Абай институтының хабаршысы

Абай институтының хабаршысы. №6 (12), 2011

9

13. Аристотель. Тайная тайных // Библиотека литера-

туры Древней Руси. Том 9. – http:// 

www.pushkinskijdom.ru

14.  Мұқанов  С.  Таңдамалы  шығармалар.  Он  алты 

томдық. – ХҮІ том. – Алматы, 1980. 

15. Роузентал Ф. Торжество знания: пер. с англ. – М., 

1978.

16.  Руми,  Джалал  ад-дин,  Мухаммад.  Маснави-йи 

Ма‘нави («Поэма  о  скрытом  смысле).  Второй  дафтар 

(байты 1-3810): пер. с перс. – СПб., 2009.

17.  Йассауи  Қ.А.  Хикмет  жинақ:  Даналық  сыр. – 

Алматы, 1998.

18.  Əл-Фараби.  Философиялық  трактаттар. – Ал-

маты,1973.

19. Бэкон Ф. Сочинения в двух томах. Т.2 / сост., общ. 

ред. и вст. статья Е.С. Лагутина, А.Л. Субботина. – М., 

1972. 

* * *

Т. Есембеков

О СИНЕРГЕТИКЕ В ПОЭЗИИ АБАЯ

Аннотация. Вопросы, рассматриваемые в статье. Духовность и эмоциональность поэтического 

мышления. Поэтическая концепция Абая. Основные аспекты художественного текста. 

Синергетика художественного текста. Духовная энергия как основа поэтического творчества. 

Психофизиологические основы энергии поэзии.

Ключевые слова: синергетика, номинация, духовность, энергетическая сила, энергообмен,

 антропология, поэтический текст, энергия мысли, энергия слова.

Т. Есембеков

АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ СИНЕРГЕТИКА ТУРАЛЫ

Аннотация. Мақалада қарастырылған мəселелер. Ақындық ойлаудың руханилығы жəне 

сезімділігі. Абайдың поэтикалық тұжырымы. Көркем мəтіннің негізгі аспектілері. 

Көркем мəтін синергетикасы. Рухани қуат ақындық шығармашылықтың негізі ретінде. 

Поэзия қуатының психофизиологиялық негіздері.

Тірек сөздер: синергетика, номинация, руханилық, энергетикалық қуат, қуат алмасу, 

антропология, ақындық мəтiн, ой қуаты, сөз қуаты.

T. Esembekov

ABOUT SYNERGETICS IN POETRY OF ABAI

Abstract. The issues dealt in this article. Spiritual and emotional of poetic thought. 

The poetic conception of Abai. Key aspects of the literary text. Synergetics of the literary text. 

Spiritual energy as a basis of poetry. Psychophysiological bases of poetry power.

Keywords: synergetics, nomination, spirituality, energy power, energy exchange, anthropology,

poetic text, the energy of thought, the energy of the word.

В методах многих наук на первый план сегод-

ня  выступают  такие  качественные  структурные 

факторы,  как  неустойчивость  поведения  элемен-

тов,  компонентов,  где  теряется  единственность 

в  решении,  накапливается  энергия.  Это  дало  ос-

нование  ученым  подвергнуть  критике  инерци-

альные  модели  оптимизации  жизни  и  общества, 

игнорирующие возможность радикальных преоб-

разований по законам самоорганизации.

В  основе  поэтической  номинации  и  поэти-

ческого  творчества  Абай  видел,  прежде  всего, 

эмоцио нальность,  духовное  напряжение.  Поэзия 

Абая как способ мышления, отношения и говоре-

ния – не исповедь, а проповедь с элементами от-

поведи. Встречаются элементы экзалотации эмо-

ционального  состояния.  Именно  с  Абая  начина-

ется самоопределение и самопознание казахской 

поэзии (литературоведческое, лингвокультурное).

А.  Кунанбаев – личность  уникальная.  Сумев 

создать  гармонию  бытийного  и  бытового,  Абай 

выполняет роль реформатора и основоположника 

общенационального литературного варианта язы-

Абай институтының хабаршысы.  №6 (12), 2011

10

ка и речи. Роль Абая в создании поэзии и поэти-

ческого  текста – центральная.  На  основе  катего-

рий духовности и эмоциональности поэтического 

мышления  Абай  фиксирует  собственно  мысли-

тельные  операции  энергообмена.  Из  них  можно 

выделить денотацию.

Абай чувствовал и угадывал духовную, эмоци-

онально-эстетическую, лингвокультурную приро-

ду поэзии, что заметно в его творении «Адамның 

кейбір кездері».

Это стихотворение об удивительных возмож-

ностях  поэзии,  которые  делают  мир  миром,  че-

ловека  человеком.  Поэтическое  слово  не  дороже 

предмета,  оно  переделывает,  пересоздает  это,  то 

есть называет его, чтобы оживать и уничтожить. 

Поэт говорит об энергии как основе художествен-

ного творчества.

Абай не нуждался в метаязыке для определе-

ния номинационной природы поэтического твор-

чества и текста, он прекрасно обходился стихами. 

Попытки  определения  производились  в  стихах: 

«Қуаты оттай бұрқырап», «Сұм дүние тонап жа-

тыр, ісің бар ма...», «Жүректе қайрат болмаса».

Абай,  внутренне  отрицавший  некоторые 

творческие  результаты  своих  предшественников, 

такие,  как  разбросанность,  творческую  «всеяд-

ность», сам был поэтом полифилософского скла-

да  ума,  ума  исключительно  глубокого  и  эмоцио-

нального,  проникавшего  в  смысловые  глубины 

неназываемого  и  предощутимого,  свидетельство 

этому стихотворение «Ғашықтың тілі – тілсіз тіл».

Свободная мысль Абая сразилась с роковыми 

социальными вопросами, но не утратила художе-

ственного беспристрастия. В его картинах нет ни 

пошлости,  ни  обидной  карикатуры.  Поэтическое 

чувство  не  искажается  напыщенностью  выраже-

ний.  Абай  отмечает  такое  свойство  поэтической 

мысли, «как  беспристрастность  (оценочность, 

эмоциональность):

Жайына біреу келсе кез

Белгілі жұмыс, сор қайнар.

Қуаты күшті нұрлы сөз

Қуатын білген абайлар.

Поэтическая концепция Абая умна, глубока и 

рассчитана  на  восприятие  и  оценку  потомками. 

В  этом  отношении  богат  смысловыми  пластами 

стих Абая «Жүрек – теңіз, қызықтың бəрі – асыл 

тас...».

Абай Кунанбаев – поэт, чьи творения, благода-

ря  гармоничности  текстов,  во  многом  превосхи-

тили  достижения  новой  поэзии  ХХ  века.  Поэти-

ческая мысль, по Абаю, должна озарять передний 

план. Тонко и едва заметно светить в ее бесконеч-

ной  глубине.  Он  в  основе  поэтического  творче-

ства видит не столько вдохновнение, сколько по-

этическую мысль вообще или как таковую.

По  мнению  Абая,  поэт  одним  словом,  одним 

счастливым звуком достигает цели, как бы улав-

ливает жизнь в самых ее внутренних выражениях. 

В этом плане особо содержательно стихотворение 

«Домбыраға қол соқпа». 

Стихи Абая эмоциональны в силу напряжения 

мысли, проникающей одновременно в смерть, и в 

любовь, в свет и мрак, в холод и тепло. Эти анти-

номии  являются  тематико-смысловым  стержнем 

национальной поэзии ХХ века. Процесс поэтиче-

ской номинации есть процесс мучительный, Мука 

и  Муза  у  Абая  явления  семантически  родствен-

ные.  С  предельной  истинностью  Абай  впервые 

вводит в автоопределение поэзии понятие «само-

истребление»,  как  бы  предугадывая  запросы  со-

временной поэтологии (в связи их взаимозависи-

мости судьбы поэта и всего творчества):

Ішім толған, у мен өрт, сыртым дүрдей,

Мен келмеске кетермін түк өндірмей.

Өлең шіркін – өсекші, жұртқа жаяр,

Сырымды тоқтатайын, айта бермей.

Говоря  о  поэзии,  поэт  называет  несколько 

сфер,  без  которых  она  энергетически  не  инте-

ресна:  а)  внутренний  мир  человека;  б)  тело,  его 

радости,  его  мудрая  физиологичность;  в)  жизнь, 

знающая все: Бога, порок, смерть, бессмертие; г) 

безупречная форма.

В  данном  случае  Абай  выделяет  основные 

аспекты художественного текста, которыми по со-

временной терминологии являются: 

1) антропологический аспект (картины мира);

2)  психологический  аспект  (эмоция,  экспрес-

сия, эмпатика);

3)  концептуальный  аспект  (авторская  точка 

зрения);

4) формально-смысловой аспект (структурно-

смысловой).

Абай говорит о духовной природе поэзии, поэ-

тического творчества и поэтического текста. Поэт 

предвосхитил антропоцентрическую концепцию. 

Говоря  о  тайной  свободе  поэзии,  Абай  называет 

Абай институтының хабаршысы. №6 (12), 2011

11

ее словом (а именно, слово как знак является клю-

чевым  языковым,  речевым  и  текстовым  номина-

тором). Он часто использует понятие «сөз» в раз-

личных номинациях:

Өлең деген – əр сөздің ұнасымы,

Сөз қосарлық орайлы жарасымы.

Сөзі тəтті, мағынасы түзу келсе,

Оған кімнің ұнасар таласуы.

Поэзия  Абая,  вообще,  столь  светла  только 

потому,  что  неизменно  трагична.  Он  вводит  в 

автоопределение поэзии «поэтический гипноз» 

и  дефиницию  «поэзия – дитя  смерти  и  отчая-

ния».  Поэты  ХІХ  века,  как  бы  прикрывая  свои 

мысли о поэзии и догадок о духовном, о его со-

держании  невыразимостью  и  неочевидностью 

вдохновения как состояния, процесса и резуль-

таты  творческой  деятельности,  умалчивали  в 

своих  песнях  ее  таинственную  суть  или  вовсе 

не говорили о нем.

Впервые  Абай  говорит  достаточно  прямо  и 

ясно о загадке природы поэтического, этим отли-

чается стих «Əуелде бір суық мұз – ақыл зерек».

Поэзия Абая – это не крик и не вопль, потому 

что голосовая номинанта его стиха не истерика, а 

высокий и сильный голос ультразвуковой частоты.

Абай проповедует максимальный изоморфизм 

поэтической  формы  и  содержания,  автоопреде-

ления  связаны  с  невыразимым,  он  склонен  ото-

ждествлять  три  родственные  категории:  душу, 

энергию, сердце.

Поэт настойчиво говорит о духовной энергии 

как  основе  поэтического  творчества,  он  уверен, 

что  поэта  рождает  дар  одухотворения,  поэтому 

связывает  стихи  с  эмоциональной  средой  жизни 

человека, сколько с его духовным, постоянно на-

пряженным, то есть энергетическим существова-

нием. Абай догадывался об историко-культурной 

силе и энергии поэтического текста, который жи-

вет  не  только  в  своем  историческом  измерении, 

но  и  способен  нести  свет  и  энергию  своего  на-

рода другим. Поэт как бы отмечает когнитивную 

энергию поэзии, ее силу и способность создавать 

общекультурные ценности.

В стихотворении «Келдік талай жерге енді...» 

автор выделяет основные качества энергии, при-

сущие поэтическому тексту, как действие, страсть, 

стремление к обновлению, раздвигающему преде-

лы достигнутого:

 

Іште қайғы, дерт пысып

Көкіректі өрт қысып

Айтуға көңілім тербенді.

Абай  мыслит  и  словами  как  поэт,  и  идеями 

как философ, не случайно он часто говорит о ду-

шевном страдании, но связывает это не сколько с 

эмоциональной  сферой  жизни  человека,  сколько 

с  авторитетом  разума,  как  одного  из  проявлений 

энергии  человеческого  духа.  Поэт  раскрывает 

психо-физиологические  основы  энергии  поэзии, 

тайны  скрытых  умственных  движений,  затраги-

вая  «бессознательное»  как  некую  нелогическую 

и  иррациональную  сферу,  отдавая  предпочтение 

интуиции: 

Ақыл мен хауас барлығын

Білмейдүр жүрек, сезедүр.

Мүтəкəллимин мантикин

Бекер босқа езедүр.

Энергия невыразимого, метафорическая энер-

гия  слова,  энергия  мысли,  сила  заблуждения, 

мощь  вдохновения,  энергия  таланта  и  дара,  дуа-

лизм языкового знака, энергия гармонии и дисгар-

монии  составляют  энергию  поэтического  текста 

Абая, который вопрошал:

Жалын мен оттан таралған

Сөз ұғатын қайсың бар?

Энергия  эксплицитного  и  имплицитного  ха-

рактера выступают в поэзии Абая в виде вербаль-

ной и невербальной единиц. Поэтому они должны 

изучаться не только как смыслоносители, но и как 

энергоносители.

Абай институтының хабаршысы.  №6 (12), 2011

12

АБАЙТАНУ ТАРИХЫНАН

 

 

А. Сағди

АБАЙ

Аннотация. Мақалада қарастырылған мəселелер. Абай шығармаларының жариялануы. 

Абай шығармашылығының ерекшеліктері. Абай өлеңдерінің табиғаты, ішкі рухы. 

Абайдың тілі мен стилі, өлең өлшемдері. Тірек сөздер: Абай, өлең, басылымдар, өлшем.

А. Сагди

АБАЙ

Аннотация. Вопросы, рассматриваемые в статье. Публикация произведений Абая. Особенности 

творчества Абая. О природе и внутреннем духе стихотворений Абая. Язык и стиль. Стихосложение.

Ключевые слова: Абай, стих, стихосложение.

 

 A. Sagdi

ABAI

Abstract. The issues dealt in this article. Abai’s publication. Features of Abai’s creativity. About nature and 

inner spirit of Abai’s poetry. Language and style. Versifi cation.

Keywords: Abay, verse, versifi cation.

I

Атақты қазақ ақыны Абайдың өлеңдері қазіргі 

уақытқа дейін үш рет бастырылып таратылған:

1-баспасы 1909 жылы  Петроградта  «Шарх 

бас паханасында» басылған;

2-баспасы 1922 жылы  Қазанда  Татарстан 

Республикасының баспаханасында бастырылған;

3-баспасы 1922 жылы Ташкентте бастырылған.

1-баспасы  ескі,  емлесі  ескі,  ескі  болғанда 

өте  орасан.  Баспа  реті  жөнсіз.  Көп  сөздері 

қисынсыз қате басылған, оқушы айыра алмастай 

жерлері  көп  болған  екен.  Қазанда  бастырылған 

2-баспасындағы  қателер  Мұхтар  Əуезовтің 

жəрдемімен  түзетіліп  бастырылған  екен.  Бұл 

екінші  баспасы  Бернияз  жолдастың  даярлауы-

мен  бастырылған  көрінеді.  Екінші  баспасының 

үлкендігі – 207 бет.

Ташкенттегі  баспасы  да, 1922 жылы  басыл-

са  да,  Қазанда  басылғанынан  біраз  кейінірек 

шыққандықтан, кітаптың 3-баспасы деп есептел-

ген. Һəм кітаптың сыртында солай деп басылған. 

Бұл  үшінші  баспасы  екіншісінің  өзі  яки  сол 

Қазан  баспасының  түзетілгені  емес.  Ташкент 

баспасының  зорлығы – 293 бет.  Бірақ  кітаптың 

3-баспасы  (Ташкентте  бастырылғаны)  кітаптың 

басылуында  əдемілік,  қағазының  жаңалығы 

жағынан Қазан баспасынан жақсы болып шыққан. 

Өлеңдері əдемі өнерден (искусстводан) саналады. 

Солай  болған  соң  олардың  əдемі  басылуға  тиіс 

екендігі өзінен-өзі ашық нəрсе.

Түркістан  баспасөз  таратушы  мекемесі 

жергілікті  халық  ақындарының  өлеңдерінің 

бұл  кітапты  жақсы,  əдемі  қып  бастыруымен 

əуелгі  кемшіліктерінің  біразын  жойған  көрінеді. 

Сөздердің дұрыстығы жағынан Ташкент баспасы 

алда деп айтарлық. Кітаптың аяғына аңдамайтын 

сөздердің аңдатпалары қосылып жақсы қылынған. 

Абай институтының хабаршысы. №6 (12), 2011

13

Қазан  баспасында  бұл  жоқ.  Бірақ  бұл  екі  баспа-

ның  өлеңдерді  бөлімдерге  бөлуде,  жолдарға  ай-

ыруда,  өлшеулерге  белгілеуде  бір  жолмен  бара 

алмағандықтары көрінеді. Кейбір өлеңдерде Таш-

кент  баспасы  жаңылған  болса,  кейбіреулерінде 

Қазан баспасы жаңылысқан. Солар туралы айтып 

өтуге  тура  келеді.  Кейбір  өлеңдердің  өлшеулері, 

жолға айырулары Қазан баспасында Ташкент бас-

пасына қарағанда дұрысырақ болып көрінеді. 

Мəселен: «Бай  сейілді»  деп  басталған 54 

жолдық өлеңде:

Елде жақсы қалмады

Һəм

Қағып елін қармады, – 

сықылды 7 буындық үшінші қоспа жолдар Қазан 

баспасында  əуелгі  жолдардың  астында  сол 

жерлердің аяғына жалғанып басылған. Өлшеудің 

дұрысы сол болуы керек. Бұл туралы Қазан баспа-

сы  дұрыс  жол  ұстаған  болса  да,  бұл  өлеңдердің 

жолдарын мағынасы жағына қарай бөлімдерге ай-

ыра  алмаған.  Мағынасы  жағынан  қарағанда  бұл 

өлеңдердің жолдарының əр 6 жолы бір бөлім бо-

лып айырылып баруы керек еді. Мұнда Ташкент 

баспасының  тұтқан  жолы  дұрыс.  Ол  солайша 

айырып  барған.  Бірақ  бұлай  мағынасы  жағынан 

қарап, 6 жолды бөлімдерге айырғанда бір бөлімді 

ішке кіргізіп, бірін шығармай, бəлкім бір қатарда 

жазып,  əр  алты  жолдың  арасын  кеңірек  қылып 

бос  қалдыру  яки  араға  жұлдыз * сықылды  белгі 

қою керек еді.

2. «Ем таба алмай» деп басталған 42 жолдық 

өлеңдерменен 20-сан  астын да  «Бойы  бұлғаң» 

деп  басталған 72 жолдық  өлеңдерді  жолдарға 

бөлуде  Ташкент  баспасы  дұрыс  жол  тұтқан. 

Мұнда  өлеңдердің  өлшеуі  ашық,  тура  бір  жолға 

қойылған.  Белгілі  бір  тəртіпке  салынған.  Бірақ 

мұнда да мағынасы жағынан қарағанда 7 жолдан 

ғибрат  болған  бөлімдерді  ашық  яки  жұлдызды 

қылу  жолы  тұтылмаған.  Бұлардың  мысалын 

көрсетсек мынау. 

Ташкент баспасында:

Ұйқы, тамақ 

Қалды тым-ақ 

Керегі жоқ 

Ac болып. 

Жай жатпағын, 

Тыныш таппағын 

Кеш болып. 

Қазан баспасында: 

Ұйқы, тамақ

Қалды тым-ақ 

Керегі жоқ ас болып

Жай жатпағым, 

Тыныш таппағым 

Күш болып.

Бұл  өлең  сол  рəуіште  Ташкент  баспасында 

əуелгі  үш  яки  əуелгі  екі  жол 4 буындық  соларға 

қоспа  жолдар 3 буындық  өлшеуге  салынған. 

Жолдардың түсулері жағынан бұл дұрыс болғанын 

өзіңіз де көріп отырсыз. 

Қазан  баспасы  мағынасы  жағынан  қарап 

бұл өлеңдерді 4-2-7 өлшеуге дейін салған. Яғни, 

əуелгі  екі  жолды 4 буындық  қылып, 3 жолды 7 

буындық жолдан қылып бару жолын тұтқан. Бірақ 

ол  жөнмен  үнемі  бара  алмай,  кейбір  жерлерінде 

қателесіп қалған. «Күш болып» дегенді өз басына 

айырып шығарған.

3. «Сегіз  аяқ»  деген  сөз  басы  астында  жа-

зылған 200 жолдық  өлең  жолға  һəм  бөлімдерге 

айырылуында  Қазан  баспасының  тұтқан  жолы 

дұрыс. Heгe десең, себебі мынау: Бұл өлеңдердің 

бөлімі 8 жолдық.  Өлшеуі 5-5-8 болып  барады. 8 

буындық жолдар 5-5 буындық. Əр екі жолға қоспa 

қойылған. Жəне 8 буындық екі жол қосылып ба-

рады. Абайдың бұл өлшеуі солай болғанда дұрыс 

ретті қағидалы бір өлшем болады.

Ташкент  баспасының  жаңылысқандығы 8 

буындық 3 қоспа жолдарды бөтен 5 буындық жол-

дардың  қатарына  қойғандығы  болып  табылады. 

Ташкент  баспасындағыша  қарағанда,  өлеңдердің 

өлшеуіндегі түп қасиеті, əдемілігі жоғалады.

Сонда  да  Ташкент  баспасында 8 жолдық 

бөлімді  сызумен  айыра  баруда  дұрыстық  жолы 

тұтылған. Қазан баспасында бұлай қылынбаған.

4. «Қор  болды  жаным»  деген 24 жолдық 

өлеңдерді  бөлуде,  жолдарға  айыруда  дұрыстық 

Ташкент  баспасында.  Қазан  баспасы  бұл  орын-

да  жаңылысқан.  Бірақ  Ташкент  баспасында 7 

буындық жалғыз жолдар 5 буындықтардың асты-

на  соңғы  жағына  алып  келіп  қойғандай  болса, 

тіпті жақсы болған болар еді.

5. «Сен  мені  не  етесің»  деп  басталған 72 

жолдық  өлеңдерді  бөлімдерге,  жолдарға  айыру-

Абай институтының хабаршысы.  №6 (12), 2011

14

да Қазан баспасы да, Ташкент баспасы да дұрыс 

жол тұта алмаған. Бұл тұрғыда Ташкент баспасы 

зор  қателескен  көрінеді.  Қазандікі  бұл  тұрғыда 

дұрыстыққа  жақындап  қалса  да,  жақсылап  тек-

серіп анық дұрыстығын таба алмаған.

Дұрыстығы мынау: Бұл өлеңдердің бөлімі бəрі 

де 12 жолдық болып соның өзі тағы 6 жолдықтан 2 

басқа айырылады. Өлеңдердің өлшеуі дұрысында 

былайша: 6-4-4-3-6-8, яғни  бірінші  жол – 6 

буын, 2-һəм 3-жолдар 4 буыннан,  ортада  қоспа 

жол 3 буын,  кейінгі  екі  жолдардың  əуелгісі  еш 

өзгерместен 6 буын, екіншісі 8 буын болып бара-

ды. Абайда былайша өлшеу – ашық бір жол қалып 

алынған  өзгермес  бір  қағидаға  қойылған  жаңа 

өлшеу. Мысал үшін, мұнда дұрыс деп бір бөлімді 

жазып өтеміз.

Сен мені не етесің,

Мені тастап,

Өнep бастап,

Жайыңа

Жəне алдап, арбап

Өз бетіңмен сен кетесің,

Heгe əуре етесің?

Қосылыспай,

Басылыспай

Байыңа

Жəне жаттан бай тап, 

Өмір бойы қор өтесің.

Мінеки,  Қазан  баспасы  мен  Ташкент  баспа-

сы  арасында  Абай  өлеңдерін  бөлімдерге,  жол-

дарға,  өлшеулерге  айыруда  бір  жолдан  бар ған-

дық тарының  қалай  екенін  көрдіңіз.  Соны  көрген 

соң  мұнда  біздің  басымызға  бір  сұрау  келеді.  Ол 

мынау:  Бұл  өлеңдерді  Абай  өзі  қалай  жазған,  ол 

өзі  оларды  бөлімдерге,  жолдарға  қандай  қылып 

айырған,  оларды  қандай  өлшеуге  салған?  Қазан 

бас пасынан  бастырушыларға  да,  Ташкент  баспа-

сынан бастырушыларға да мəлім болмады ма екен? 

Абайдың өзінің түп қолжазбасы жоқ па екен?

Бір  ақынның  өзі  үшін  өлшеу  мəселесі – өте 

керекті  бір  мəселе.  Абай  өзі  көп  жаңа  өлшеулер 

тудырған көрінеді.

Абайдың  қанша  əн  қандай  түрлі  өлшеулері 

болғанын кейін жинап айтып өтеміз, соның үшін 

бұл туралы енді сөзді тоқтатамыз.

II

Ақындар  өлеңдері  туралы  айтатын  сөздерді 

газеттерге онша толық, кең қылып айтып болмай-

ды. Мұның орны журналдар болады. Сондықтан 

біздің  мұнда  Абайдың  өлеңдерінің  һəм  оның 

ақындығын  тексеруіміз  қысқа  болмауында  шара 

жоқ.  Біз  газет  бетінде  қысқаша  ғана  тексеріп 

өтпекпіз.

III

Абайды жұртшылық жағынан тексеру. Ақын-

дар  өз  заманы  жұртшылығының  жемістері  бо-

лады.  Ақынның  миы,  жүрегі  өз  ішінде  жасаған 

мұхитына  (айналасына)  қарап  істейді.  Ақынның 

миы  һəм  жүрегінде  болғанның  бəрі,  өзі  ішіне 

алған,  тұрмыстың  оған  берген  нəрселері,  ол  со-

ларды  өзінің  миы  һəм  жүрегі  арқылы  тілімен, 

яғни  сөздерімен  жандандырып  тысқа  шығарады. 

Ұзын  сөздің  қысқасы:  бір  халықтың  көрмек 

тұрмысы, дүние-тіршілігі, техникасы қандай бол-

са,  ол  халықтың  ақындары  да  сондай  болады. 

Сол тұрмыстың берген əсерлерін сөзбен жарыққа 

шығарып, майданға салады, яғни тіршіліктің өзін 

яки  одан  алған  əсерін  суреттеп  жандандырады. 

Өзі ішінде жасаған орынның табиғат көріністері, 

жаратылыс сырлары əрдайым əсер беріп тұратын 

нəрселерден саналады.

IV

Абайдың өмірі, өткен заманы, елі ақсақалдық 

(феодалдық),  қазақтың  билік  негізінде  құрылған 

тұрмыспенен  жасап  келген  заманы,  оның  өзінің 

өсіп-өнген  елі,  тіршілік  еткен  жері – төрт  аяқты 

мал шаруашылығымен тіршілік қылған қазақ елі. 

Бұл  елдің  тұрмыс  көмегінің,  тіршілік  техника-

сы,  ғылымы,  өнері  һəм  бар  идеологиясы  қандай 

болғаны  мəлім.  Мұны  мұнда  жазып  отыруға 

қажет емес.

Абайдың һəм барлық қазақ халқының отырған 

орны,  қонып  жүрген  шеті  көрінбес  кең  шөлдер, 

меңіреу үнсіз далалар болғандығы белгілі.

Абай, міні, сол заманда, сол елдің ішінде сон-

дай  тіршілік  орындары,  сондай  табиғат  орын-

дары  ортасында  туған,  сонда  өскен,  бар  өмірін 

сонда  жасап,  сонда  өлген  бір  кісі.  Кісіге  сол  ел, 

сол тұрмыс қандай əсер, қандай ғибрат бере алса, 

Абай да сол бізге өзі арқылы өлеңдеріменен соны 

береді. Сол тұрмыстан алған жүрек толқындарын 

шығарады.  Содан  артықты  біз  хатта  Абай  күшті 

данышпан бір ақын болғанда да, Абайдан күте ал-

маймыз һəм күтуге қақымыз да жоқ.

V

Тағы да айтатын бір сөз; Абай – XIX ғасырдың 

кейінгі  жартысының  адамы.  Бұл  заман – орыс 

сауда  капиталының  күшейген  заманы.  Орыс 

ақсүйектерінің  (дворян  тобының)  қуат  алған  за-

Абай институтының хабаршысы. №6 (12), 2011

15

маны. Өнер капиталының да басталып, өсуге бет 

алған  дəуірі,  орыс  сауда  капиталының  һəм  орыс 

патша  үкіметінің  бар  күшімен  қазақ  елін  жан-

шып езген заманы да сол заман. Патша үкіметінің 

қазақ елінің үстіне түрлі жақтан құрық салған, шу 

қозғатқан колонизаторлық, миссионерлік саясаты 

да сол замандарда күшейген. Бұл саясат қазақтың 

бұрынғы  биігін,  билеу  үшін  болған  таластарды, 

ру  тартыстарын  қуаттандырып,  жаман  бір  жолға 

кіргізіп жіберген. Қазақ елінде өзара талас, өзара 

дұшпандық, қастық күшейген. Төрелік, болыстық 

үшін партия болып таласу деген туды.

Екінші жақтан, қазақ еліне, қазақтың арасына 

орыс миссионерлік школдары (яғни қазақты орыс-

тандыру,  орыс  дініне  кіргізу  үшін  қызмет  ететін 

школдар)  ашыла  бастап,  орыс  патша  үкіметінің 

орыстық саясатының күшті жүргізіле бастаған за-

маны нақ Абай заманына тура келді.

Сол жоғарыда айтылған сөзімізді қысқартып, 

жиып  айтқанда,  былай  болады:  Кең  дала,  меңі-

реу  шөл,  көшпелі  тұрмыс,  көбірек  аяқты  мал 

шаруа шылығымен  күн  көріс,  Россия  сауда 

капита лының,  Россия  патша  үкіметінің  əкімдігі, 

колони заторлық,  миссионерлік  саясаты;  аймақ-

рулар дың  өзара  төрелік,  болыстық,  ауылнайлық 

үшін  тартыстары,  бір-біріне  қастық,  надандық, 

қараңғылық,  еңбексіздік,  жалқаулық,  бассыздық, 

қайратсыздық,  өсекшілдік.  Мінеки,  Абайдың  өз 

ішінде жасаған айналасының, елінің, тұрмысының 

жөні  сондай  еді.  Абай  өлеңдерінде  адамға  сол 

жолдардың  беретұғын  əсерлерінің  бəрі  де  ашық 

көрсетіледі.

Абай – сыршыл  (лирик)  ақын.  Оның  өлең-

дерінің  бəрінде  де  қайғы  бар,  зар  бар.  Ол  зарла-

нады, ел мұңын зарланады. Өзінің білімді, сезімді 

болуы себепті, ел үшін қайғырады. Оның тілінен 

шыққан зардың бəрі өз заманында қазақ елін ба-

сып  жатқан  қайғы,  бақытсыздықтың  ұшқыны. 

Абай  өзі  мұны  ашық  айтып  берген  төмендегі 4 

жолдық өлеңімен: 

Қайғы шығар ілімнен, 

Ыза шығар білімнен. 

Қайғы мен ыза қысқан соң, 

Зар шығады тілімнен.

Абай қазақтың жалғыз ақыны ғана емес, ақын-

дықтың үстіне Абай – қазақтың ояну дəуі рін бас  -

таушы ойлаушыларының ең біріншісі. Бұл турада 

Абай былай дейді:

Ерте ояндым, ойландым жете алмадым,

Етек басты көп көрдім елден бірақ.

Абай – ақыл,  қайрат,  жүректі  бірдей  ұстаған 

адам.

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,

Сонда толық боласың елден бөлек.

Абайда  ақыл  мен  жүрек  бірігіп,  бір  түйінді 

жұмбақ жасаған.

Жүрек тербеп оятар баста миды, –

дейді  Абай.  Ол  толқында  толқындана  ойлай-

ды,  ойлай-ойлай  толқынданды.  Абай  турасында 

жұмбақ адам. Мұны ол өзі:

Жүрегімнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла, –

деп  аңғартады.  Дұрысында  Абайды  жақсы  тану 

үшін, бір жақтан ақылының түбіне терең бойлай-

тұғын тұңғиық терең адам керек. Ол:

 

Жүрегім менің қырық жамау, –

дейді.  Мінеки,  сол  қырық  жамау  жүректің  сы-

рын  шешетін  жүрек  керек.  Сонда  Абайдың  кім 

болғандығы,  қандай  ақын  екендігі  аңдасылады. 

Абай өзі: 

Ішім толған у мен өрт, сыртым дүрдей... 

Екі күймек бір жанға əділет пе

,

Қаны қара, бір жанмын, жаны жара 

Һəм

Мен ішпеген у бар ма? 

Һəм

Ызалы жүрек, долы қол, 

Улы сия, ащы тіл, –

деп Абай бізге өзін дұрыс аңдатып береді.

Ауырмай тəнім,

Ауырады жаным

Қаңғыртты, қысты басымды.

Тарылды көкірек,

Абай институтының хабаршысы.  №6 (12), 2011

16

Қысылды жүрек

Ағызды сығып жасымды, –

деген  өлеңдері  Абайдың  заманынан  асып  туған 

бір  адам  болып,  қаптап  жатқан  қараңғылықта 

тұншығып, қиянатқа шамданып, кемдікке ызалан-

ғанын көрсетеді.

Абайды  бұл  жолға  жеткізген  себептер  өзінің 

бақытсыздығы  емес,  бəлки  Абайдың  алдындағы 

елінің  бақытсыздығы.  Абайдың  жүрегіне  бұл 

қайғыларды, бұл ауруларды қойған оның жүрегін 

өртеген  тұрмыс  жəне  жоғарыда  айтылған  дала 

тұрмысы,  ел  намысы,  қазақтың  құл  болып  күн 

көруі.  Зерек,  сезгіш  Абайды  сол  ел,  сол  тұрмыс, 

сол  құлдық  қайнатып,  ақындығын  еріксіз  қозғап 

жіберген. Абайдың:

Іште қайғы, дерт кесіп,

Көкіректі өрт қысып

Айтуға көңілім тебіренді, –

дегені соны көрсетеді. Қысқа сөз: Абай – қазақтың 

сол  замандағы  өз  тұрмысы  тудырған  күшті, 

өткір  бір  таланты.  Оның  өлеңдері  арқылы  Абай 

дəуіріндегі  қазақ  елінің  тұрмысын  əм  басқа  да 

сыр-сипаттарын ашық көруге болады.

VI

Абай  патша  үкіметінің  қазақ  еліне  көрсеткен 

саясатына зарланып былай дейді:

Орыс съезд қылдырса, 

Болыс елін қармайды. 

Қу старшын, аш билер 

Өз жүрегін жалғайды.

Орыссыз жерде топ болса, 

Шақырған кісі бармайды. 

Болды да партия 

Ел іші жарылды 

Əуремін мен тыя, 

Дауың мен шарыңды...

Абайдың  жоғарыдағы  өлеңдері  қазақтың  бо-

лыс  болғысы  келіп  жүрген  атқамінерлерінің 

қандай істер істеп жүргенін, олардың сол уақыт-

тағы рухындағы ахуалды өте жақсы қылып сурет-

теп, айтып береді. Бұлардың ішінен бірнеше жол-

ды көрсетсек мынау:

Болыс болдым, мінеки,

Бар малымды шығындап.

Түйеде қом, атта жал,

Қалмады елге тығындап

жəне:

Күн батқанша шабамын 

Арлы-берлі далпылдап. 

Етек кеткен жайылып, 

Ат көтіне жалпылдап.

Мінеки,  сондай  көріністі  ашық  суреттейді. 

Сөздеріменен  болыс  болдым  деп,  телміріп  жүр-

гендердің халдерін бізге ашып береді. Бұл өлеңнің 

бəрі 190 жол. Сонда қазақ болыстық талас артынан 

еліріп  жүрген  телі-тентектерінің  қылып  жүрген 

ісі һəм мінезі көз алдымызда ашық суреттеледі.

Өз  заманында  қазақтың  ала  ауыздығы,  бір-

біріне  қастығы  Абайға  қандай  əсер  берген,  сол 

туралы  жазған  көп  өлеңдері  ішінен  төмендегі 

өлеңдерді ашық көрсетіп тұр.

Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ

Бұл жұртты қойған жоқ па құдай атып.

Құда, тамыр, дос-жарың, қатын балаң

Олар да бір қалыпты бола алмай жүр...

Кетті бірлік,

Сөнді ерлік...

Заман ақыр жастары

Қосылмас ешбір бастары,

Біріне-бірі қастыққа

Ішіне тыққан тастары.

Абай жалпы қазақтың надандығына зарла нып, 

соған  қайғырса,  ел  ақындарының  надандығына 

да қайғырып, зарланып былай дейді: 

Ақындары ақылсыз надан келіп, 

Көр-жерді өлең қыпты жоқтан қармап... 

Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап, 

Мал сұрап, біреуді алдап, біреуді арбап. 

Жат елде қайыршылық қылып жүріп, 

Өз елін бай деп мақтап құдай қарғап.

Бұл  өлеңдер  Абайдың  ұлы  жүрегінің  алды-

мызға шашырап түскен ең ұлы бір ұшқыны емес 

пе? Қырық жамау жүректі Абайдың өзі түгіл ба-

сында  есі  бар  адамның  жүрегін,  Абайдың  сол 

сөздерінің  өзі  қырық  жамау  қыларлық  емес 

пе?  Бірақ  Абай – өз  жүрегіне  ұқсас  адамдарды 

Абай институтының хабаршысы. №6 (12), 2011

17

таба  алмаған  адам.  Абай  өлеңімен  өзін-өзі  уа-

тып,  өлеңін  өзінің  жаралы  жүрегіне  ем  қылады. 

Абайдың көңілі өз тұсындағы қазақ елінің істеген 

істерінің көбіне қуанбайды. Оны төменгі өлеңдері 

көрсетеді:

Еңбек жоқ, харекет жоқ, қазақ кедей... 

Өз үйіңнен тоярлық қолың қысқа. 

Ac берер ауылды іздеп жүрсің босқа. 

Бір жілік пен бір аяқ қымыз берген 

Дереу сені жұмсайды бір жұмысқа...

Осы күнде осы елде дəнеме жоқ, 

Мейір қанып, мəз болып қуанарлық.

Абайдың өз халқының ісіне өзінің көңілі тол-

мағандықтан,  төмендегі  сөздерді  ықтиярсыз  ай-

тып салады: 

Адам деген даңқым бар, 

Адам қылмас халқым бар

жəне:

Tуған жерді қия алмай, 

Тентегі-телін тыя алмай, 

Əлі отырмыз ұялмай, 

Таба алмадық өңге елді, –

деген  сөздерді  жүрегінен  ықтиярсыз  шығарады. 

Абай  өлеңімен  жүрегін  жамайды.  Абай  сол 

жоғарыдағы  улы  зарларды,  қанды  көз  жастарме-

нен бірге халық үшін төмендегі үгіттерді айтады:

Бес нəрседен қашық бол,

Бес нəрсеге асық бол...

Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ

Бес дұшпанды білсеңіз.

Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым ойлап қой.

Байқап  отырсақ  Абай  үкімет,  зорлық,  неше 

түрлі  ащы  сөздерді  қаймықпастан  айта  береді. 

Абай  дін,  сопылық  тұзағы,  елді  тонаушы  надан 

сопы  туралы  да  еш  тыныш  тұрып  қала  алмаған. 

Абай оларды мынандай деп сыпаттайды:

Кейбірі пірге қол берген

Іші залым, сырты абыз.

Кейбірі хажіге барып жүр,

Болмаса да хаж парыз.

Кітапты молда теріс оқыр

Дағарадай болып сəлдесі

Мал құмар көңлі бек соқыр

Бүркіттен кем бе жем жесі?

Абайдың  жасаған  айналасы,  елінің  жалпы 

тіршілігі  Абайға,  мінекей,  сол  əсерлерді  берген. 

Абайдың миынан, жүрегінен ықтиярсыз соларды 

қайнатып шығарған.

Абайды  қанағаттандыра  алмаған  қазақтың 

салт-сана  тұрмысы  бəрі  жиылып  келіп  дүниеден 

мүлде  бездіруге,  үмітсіздікке  түсіруге  де  себеп 

болған, пессимистік жолына кіргізген.

Абай  соңынан  хатта  бүтін  дүниясына,  бүтін 

өмір деген нəрсенің өзінен ем азаматтың бəрінен 

үміт үзу жолына кіреді. Ол – ардан қол сілтей бас-

тайды:

Өмір дүние дегенің

Ағып жатқан су екен.

Жақсы-жаман көргенің

Ойлай берсең у екен.

Жүрегімді қан қылды,

Өткен адам, өлген жан,

Ақыл іздеп, ізерлеп

Бəрін сынап сандалған.

Бірін таппай солардың

Енді ішіме ой салған.

Тұла бойды улатты,

Бəрі алдағыш сұм жалған.

Мақаланың  басынан  бері  жазып  келген 

сөздеріміз  Абайға  жұртшылық  жағынан  қарауы-

мыздың нəтижесі болып айтылып отыр. Абайдың 

өз  ішінде  жасаған  қазақ  елінің  тұрмысы,  салт-

санасынан  алғаны,  мінеки,  сол.  Бұл  тұрмыстың 

Абайға  бергені  де  болса,  Абай  өз  басында,  өз 

жүрегінде  соны  ақындық  қуатыменен  жаңадан 

істеп,  жаңадан  суреттеп,  соларды  өлеңдері 

арқылы халыққа жариялап отыр.

Қазақ  халқы  өзінің  Абай  арқылы  өзінің  су-

ретін,  сипатын  көп  жақтан  дұрыс  көре  алады. 

Сондықтан Абайды өз заманының айнасы десе де 

болады.

Енді алдағы мақалаларымызда Абайды өлеңі-

нің  мазмұны,  рухы  жағынан,  ақындық  қуаты 

жағынан,  тіл,  сөз  қисыны  жағынан  қысқаша 

тексеріп өтпекпіз.

Абай институтының хабаршысы.  №6 (12), 2011

18

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: