеткен  «Алаш» 

ұранының түпкі мағынасы өте көмескі. 

Түркілік «Алаш» ұранының көне мағынасын ашуға алғаш тал-

пыныс  жасағандардың  қатарына  қазақтың  ХХ  ғасыр  басындағы 

Алаш зиялыларының атын атауға болады. Олар бұл сөзде халықтың 

көне дүние танымына қатысты ұғым бар екендігін дұрыс ұғынды, 

дəл  болжады.  Мысалы,  көрнекті  Алаш  қайраткері  Ə.  Бөкейхан 

ұран туралы мынадай пікір білдірген еді: «...Ни один из этих ро-

дов не отказывается от подчинения, кроме своего родового част-

ного «урана» (боевой клич), общенародному «алаш» обязываеще-

му каждого киргиза беспрекословно идти на помощь обиженному 

собрату, забывая даже междоусобицы и хотя бы в виду сильного 

неприятеля и неминуемой от него смерти. Эта-то своеобразная и 

интересная жизнь киргизов отразилась, как в зеркале, в их разно-

образной и богатой устной поэзии. Многие из этих произведений 

носят  на  себе  следы  глубокой  древности  и  печать  отдаленного 

прошлого жизни, быта и верований киргизов» [5, 319 ]. 

«Ажал  кебінін  киетін  қауіпке  қарамастан  «Алаш»  ұранының 

соңына еретін қазақтың» көне дүниетанымында «Алашқа» қатысты 

көмескі  таным  бар  екендігін  М.  Дулатов  та  атап  өтеді.  Ол  бы-

лай  деп  жазады: «Қазақтың  не  себептен  алаш,  не  себептен  қазақ, 

үш  жүз  атағанын  баяндайтын  бұлардан  басқа  да  ертегілер  бар… 

Бірақ  мұндай  ертегілер  қазақтың  аты,  тегін  зерттеушілерді  ойға 

403

қалдырарлық жері бар. Мəселен, қазақ, я алаш, қалай да болса, бір 

кісі-ру басы емес екені рас-ау, əйтпесе біріне-бірі қайшы келе бер-

се  де,  көптеген  халық  аузында  сөйленіп  ертегі  болып  жүргеніне 

қарағанда, «қазақ», «алаш»  сөздерінің  түбінде  бір  көмескілік  бар 

ғой  дегізетін.  Тарихшылар  мұндай  ертегі  сөздерді  де  ескерусіз 

қалдырмай,  түбінде  салыстыра,  қорыта  келе  бір  дəлелді  мағына 

шығаруға болар деген үмітпен жинап жазады. Бірақ əлі күнге шейін 

ондай сөздерді қолданып бір нəтиже шығарған жоқ» » [6, 318]. 

ХІХ  ғасырдың  соңы,  ХХ  ғасырдың    басында  Алаш 

зиялыларының тарапынан қойылған бұл мəселе əлі күнге дейін өз 

маңызын  жойған  жоқ.  Біздіңше,  Алаш  ұранын  жалпы  халықтық 

дүниетаныммен,  атап  айтқанда,  түркі-моңғол  кеңістігіндегі 

халықтардың тотемдік наным-сенімімен жəне көшпелілік таным-

мен  байланыстыра  зерттеген  дұрыс.  Өйткені  «Алаш» - қырғыз, 

қарақалпақ,  ноғай,  өзбек  сынды  көшпелі  түркі  халықтарына 

да  ортақ  ұран [2, 72]. Г.Потанин  айтуынша, «Алаш»  ұранын 

моңғолдар да қолданады [7, 265]. Қазақ тарихшысы М. Тынышпа-

ев қырғыз бен қарақалпақтар қазақтармен жүз арқылы емес, ортақ 

«Алаш»  ұраны  арқылы  бірігетінін  атап  өтеді.  Түркі-моңғолдық 

туысқан халықтарды Алаш ұғымы арқылы жақындатып тұрған ба-

сты нəрсенің бірі - тегі мен тілі бір туысқандық қана емес, көшпелі 

тұрмыс-тіршіліктен туындайтын дүниетанымның бірізділігі. 

Дүниетанымның  бірізділігі  көшпелі  халықтардың  сыртқы 

жауға бірге тізе қосып күресу үміті мен тілегіне де сүйеу болады. 

Көшпелі  түркі  халықтарын,  яғни  «алашты»  бір  шаңырақ  астына 

біріктіруге  ұмтылу  көрінісі  қазақ  тарихында  бірнеше  рет  орын 

алған  еді.  Айталық,  ХҮІІІ  ғасырдың  соңғы  ширегінде  хандық 

билік пен отаршылдық езгіге қарсы көтерілістің жетекшісі Сырым 

батыр көшпелі тіршілік ететін алты алаш халқын-қарақалпақ, сарт, 

өзбек, қазақ, түркмен, естектерді (башқұрт) орыс үкіметіне қарсы 

бірігіп күресуге шақырғандығы туралы аңыз сақталған. Ол: «Мы 

– каракалпаки, сарты, узбеки, казахи, туркмены и эстеки- все эти 

шесть  народностей  должны  обьединиться  и  выступить  войною 

против русского царя, иначе он поодиночке разобьет каждого из 

нас» [8, 236],- деген үндеу тастаған.

Қазақтың  соңғы  ханы  Кенесары  да  қырғыз  халқын  Ресейдің 

отарлау  саясатына  қарсы  көтеруге  ұмтылғаны  тарихтан  белгілі. 

404

Олай  болса,  қазақтарда  Алаш  ұғымына  қатысты  дүниетаным 

өзге түркі тектес халықтарға қарағанда тереңірек сақталған жəне 

онда далалық өлкеде еркін көшіп-қонып жүрген тəуелсіз көшпелі 

тұрмыс ардақталатын сарын сақталған. Бұл сарын Мəшһүр Жүсіп 

жазбаларына  тіркелген  аңыздың  мазмұнынан  айқын  көрінеді. 

Аңыздың  қысқаша  мазмұны  мынадай: «Бұқара  ханы  (назар 

аударыңыз:отырықшы  өлкенің  ханы-А.Ə.)  Қызыл  Арыстанның 

анадан ала туғандықтан Сырдариядан əрі өткізіп (далалық өлкеге-

А.Ə.) қуып жіберген баласы Алаша уақыт өте келе ел болып қатты 

күшейеді. Оны естіген хан Қотан, Қоғам, Қондыгер, Қобан, Майқы 

билерге елші жіберіп баласын қайтаруды сұрайды. Билер өз тара-

пынан жүз жігітті жіберіп қайтсын деген  хан тілегін жеткізгенде 

Алаша хан маңындағылар: 

«Аты бестісінде қартаятын,

Жігіті жиырма бесінде қартаятын,

Көк шөпті жұлғаннан басқа ісі жоқ,

Еркегі ат болатын, ұрғашысы жат болатын,

Тымақты тақияға айырбастайтын,

Пышақты қасыққа айырбастайтын,

Тары мен бидайдың нанын жегенге,

Жаумен көженің суын ішкенге құтыратын,

Бөдененің бір санын жегенге күпті болатын сарттың жаз болса 

тұзын, қыс болса отыны мен көмірін тасығаннан басқа қызығы жоқ 

жерде не ақыларың бар?», - деп жауап қатып, отырықшы өмірді 

жақтырмайтынын  жеткізеді. «Біз  енді  ел  болғанымызды,  жұрт 

болғанымызды  жұрт  көзіне  түсірелік»  деп  Алашаны  Ұлытаудың 

басында  хан  сайлайды»[3, 128-129].Аңыздың  соңы  көшпелі 

қазақтарға билік құрған Алаша ханның тұсы халық тұрмысының 

бағы жанып, татулығы жарасқандығын мəтел сөзбен жеткізеді:

«Кеше Алаш, Алаш болғанда, 

Алаша хан болғанда, 

Үйіміз ағаш болғанда,

Ұранымыз Алаш болғанда,

Үш жүздің баласы қазақ емес пе едік?!»[3, 153] 

Аңыздағы «үйіміз - ағаш» деген тіркес - көшпелі тұрмыстың 

басты символы кигіз үйдің бейнесі. Ал «Ұранымыз алаш болғанда//

405

Үш жүздің баласы қазақ емес пе едік» деген жолдар «Алаш» ұраны 

арқылы көшпелі қазақ руларының Үш жүз болып біріккендігінен 

хабар беріп тұр. 

«Алаш»  сөзінің  қасқыр  ұғымын  беретін  мағынасының 

түзілуіне көшпелі моңғол-түркі тектес халықтардың көне түсінігі 

арқау болған. Оған Шыңғыс ханның арғы шыққан тегін баяндай-

тын  көне  мифтік  аңыздың  тікелей  əсері  бар  деп  есептейміз.  Ол 

-  моңғол  тектес  тайпалардың  шығу  тегін  баяндайтын  Алаң-Қоға 

(сұлу) туралы көне миф. 

Көне миф мазмұны моңғол тайпасын Бөрте Шынуа (бұл есім 

қасқыр деген мағына береді) мен Марал сұлудан таратады. Олар 

Көк Тəңірінің жебеуімен теңізден өтіп, Бұрхан Қалдын деген тауды 

мекен етеді. Бұлардан бес-алты ұрпақ өткеннен кейін Борықшын 

атты бала туады. Борықшыннан Дұба соқыр мен Добу мерген де-

ген  екі  бала  дүниге  келеді.  Добу  мерген  Алаң  сұлу  деген  қызға 

үйленеді. Алаң сұлу Добу мергенге тиген соң Белкүнтей, Бекүнтей 

есімді екі ұл туады. Ал, Дуа соқырдың төрт баласы бар еді. Дұба 

соқыр өлген соң, оның балалары Добу мергенді көзге ілмей, келе-

ке етіп, өз жөндеріне кетеді... Сөйтіп жүргенде, Бобу мерген ғайып 

болады. Добу мерген ғайып болғаннан кейін Алаң қоға ерсіз жүріп,  

Бұқа Қатығы, Бұқұчи Салчи, Боданшар Мұнқақ есімді үш ұл туады. 

Белкүнтей, Бекүнтей екі ұлы шешелерін мына ұлдарды қалай туды 

деп  жасырын  əңгіме  етіп: «Ағайын-туыстарда  өзі  тұрғылас  адам 

жоқ.  Сонда  бұл  ұлдар  кімдікі  болды?  Мына  Мақалық  Байғұдай 

адамы  басшылық  етеді.  Соныкі  шығар?!»,-  деп  шүйіркелескенін 

Алаң қоға сезіп, көктемнің бір күні сүрленген қойдың етін асып, 

бес ұлын қасына шақырып, қатарластыра отырғызып бір-бір жебе 

ұстатып: «Ұлдарым, осы жебені сындырыңдар!», - дейді. Ұлдары 

сындырып  тастайды.  Жəне  тағы  да  жебені  біріктіріп  ұстағанда, 

оны ешкім сындыра алмайды. Сонда шешесі Алаң Қоға бүй дейді: 

«Екі ұлым, сендер мына туған үш ұлды кімнің балалары болды деп 

күдіктенесіңдер! Күдіктенгендерің дұрыс! Əр түн сайын сары ше-

гір адам келіп, құрсағымды сипап түңілік, маңдайшыдан сəуледей 

еніп, күн мен ай жарқырап шығар шақта сары ит болып, жаланып-

жұқтанып шығып кететін еді. Соған қарап мен бұларды тəңірдің 

ұлдары  ма  деп  ойлаймын!  Қараша  адамға  теңеп,  сөз  етпей-ақ 

406

қойыңдар!  Күндердің  күнінде  қиырдың  қағаны,  ұлыстың  иесі 

болған  тұста,  сонда  ұғасыңдар,  сендер!  Қара  басты  кісілер  емес. 

Əйтеуір,  сен  екеуің  көлеңке-нөкерлерің  болсын!»  дейді.  Екі  ұлы 

үн қатпайды. Алаң қоға тағы да ұлдарына өсиет етіп:

«Сен – бес ұлым, бір құрсақтан тудыңдар,

Сен бесеуің тату болмасаңдар –

Жаңағы жалғыз жебедей оңай жеңілесіңдер.

Жаңағы біріккен жебедей бірлікті болсаңдар –

Сендерді кім жеңе алар еді!», -дейді.

Содан кешікпей Алаң қоға ғайып болады» [9, 30-34].   

Мифтің жалғасы Алаң сұлудың күйеусіз тапқан үш ұлының кен-

жесі  Боданшардың  ұрпағынан  Шыңғыс  ханның  дүниеге  келгені 

туралы  баянға  ұласады.  Демек,  Шыңғыстың  арғы  тегінде  Көк 

Тəңірі  қолдаған  бөрі  тотемінің  ізі  болса,  бергі  атасында  иттің 

ізі  бар.  Қазақ  ұғымы - үшін  ит  пен  қасқыр  бір  тұқым.  Қазақтар 

қасқырды кейде ит (ит-құс) деп те атайды. Сондықтан болар Алаң 

қоға  туралы  айтылатын  мифтің    қазақ  арасындағы  нұсқасында 

көктен түсетін сəуле қасқыр бейнесінде:  «Дуюн – Баян имел сы-

новей от первой жены; потом он взял Алангу; умирая, он сказал 

своей жене Алангу, что он будет приходить к ней в виде света, а 

уходить в виде волка. И он приходил, а уходя восклицал: «Чингис! 

Чингис!»  У  Алангу  родился  сын  Чингис.  Братья  сказали: «Ребе-

нок  родился  без  отца!  Значит  он  прижит  от  незаконного  мужа». 

Они хотели убить Чингиса. Чингис, будучи еще мальчиком, бежал 

вверх по реке Курлен...» [10, 64]. 

Моңғол  тілінде  қасқыр  деген  ұғым  «чино,  шина,  шоно»  де-

ген сөзбен беріледі. Алаң қоғаға сəуле болып келіп жүрген тотем, 

аруақ – қасқыр.  Осыдан  барып  түркі-моңғол  тектес  көшпелілер 

өздерін Алаң мен «шононың» ұрпағымыз деп танығанға ұқсайды. 

«Алаң»  мен  «шынның»  кіріге  бірігуінен  «Алаш»  сөзі  түзілген, 

«Алаш бабалары», «Алаш ұраны» сынды ұғымдар қалыптасқан.

«Чино»  сөзі,  яғни  қасқыр  Темучин,  Шыңғыс  есімдерінде  де 

орын алған. Бұл орайда, «Ақсақ құлан-Жошы хан» аңызының бір 

нұсқасында Жошының əкесі Шыңғысты Алаша хан ауыстыраты-

нын еске салғымыз келеді [11, 395-400]. Үш жүз қазақтың Кіші жүзі 

Алшын  деген  тайпа  бірлестігінен  тұрады.  Осы  атаудағы  «шын» 

407

сөзі қасқыр ұғымының моңғол тіліндегі баламасына жақын. Қазақ 

тарихшысы  М.Тынышпаев  «Алаш»  ұранын  негізінен  Алтайды 

жайлаған Алшын тайпалары алып келген деп есептейді [12, 72-73]. 

Келтірілген мысалдар Алаш сөзіндегі «шын» (чин) ұғымының 

көне миф арқылы халық танымына орныққанын көмескі болса да 

байқатады. Ал сол кіріге біріккен сөздегі алғашқы сыңар «Алаң» 

атауы қайда деген сұрақ туары анық. Бұл тұста келтірілер мысал 

өте аз. Алаш сөзінің ұрандық сипатын ашатын ұғымдарды қазақ 

фольклоры  мен  жырау-жыршы  шығармаларынан  тани  аламыз. 

Халықтың көне түсінігінен мол хабары бар жыраулардың бейнелі 

сөздерінен  «Алаң»  атауын  немесе  сол  ұғымды  беретін  сөздерді 

кездестіруге болады. 

Алдымен ХҮІ ғасырда өмір сүрген атақты жырау Қазтуғанның  

толғауынан  үзінді  келтіреміз.  Оның  «Еділмен  қоштасу»  атты 

толғауының бастауы «Алаң» деген сөзді бірнеше рет қайталаудан 

басталады:

Алаң да, алаң, алаң жұрт,

Ақ ала ордам қонған жұрт...

Осындағы  «Алаң»  сөзі  көне  аңыздағы  Алаң  қоға  бейнесі. 

Толғауға  бұл  сөздің  арқау  болып  отырғанының  бірнеше  себебі 

бар. Біріншіден, аңыздағы Алаң сұлу бес ұлының басын біріктіріп, 

бірлікті  өсиет  еткен  болатын.  Екіншіден,  əкесіз  туғандықтан  ел-

ден  қуылған  Шыңғыс  ханды  Майқы  би  бастаған 12 би  баланың 

шешесі Алаң сұлудың жөн сілтеуімен тауып алып, жұртқа əкеліп 

хан ететін [10, 64-65]. Толғау тілімен айтсақ, «ақ ала орда» тігеді. 

«Алаң  жұрт» - бір  анадан  туған  ұлдардың  жұрты  əрі  бірліктің 

символы.  Ал  бірлігі  мықты  жұртқа  ғана  «орда»  тігіледі.  Орда – 

биліктің, яғни Шыңғыстық биліктің символы. 

Алаң  қоғаның  бес  ұлына  берген  өсиеті  тұспалды  бейнелі 

сөзбен Махамбеттің толғауында да айтылады:

Біз бір енеден бір едік,

Біз енеден екі едік.

Екеуіміз жүргенде,

Бір-бірімізге ес едік.

Бір енеден үш едік,

Үшеуіміз жүргенде,

408

Толып жатқан күш едік.

Бір енеден бес едік,

Бесеуіміз жүргенде,

Алашқа болман деуші едік.

Өтемістен туған он едік,

Онымыз атқа мінгенде,

Жер қайысқан қол едік.

Махамбеттің  беске  дейін  санамалап  отырған  тұстары  Алаң 

қоғаға қатысты айтылатын көне аңыздың көркем өлеңдегі көрінісі. 

Ақын  «төрт»  деген  сөзді  айтпайды.  Өйткені  аңызда  төрт  ұл  де-

ген дерек жоқ. Ақын Алаң қоғаның күйеуден тапқан екі ұлы мен 

құдіреттің қолдауымен дүниеге келтірген үш баланы қосып «бір 

енеден  бес  едік»  деп  аңыздағы  бес  баланы  мегзейді.  Ол  өлеңде 

енеден туған бес балаға атадан (Өтемістен) туған он бала қосылып, 

«жер қайысқан қол едік» деп жырлайды. 

Ақынның  «Бесеуіміз  жүргенде//  Алашқа  болман  деуші  едік» 

деген  жолдағы  сөздер – бірлікті  насихаттау  жəне  Алаң  сұлудың 

бес баласына бірлікті өсиет еткен қайта бір еске салу. Махамбет 

ақынның аталмыш толғауы бірлікті, тегеуіріні мықты күштілікті 

аңсаған тілектен туған.

Қорыта  келгенде,  көшпелілерге  «Алаштың»  ұран  болып 

жүрген себебі бірнешеу. Біріншіден, ол - Еуразия кеңістігінде ХІІІ 

ғасырдан бастап тұтас дүниетанымға айналған шыңғысизмнің ба-

стау арнасы. Екіншіден, Алаш -бір ана мен тотем бабадан тараған 

ұғымның түсінігі. Үшіншіден, Алаш - бірліктің символы. Осындай 

жиынтық ұғымдардың негізінде «Алаш» көшпелілердің ұранына 

айналған. Біздің ата-бабаларымыздың рухы бедерленген азулы аң, 

дала көкжалы-бөрілі байраққа қаны қалай қызатын болса, «бөрінің 

ұрпағымыз»  деген  мағына  білдіретін  «Алаш»  ұранына  да  солай 

қаны тулайтын болған. 

 

жүктеу/скачать 5,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: