ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

106
№ 3 (63), 2014   
 
 
                                   Regional Bulletin of the East
мен  мақсатының  объективті  заңдылықтарының  өзара  бір-біріне  тәуелділігін 
көрсетеді. Қазіргі дидактикада ұстанымдар – «білім процесінің жүзеге асуы мен 
ұйымдастырылуына  қойылатын  нормативті  талаптардың  бастапқы  басқарушы 
идеясы». 
Алайда  классикалық  оқыту  ұстанымдарға  саналылық  және  белсенділік, 
көрнекілік, жүйелілік және бірізділік, беріктік, ұғымдылық, ғылымилық, теория 
мен практиканың байланысы ұстанымдары жатады.
Ағылшын тіліне оқыту ұстанымдары ең алғаш белгілі ағылшын әдіскері 
Г.  Пальмердің  1926  жылы  Лондон  қаласында  басылып  шыққан  «Тіл  үйрену 
ұстанымдары»  атты  кітабында  ұсынылды  [7].  Ағылшынша  ауызша  сөйлеуге 
үйрету  жүйесін  құрған  Пальмер,  аталған  кітапта  шет  тіліне  оқытудың  тоғыз 
ұстанымдарын  бейнелеген.  Ағылшын  тіліне  үйрету  ұстанымдары  ғылыми 
тұрғыдан  ұсынылған,  алайда  ол  ұстанымдар  жалпыдидактикалық  мазмұнда 
болды.  Мысалы,  «қызығушылықты  қамтамасыз  ету  және  қолдау»,  «жаңаша 
дағдыларды қалыптастыру және қалыптасқан дағдыларды пайдалану» т.б. Шет 
тіліне оқыту ұстанымдарын 1955 жылы неміс әдіскері О. Германау «Орыс тіліне 
оқыту  әдістемесі»  атты  кітабында  ұсынған  [8].  Ғалым  ана  тілі  мен  шет  тілін 
салыстыру  ұстанымын,  сондай-ақ  фонетикалық,  лексикалық,  грамматикалық 
минимумдарды меңгеру ұстанымын ұсынған. Америка филологі және әдіскері 
Р. Ладо өзінің «Ағылшын тілін оқыту, ғылыми қадам» (Нью-Йорк, 1964) атты 
кітабында ағылшын тілін оқыту ұстанымдарының жүйесін құруға қадам жасаған 
[9]. Ұсынылған он жеті ұстаным әртүрлі критерийлерге негізделген. Кейбіреуі 
оқытуды ұйымдастыру мәселесіне (ауызша сөйлеу, одан соң ғана жазуға үйрету), 
(сөздік  қорды  шектеу)  бағытталса,  басқалары  үйретілетін  тілдік  материалдың 
мазмұнын  (жазу-  ауызша  сөйлеудің  бейнесі,  орташа  жылдамдық  және  сөйлеу 
дұрыстығы т.б.) бейнелеген. Шетел тіліне оқыту ұстанымдарын ұсынған совет 
ғалымдарынан И.Л. Бим, З.М. Цветкова, И.В. Рахманов, Г.В. Рогова, А.П. Стар-
ков, Е.И. Пассов, М.В. Ляховицкийлерді атауға болады. 
Зерттеушілер  шетел  тілін  оқытуда  бірнеше  әдістемелік  келесі  ұста-
нымдарды:  студенттің  жұмыс  барысында  сөйлеу  белсенділігі  ұстанымын; 
қарым-қатынасқа үйрету тәсілдері мен жолдары ретінде қарым-қатынасты пай-
далану мүмкіндігі арқылы іске асырылатын тілдік ойлау белсенділік ұстанымын, 
оқытуда  тіл  үйренушінің  жеке  дара  ерекшеліктерін  ескеретін  индивидуали-
зация  ұстанымын;  шет  тілі  мәдениеті  ерекшеліктерімен  және  мәдениет  пен 
сөйлеудің  функцияларының  өзара  әсер  ету  функциясымен  тікелей  байланы-
сты  функционалдық  ұстанымын;  ситуацияны  сөйлеу  әрекетін  мотивациялау 
амалы  ретінде,  тілдік  материалды  сұрыптау  және  ұйымдастыру  негізі  ретінде 
қолданылатын ситуативтік ұстанымын; тілдік дағдыны қалыптастыру шартының 
жаңашылдығы,  сөйлеу  шеберліктерін  дамыту  шарттарының  жаңаруы,  мәтін 
А.М. МУХТАРХАНОВА

107
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока                № 3 (63), 2014
мазмұнының  жаңаруы  және  басқа  оқыту  процесі  аспектілерінің  жаңаруын 
қамтамасыз етуші жаңашылдық ұстанымын ерекшелейді. Бұл ұстанымдардың 
жүзеге  асырылуы  тілдік  материалдарды  игеруде;  білімді  игеруде;  лексика, 
грамматика,  монологтық,  диалогтық  сөйлеуді,  оқу,  тыңдауды  оқыту  барысын-
да түрлі сүйеніш материалдарды қолдануда тілдік материалдарды таңдап және 
ұйымдастыруда жетекші рөл атқарады [10].
М.В.  Ляховицкий  өз  зерттеулерінде,  біріншіден,  шетел  тілін  оқыту 
ұстанымдары басқа пәндер ұстанымдарына тәуелсіз, өзіне тән ерекшеліктері бо-
луы керектігін ұсынған [11]. Екіншіден, әр ұстанымның әдістік мәні болуы ке-
рек дейді. М.В. Ляховицкий тілдік жүйенің белгілі бір тілдік әрекеттерін оқыту 
ұстанымдары немесе белгілі бір оқу тәсіліне бағытталған ұстанымдар оқу үдері-
сіне қандай да бір артықшылық әкелгенімен, толыққанды спецификалылықты 
қамтасыз  етпейді  деп  көрсетеді.  Ол  шетел  тілін  оқыту  ұстанымдарын  жал-
пы, жекеше және арнайы деп үшке бөлген. Автор шетел тілін оқытудың жал-
пы  ұстанымдарына:  коммуникативті  тілдік  бағыт,  ана  тілінің  ерекшеліктерін 
ескеру,  тіл  үйренудің  барлық  саласындағы  жаттығулардың  негізгі  рөлін 
жатқызады.  Коммуникативті  тілдік  бағыт  оқу-тәрбие  процесінің  мақсатты 
және  ұйымдастырылған  болуын  талап  етеді.  Ана  тілінің  ерекшеліктерін  еске-
ру  ұстанымы  бойынша  ана  тілінде  баламасы  жоқ  фонетикалық,  лексикалық, 
грамматикалық ұғымдарға ерекше көңіл бөлінеді. Жаттығулардың басыңқы рөлі 
ұстанымы шет тілін меңгерудің барлық әрекеттерінде басты қызмет атқарады. 
М.В.  Ляховицкий  жекеше  ұстанымдарға:  тілдік  үлгілер  негізінде  оқыту 
ұстанымы;  тілдік  жаттығулары  мен  сөйлеу  тәжірибесі  үйлесімі  ұстанымы; 
сөйлеу  әрекеттерінің  негізгі  түрлерінің  өзара  байланысы  ұстанымы;  ағылшын 
тілі әрекеттерінің аппроксимациясы ұстанымы; оқу материалының кәсіби бағыты 
ұстанымы; оқуға үйретудегі ауызша озу ұстанымы; интенсивтілік ұстанымы. Ар-
найы ұстанымдарға автор оқу материалын таңдау ұстанымын; пассивті грамма-
тиканы меңгеру ұстанымын; оқуға үйрету ұстанымын; екінші шет тілін үйрету 
ұстанымын т.б. жатқызған. 
Шетел  тілін  оқыту  ұстанымы  проблемасына  деген  басқаша  тәсіл 
А.П.  Старковтың  [12]  зерттеулерінде  қарастырылған.  Ол  дидактикалық  ұста-
ныммен қатар жекеше және жалпы сипаттағы әдістемелік ұстанымды да атап 
көрсетеді. Автор жекеше әдістемелік ұстанымдарға мыналарды жатқызады: ау-
ызша озу ұстанымы, тілдік әрекеттің барлық түріне параллель оқыту ұстанымы, 
коммуникативтік  бағыт  ұстанымы,  оқытудың  ауызша  негізі  ұстанымы, 
практикалық  мақсаттылық  ұстанымы,  функционалдық-жағдаяттылық  тәсіл 
ұстанымы, кешенділік ұстанымы, ана тілге сүйену ұстанымы, ана тілді ескеру 
ұстанымы,  материалды  синтетикалық  меңгеру  ұстанымы  және  т.б.  Сонымен 
автордың айтуы бойынша, жекешелік ұстанымының мәні мен оның пайда болу 
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

108
№ 3 (63), 2014   
 
 
                                   Regional Bulletin of the East
себебін зерделеу олардың пайда болуының заңды екендігін көрсетеді, алайда ол 
оқушыны оқыту процесі мен тілдік материал сипатымен шектеледі.
Аталған жекелеген әдістемелік ұстанымдардан басқа ол жалпы, іс жүзінде 
тұрақты «оқыту мақсаты мен жағдайына немесе тілдік материал ерекшеліктеріне 
байланысты болмайтын» ұстанымды атайды. Бұл ұстанымдар лингвистикалық 
заңдардың  тікелей  көрінісінен,  сондай  ақ  шет  тілін  оқытуды  ұйымдастыру 
заңдылықтарынан тұрады. Тұрақты іске асырылатын әдістемелік ұстанымдарды 
жүзеге  асыру  оқу  үдерісі  тиімділігінің  міндетті  шарты  болып  табылады. 
Зерттеуші жалпы әдістемелік ұстанымдардың қатарына мыналарды жатқызады: 
шет тіліне оқытудағы (дифференционалдық) жекешелеу тәсілі ұстанымы, тілдік 
материалды  жеке  тұрғыдан  қарау  ұстанымы,  оқыту  процесіне  бағдарлама  жа-
сау  ұстанымында  келесі  ұстанымдар  ескерілуі  керек:  оқыту  жағдайы  мен  оқу 
материалының  сипатына  қарай  белгіленетін  тілдік  материалдың  іріктелуі, 
бөлікке бөлінуі, тілдің түрлі аспектілерінің өзара негізділігін ескеріп, бөліктерге 
бөлудің  бірізділігін  тағайындау,  олардың  қайта  өңделуін,  оқыту  процесіндегі 
қиындықтар мен шарттарды біртектес тілдік материалдары бар оқу әрекетіндегі 
тұрақты қайталанушылықты алмастыру, оқушының өзіндік оқу әрекетін тұрақты 
бекітуге жағдай жасайтын бақылаудың өзара негізделген түрлерін ұйымдастыру, 
нақтылы бағдарды мүшелеу ұстанымы, кешенді мотивация ұстанымы. 
Шетел тілін оқытуда таныс емес сөздер, жаңа грамматикалық құрылымдар 
ана тіліндегі сөздер мен грамматикалық құрылымдармен қарсы келіп, ол мате-
риалды меңгеруді қиындатады немесе оған көмектеседі. Бұл жағдайдың оқыту 
практикасында ескерілмеуі мүмкін емес, сондықтан да әдістемелік ұстанымдар 
оқу әрекетін іске асыру ережелерінің көзі болып табылады. 
Филология  ғылымдарының  докторы,  ЖМ  ХҒА  академигі  С.С.  Құнан-
баеваның  [13]  басшылығымен  бірқатар  ғалымдар  Қазақстан  Республикасын-
да шетел тілдерін оқытудың әлемдік және ұлттық білім жүйесінде негізделген 
ұстанымдарды  саралай  отырып,  еліміздегі  әлеуметтік-экономикалық  өзгеріс-
терге сай он ұстанымын тұжырымдаған (4-кесте). 
4-кесте – Шетел тілдерін оқыту ұстанымдары
Ұстанымдар
Мазмұны
1. Шет тілін оқытудың үздіксіз, 
бірізділік ұстанымы
шеттілдік білімнің барлық деңгейлерінде мазмұн 
мен технологияның сәйкес жүзеге асуы.
2. Қатысымдық-мәдениаралық 
өзара әрекеттестік ұстанымы
оқушылардың  мәдениаралық  қарым-қатынас 
қабілеттерін дамытуды қамтамасыз етеді.
А.М. МУХТАРХАНОВА

109
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока                № 3 (63), 2014
4-кесте жалғасы
Ұстанымдар
Мазмұны
3. Мәселелік және оқу үдерісін 
интерактивті ұйымдастыру 
ұстанымы
пайда  болған  мәселені  тұтас  басқа  пәндерден 
алынған білім, шеберлік, дағдыларға сүйене оты-
рып шешу.
4. Оқу үдерісінің жеке және инди-
видуалды бағыттылығы ұстанымы
білім  мазмұны,  оны  ұйымдастыру  түрлері  және 
варивтивтілігінің дамуын қамтамасыз ету арқылы 
жүзеге асады.
5. Шеттілдік білімнің 
фундаменталдылығы ұстанымы
жоғары  кәсібилік  пен  өзгеріп  отыратын  заманда 
адамның мобильділігін қамтамасыз ететін терең, 
жан-жақты біліммен қарулануды болжайды. 
6. Оқытудың халықаралық-
стандарт деңгейін қамтамасыз ету 
ұстанымы
мазмұн  пен  технологияларға  сәйкес  мақсаттар 
арқылы, сонымен қатар объективті халықаралық-
стандартты бағалау тәсілдері арқылы жүзеге аса-
ды.
7. Шет тілін шығармашылық 
тұрғыдан пайдалану, когнитивті 
(танымдық) әрекетті пайдалану 
ұстанымы
халықаралық  өзара  мәдени  алмасуды,  бірлескен 
халықаралық 
жобаларды, 
хат 
жазысуды 
ұйымдастыруда көрініс табады.
8. Рефлексивті өзіндік реттелу 
ұстанымы 
өзін-өзі  (өзін-өзі  бағалау)  және  қоршаған  орта-
ны түсіну қабілеті деп танылады. Бұл ұстанымға 
сәйкес тіл үйренуші ие болған жаңа тәжірибе оқу 
үрдісіне  енгізіледі  және  қадағаланады;  саналы 
рефлексия  және  өзіндік  рефлексияны  оқытушы 
ғана  емес,  тіл  үйренушінің  өзі  де  жүзеге  асыра-
ды. 
9. Әлеуметтік-экономикалық 
ортадағы өзгерістерге икемділік 
және бейімделу ұстанымы
тіл үйренушінің мамандыққа байланысты кәсіби 
әрекетте  өзгерістерге  бейімделуін,  икемді  болу-
ын; полимәдениет әлемінде өмір сүру қабілеті бо-
луын білдіреді.
10. Профессионализация 
ұстанымы
шет  тілін  кәсіптік  мақсатта,  яғни  мамандыққа 
сәйкес салада қолдануды ұсынады.
Жалпы  дидактикалық  және  шетел  тілін  оқыту  ұстанымдарын  талдай 
отырып  және  ағылшын  тілін  жалпы  білім  беру  пәні  ретінде  басқа  мамандық 
студенттеріне кәсіптік бағытта оқытуда келесі ұстанымдарды ерекшелеуге бо-
лады: 
– ағылшын тіліне оқытудың қатысымдық (сөйлеу) бағыты ұстанымы;
– профессионализация ұстанымы;
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

110
№ 3 (63), 2014   
 
 
                                   Regional Bulletin of the East
– ағылшын тілін меңгерудің барлық саласындағы жаттығулардың негізгі 
рөлі ұстанымы;
 ағылшын тіліне оқытудың коммуникативтік (сөйлеу) бағыты ұстанымы.
– 
Ағылшын  тіліне  оқытудың  қатысымдық  бағыты  ұстанымы  оқу-тәрбие 
үдерісінің  мақсатты  және  ұйымдастырылған  болуын  талап  етеді.  Түрлі 
қатысымдық міндеттерді шешу тілдік әрекеттердің негізгі түрлерінің дағдылары 
мен шеберліктерінің қалыптасуына ықпал етеді. Қатысымдық (коммуникативтік) 
бағыты ұстанымы оқыту мазмұнын да анықтайды: материалды таңдау, қарым-
қатынас аясын нақтылау мен тілді қатысымдық тұрғыдан меңгерудегі құралдар.
Профессионализация ұстанымы
Ағылшын тілін жалпы білім беру пәні ретінде оқытудың профессионали-
зация ұстанымы тілді кәсіптік мақсатта, яғни студенттің болашақ мамандығына 
сәйкес  материалдарды  сұрыптау  және  оқыту  мазмұнына  енгізу.  Мамандыққа 
бағытталған  кәсіби  маңызы  бар  материалдармен  жұмыс  істеу  барысында 
студенттің  пәнге  қызығушылығы  артады,  тілді  мамандығына  сай  қолдануда 
қатысымдық  құзыреті  (компетенциясы)  дамиды  және  кәсіби  бағытта  сөйлеу 
шеберліктері қалыптасады. Студент ағылшын тілі арқылы мамандыққа қатысты 
білімін толықтырады. 
Жаттығулардың басыңқы рөлі ұстанымы
Жаттығулардың  басыңқы  рөлі  ұстанымы  шет  тілін  меңгерудің  барлық 
әрекеттерінде  басты  қызмет  атқарады.  Жоғары  оқу  орындарының  тілдік  емес 
мамандықтары  студенттерін  қатысымның  ауызша  түрлері  мен  шет  тіліндегі 
мәтіндерімен  жұмыс  барысында  қажетті  ақпаратты  ала  білуге  үйрету  тілді 
тәжірибелік тұрғыдан меңгеруге бағыттайды. Ағылшын тілін оқыту үдерісінде 
оқытушы  қандай  да  болмасын  жұмыс  жасағанымен,  жүйелі  құрастырылған 
жаттығулардың қандай да бір түрі немесе көлемі басты рөл атқарады және оқу 
үдерісінің мақсатты, нәтижелі болуына себеп болады. 
Жоғарыда аталған дидактикалық және жеке әдістемелік ұстанымдар шетел 
тілін оқытуды теориялық, практикалық тұрғыдан ұйымдастыруда негізгі тірек 
болып қала бермек.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Коменский Я.А. Лабиринт света и рай сердца / Пер. Н.П. Степанова // Сочине-
ния. – М.: Наука, 1997. – 476 с. 
2. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики / Сост. А.И. Пискунов. – М.: 
Просвещение, 1981. – 527 с.
3. Константинов Н.А., Медынский Е.Н., Шабаева М.Ф. История педагогики: учеб-
ник для студентов педагогических институтов. – М.: Просвещение,1982 – 448 с.
4. Ушинский К.Д. Педагогическая антропология: Человек как предмет воспита-
ния. Опыт педагогической антропологии / К.Д. Ушинский. – М.: УРАО, 2002. – 512 с.
5. Педагогика: учеб. пособие / Ю.К. Бабанский, В.А. Сластенин и др. / Под ред. 
А.М. МУХТАРХАНОВА

111
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока                № 3 (63), 2014
Ю.К. Бабанского. – М.: Просвещение, 1998. – 479 с.
6. Куписевич Ч. Основы общей дидактики / Ч. Куписевич. – М.: Высшая школа, 
1986.– 368 с.
7. Пальмер Г.Е. // The оral methods of teaching languages / Пер. Ю.Г. Стрельцовой / 
Г.Е. Пальмер. – М.: Учпедгиз, 1960. – 165 с. 
8. Эволюция методов обучения иностранным языкам в ХХ веке // Иностранные 
языки в школе. – 2004. – №3. – С. 45-51.
9. Lado R. Linguistics Across Cultures. – University of Michigan Press, 1957. – 160 p.
10.  Пассов  Е.И.  Коммуникативный  метод  обучения  иноязычному  говорению  / 
Е.И. Пассов. – М.: Просвещение, 1991. – 223 с.
11. Ляховицкий М.В. Методика преподавания иностранных языков / М.В. Ляхо-
вицкий. – М., 1981. – 159 с.
12. Старков А.П. Обучение английскому языку в средней школе / А.П. Старков. – 
М.: Просвещение,1978. – 224 с.
13.  Концепция  развития  иноязычного  образования  Республики  Казахстан  до 
2015 г. / Под ред. д.ф.н., проф. С.С. Кунанбаева. – Алматы: 2004. – 20 б.
REFERENCES
1. Komenskij Ja.A., Labirint sveta i raj serdca. per. N.P. Stepanova Sochinenija. Nauka, 
1997, 476 (in Russ).
2. Hrestomatija po istorii zarubezhnoj pedagogiki. cost. A.I. Piskunov. Prosveshhenie, 
1981, 527 (in Russ).
3. Konstantinov N.A., Medynskij E.N., Shabaeva M.F., Istorija pedagogiki uchebnik 
dlja studentov pedagogicheskih institutov. Prosveshhenie, 1982, 448 (in Russ).
4. Ushinskij K.D., Pedagogicheskaja antropologija: Chelovek kak predmet vospitanija. 
Opyt pedagogicheskoj antropologii. URAO, 2002, 512 (in Russ).
5. Babanskij Ju.K., Slastenin V.A. i dr., pod. red. Ju.K. Babanskogo. Pedagogika Ucheb. 
Posobie. Prosveshhenie, 1998, 479 (in Russ).
6. Kupisevich Ch., Osnovy obshhej didaktiki. Vysshaja shkola, 1986, 368 (in Russ).
7. Pal’mer G.E., The oral methods of teaching languages. Per. Ju.G. Strel’covoj. Uch-
pedgiz, 1960, 165 (in Russ).
8. Jevoljucija metodov obuchenija inostrannym jazykam v XX veke. Inostrannyejazyki v 
shkole. 2004, 3. 45-51 (in Russ).
9.  Lado R. Linguistics Across Cultures. University of Michigan Press, 1957, 160 (in 
Eng).
10. Passov E.I ., Kommunikativnyj metod obuchenija inojazychnomu govoreniju. Pros-
veshhenie, 1991, 223 (in Russ).
11.  Ljahovickij  M.V.,  Metodika  prepodavanija  inostrannyh  jazykov.  1981,  159  (in 
Russ).
12. Starkov A.P., Obuchenie anglijskomu jazyku v srednej shkole. M.: Prosveshhenie, 
1978, 224 (in Russ).
13. Koncepcija razvitija inojazychnogo obrazovanija Respubliki Kazahstan do 2015 g. 
pod.red. d.f.n., prof. Kunanbaeva S.S. Almaty, 2004, 20 (in Russ).
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

112
№ 3 (63), 2014   
 
 
                                   Regional Bulletin of the East
ӘОЖ 81’1
Ж.А. СЕМЁНОВА
1
, А.Ш. ЖИЛКУБАЕВА
2
 
1
Ч. Айтматов атындагы тил жана адабият институту, Бішкек қ., Қырғыз Республикасы
2
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан
УЛУТТУН БААЛУУЛУГУН КӨРСЕТКӨН КОНЦЕПТ
Мақалада  қазіргі  лингвистиканың  өзекті  мәселелерінің  бірі  –  әлемнің  тілдік 
бейнесі, оның ішінде «батыр» концептісі қарастырылады. Сонымен қатар концептуалды 
зерттеулердің теориялық негіздері сөз болады. 
Түйін  сөздер:  концепт,  ментальдылық,  батыр,  ұлттық  сана,  жеке  тұлға,  адам, 
символ, когнитивті грамматика, герменевтика, елес. 
КОНЦЕПТ, РАСКРЫВАЮЩИЙ ДОСТОИНСТВО НАЦИИ 
В статье рассматривается одно из актуальных направлений современной лингви-
стики, языковая картина мира и место концепта «герой» в ней. А также рассмотрены 
теоретические основы концептуальных исследований. 
Ключевые  слова:  концепт,  ментальность,  герой,  национальное  сознание,  лич-
ность, человек, символ, когнитивная грамматика, герменевтика, воображение.
CONCEPT, REVEALS THE DIGNITY OF THE NATION
The article discusses one of the important areas of modern linguistics-linguistic picture 
of the world and the place of the concept of «hero» in it. As well as the theoretical foundations 
of conceptual studies. 
Keywords: concept, mentality, character, national consciousness, identity, people, char-
acter, cognitive grammar, hermeneutics, imagination.
Менталдуулуктун негизги бирдиги – концепт. Концептти адатынча түшү-
нүк (понятие) деп аташат, себеби латынча «conceptuz» «түшүнүк» дегенди бил-
дирет. Ошол эле латын тилинде «conceptum» деген сөз бар, ал «зерно» – своего 
рода росток первообраза, первосмысл, то, что впоследствии способно прорасти 
и словом, и делом» [Колесов, 2007:36] дегенди билдирет. Азыркы учурда орус 
окумуштуулар  көптөгөн  изилдөөлөрдүн  негизинде  ар  түрдүү  аныктама  берип 
жүрүшөт (толугураак кара: Брицын и др., 2014:52-67). Биз «концепт» сөзүн – 
улуттук кептеги ойдун формасын изилдеген когнитивдик грамматиканын бирди-
ги катары колдонобуз.
«Адам»  аттуу  концепт  улуттун  менталдуулугун  гана  көрсөтпөстөн,  ру-
хийлигин көрсөтөт. Ушул символдун көп кылымдар бою дал келүү процессин-
де окумуштуу Колесов «ички адам» жана «тышкы адам» деп бөлгөн [Колесов, 
2007:217]. 
«Адамдын структурасында» иерархиялыкүч деңгээлди белгилешкен: «эм-
пирический человек» (чувство), «земной человек» (воля) и «идеал-человек» (раз-
Ж.А. СЕМЁНОВА, А.Ш. ЖИЛКУБАЕВА

113
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока                № 3 (63), 2014
ум) [Рюшев, 1930:387]. Мындай адамдын үч тарабын П.А. Флоренский «лицо-
личина-лик, (душа-тело-дух)» деп белгилеген [Флоренский, 1985:261]. Ушундай 
көз карашты азыркы физиктер да негизи туура деп белгилешкен. Окумуштуулар 
«структураны» ар башка интерпретациялашкан: лицо-личина-лик (Флоренский), 
жизнь-живот-житие (Колесов), добродетели-качество-обязанности (Вундт), 
идея-бытие-образ (Бердяев), разум-чувство-воля (Рющев) ж.б.
Орус менталдуулугунда адамды концеп катары жыйынын белгилеген ги-
пероним: «Человек существует лишь как вид или род» (Булгаков); «Человек есть 
символ»  (Бердяев).  Ушундайсыяктуукөптөгөн  ойлорду  мисал  кылып  келтирсе 
болот.  Философтордун  көбү  «адамды»  «эмпирикалык  адам»  деп  аташат.  «Эм-
пирический человек есть категория текучая и подвижная: от зверя к образу Бо-
жию  и  –  от  образа  Божия  к  зверю»  [Ильин,  1987:111].  «Человек  “дан”  нам  в 
разных смыслах. Но – прежде всего и первее всего он дан телесно – как тело. 
Тело  человека  –  вот  что  первее  всего  называем  мы  человеком»  [Флоренский, 
1985:264]. «Есть не просто двойственное, а двуединое существо; сосущество-
вание и противоборство этих двух природ сочетается с некоей их гармонией, с 
некой интимной их слитностью, и это единство должно быть так же учитано, как 
и двойственность (души и тела)» [Франк, 1956:75]. «Человек есть воплощённый 
дух  и  одухотворённая  плоть,  духовно-материальное  существо,  и  потому  в  его 
жизни не может быть проведено точной грани между материальным и духов-
ным» [Булгаков, 1990:217]. Адам рухий жактан жогору карай умтулат, социал-
дык жактан ылдый көздөй кулайт, бул экөө тең адамдын жашоосу. Ошон үчүн 
философтор адамды: «человек низок и высок, ничтожен и велик» деп айтышат 
[Бердяев, 1991а:82]. «Когда мы стоим перед загадкой человека, то, вот что пре-
жде всего мы должны сказать: человек представляет собой разрыв в природном 
мире, и он необъясним из природного мира» [Бердяев, 1991а:83].
Улуттук  аң-сезимдин  негизги  концепти  катары  «адам»  деген  сөзгө  оку-
муштуулар көптөгөн түшүндүрмө беришкен. Мисалы, немистер «Mensch» деген 
сөз менен беришкен, ал латынча «mens» (акыл-эс) деген сөз менен байланыштуу. 
«Адам» деген сөздүн мааниси ушул эле сөздүн уңгусу менен башка индоевро-
панын тилдеринде берилген. Демек, бул сөз «адам» деген сөздү гана бербестен, 
ал аң-сезими бар жандуу нерсе деп айта алабыз. Римде адамды homo деген сөз 
менен беришет. Кээ бир этимологдор аны «жер, топурак» деген сөз менен байла-
ныштырышат. Ошондо бул сөз «жердик, жерден пайда болгон»деп түшүндүрүлүп 
калат. Анда humanus «адамдык» гуманизм сөзүн жер менен байланыштырсак 
болот. Герман тилинде аны интеллект сөзү менен байланыштырышат. Ал эми 
славяндыктар «чело-век» «целый-здравый» деп түшүндүрүшөт.
Адам жөнүндө илимий түшүнүк коомдогу индивидуумдун социалдык бел-
гилеринин негизинде болот. 

жүктеу/скачать 8,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: