Аңдатпа
Шығыс Қазақстан облысында қолайлы ауа-райы жағдайы жылдары жаздық жəне күздіқ
бидай дақылдарының егістігінде қоңыр тат ауруы жыл сайын пайда болады жəне ауру 75-
100% - ға дейін жететіндігі анықталды. 19 жыл бойғы зерттеу кезінде, жаздық жəне күздіқ
бидай егістіктеріндегі қоңыр тат ауруы тек 1999 жəне 2008 қатты қуаңшылық жылдары
пайда болмады, ауру дамуының депрессиясы байқалды. Жаздық бидай үшін жұқтыру көзі
тек қана күздік бидай емес, жəне жабайы шөптер болып табылады. Қазақстанның
шығысында тат аурыларының ішінен қоңыр тат түрі бидайдың кеңінен таралған ауруы
екендігі анықталды.
Ключевые слова: Фитопатоген, диагностика, озимая и яровая пшеница, ржавчина,
фитосанитарный мониторинг.
Уникальные природно-климатические условия Казахстана позволяют возделывать
все сельскохозяйственные культуры, в частности, зерновые. Однако эти ценные культуры в
отдельные годы сильно поражаются различными фитопатогенами, в особенности
ржавчинными болезнями. Среди многочисленных грибных болезней пшеницы по
распространенности и вредоносности виды ржавчин занимают первые места[1- 6].
33
На зерновых культурах паразитируют в основном пять видов ржавчины: стеблевая,
корончатая, бурая, желтая и карликовая. Все они отличаются друг от друга симптомами
вызываемых поражений, особенностями цикла развития и образа жизни, характером
специализации и т.д. [3,5,7].
На посевах пшеницы и ячменя в южном и юго-восточном регионах Казахстана сильно
развивается и доминирует желтая ржавчина, а бурая ржавчина является менее вредоносной
по сравнению с желтой ржавчиной. Стеблевая ржавчина проявляется в слабой степени и не
в каждый год [7,8].
В северных областях республики посевная площадь озимой пшеницы не превышает 5-
10 тыс./га, в основном возделывается яровая пшеница и на ней доминирует бурая ржавчина.
Желтая ржавчина проявляется редко, а стеблевая ржавчина на посевах пшеницы и ячменя
проявляется поздно и развивается в слабой степени [1,3,9].
На востоке республики, желтая ржавчина, в период наших за 19-и лет (1994-2013 гг.)
исследований, из них в 1994-2006 годы, на озимой, яровой пшенице и ячменя не выявлена, в
2007 году она была обнаружена только на селекционном участке озимой пшеницы Восточно-
Казахстанском НИИСХ, расположенного в предгорно-степной зоне. В фазе цветения
пораженность листьев не превышала 0,1-0,3%. В дальнейшем, дефицит осадков и
повышенная температура воздуха (35-40
0
С) сказались отрицательно на развитии болезни, а
на яровой пшенице она не проявлялась. Также при обследовании производственных
посевов и других зерносеющих районов, находившихся на расстоянии от 5-15 до 75-100 км
от опытного стационара, она не была обнаружена.
2008 год выдался острозасушливым, в связи с этим ржавчинные болезни не проявились, в
том числе желтая ржавчина.
В 2009 году в предгорно-степной зоне, где проводился мониторинг посевов пшеницы и
ячменя, погодные условия в период вегетации зерновых культур, сравнительно с
метеоусловиями предыдущих лет, характеризовались увлажненными. За апрель-сентябрь
выпало всего 375 мм, осадков сравнительно со среднемноголетним показателем 282 мм.
Вегетационный период был в основном дождливым. Так в первой декаде июля на
селекционном участке озимой и яровой пшеницы ВКНИИСХ обнаружены первые признаки
желтой ржавчины в фазе конца цветения озимой пшеницы. На посевах яровой пшеницы
она выявлена в период начало колошения растений. Заболевания в дальнейшем стали
распространяться на опытных и производственных посевах ВКНИИСХ и в северо-
восточной части в Глубоковском районе и предгорно-степной зоне Уланского района. В
Глубоковском районе на посевах озимой пшеницы в фазу молочно-восковой спелости зерна
распространение желтой ржавчины достигала 75-100 %, степень развития – 25-50%, а на
яровой пшенице - 50-75% и 20-25% соответственно. В Уланском районе на посевах озимой
пшеницы в указанной фазе распространение болезни составило 20-40%, степень развития –
5-15%, а на яровой пшенице - 40 - 60% и 15-25% соответственно. Также было отмечено, что
желтая ржавчина проявлялась и на дикорастущих злаках. В 2010-2012 годах она не
проявилась, что в основном связано с погодными условиями весеннего (май-июнь) периода.
В Восточном-Казахстане стеблевая ржавчина на озимой, яровой пшенице, ржи и
ячмене в последние 10 лет, в увлажненных условиях погоды ежегодно проявлялась поздно, в
фазе молочно-восковой спелости зерна, распространялась локально и развивалась в слабой
степени [10].
В Восточно-Казахстанской области бурая ржавчина проявляется во всех
климатических зонах (сухостепная, предгорно-степная и горная лугово-степная), где
имеются посевы озимой и яровой пшеницы [11]. Так, на основании проведенного
фитосанитарного мониторинга, за 19 лет исследований нами установлено, что на озимой и
яровой пшенице развитие бурой ржавчины, в 1994-1996 гг., 2000-2002 гг., 2004-2007 гг. и
2009-2013 гг. происходило от выше - умеренной до сильной степени, в 1997-1998 и 2003 гг. -
умеренно или слабо. В 1999 и 2008 гг. наблюдалась депрессия развития болезни.
34
Возбудитель заболевания в Восточно-Казахстанской области на озимой пшенице
развивается в урединиостадии при температуре от 3 до 30
0
С и влажности воздуха - от 55 до
78%, с оптимумом 15-21
0
С и 62-73% соответственно. В 1997 г. отмечено, когда температура
превышала 30
0
С и относительная влажность воздуха снижалась до 50% и ниже, развитие
болезни на озимой пшенице приостанавилось. К молочно-восковой спелости зерна, когда
листья засыхают, на тех же участках, где развивалась урединиостадия гриба образуются
черные пустулы, прикрытые эпидермисом. В предгорно-степной зоне, перезимовка гриба
происходит в виде урединиомицелий на зараженных листьях озимой пшеницы. Телиоспоры
и промежуточные растения не имеют существенного значения в возобновлении болезни. В
1998 г. бурая ржавчина не проявилась на озимой пшенице, а на яровой она обнаружена
только на поздних сроках сева. Возможно, посевы яровой пшеницы заразились от
промежуточного хозяина. В 2000 году во 2-й декаде мая, когда на листьях в фазе начала
трубкования озимой пшеницы отсутствовали пустулы гриба, но в это время на
промежуточном хозяине, т.е. на лешице (Isopyrum fuma rioides) обнаружили эциоспоры бурой
ржавчины, с пораженностями листьев 1-5%. Заболевание проявилось только в конце 2-й
декады июня в фазе колошения, а на яровой во второй декаде июля.
Н.А. Наумовым установлено, что развитие бурой ржавчины на посевах озимой
пшеницы во многом зависит от перезимовки урединиомицелий гриба [12]. Так, в 1999 г.
заболевание на озимой и яровой пшенице не проявилось, в связи с неблагоприятными
условиями погоды, зима была очень суровой, весна поздняя, затяжная, холодная и лето было
очень засушливое. Нами отмечено, если на посевах озимой пшеницы проявилась бурая
ржавчина, то для дальнейшего распространения фитопатогена достаточно кратковременных
осадков.
Таким образом, в Восточно-Казахстанской области в годы с благоприятными
условиями погоды бурая ржавчина на посевах озимой и яровой пшеницы проявляется почти
ежегодно. Источником инфекции является не только озимая пшеница, но и возможно
промежуточный хозяин – лешица или же другие дикие злаки. Также выявлено, что бурая
ржавчина для востока Казахстана является вредоносной и широко распространенной
болезнью пшеницы.
Литература
1. Гешеле Э.Э. Ржавчина хлебных злаков в степях Приишимья //Тр. республ. станции
защиты растений, Т.XI, Алма-Ата, 1955, С.347.
2. Джиембаев Ж.Т. Главнейшие болезни зерновых культур в Казахстане и научные
основы борьбы с ними //Автореф. дис., Л., 1972, 44 с.
3. Эльчибаев А.А. Особенности проявления бурой ржавчины пшеницы в Казахстане
//Вестник с.-х. науки Казахстана, 1975, № 5, С.117-119.
4. Турапин В.П. Ржавчинные болезни зерновых культур и меры борьбы с ними, Алма-
Ата, 1991, 48 с.
5. Абиев С.А. Желтая ржавчина злаков Казахстана, Алма-Ата, 1993, 103 с.
6. Койшибаев М., Пономарева Л.А., Кочоров А.С. Динамика болезней зерновых культур
с листостебельной инфекцией в различных агроландшафтных зонах//Стратегия земледелия и
растениеводства на рубеже XXI века, Алматы, 1999, С.108-110.
7. Мостовой В.А. Развитие возбудителя стеблевой ржавчины пшеницы (P. graminis
Pers.f.sp. tritici Erikss. Et Henn.) в Средней Азии //Автореф. дисс., М., 1975, 21 с.
8. Койшибаев М., Кочоров А.С., Курманов М. Динамика, вредоносность и прогноз
болезней пшеницы с листо-стебельной инфекцией в Восточном Казахстане //Вестник с.-х.
науки Казахстана, 2000, № 10, С.32-36.
9. Кочоров А.С. Грибные болезни озимой и яровой пшеницы в Восточном Казахстане и
факторы, ограничивающие их развитие и вредоносность //Автореф. канд. дис. – Алматы,
2004. – 31 с.
35
10. Кочоров А.С., Сагитов А.О. и др. «Распространение ржавчинных болезней пшеницы
в Казахстане» // «Проблемы микологии и фитопатологии в ХХI веке». - Международная
научно-практическая конференция посвященную 150-летию со дня рождения выдающегося
русского миколога и фитопатолога А.А. Ячевского. - Санкт-Петербург. - 2013. - С. 163-166.
11. Kochorov A.S., Sagitov A.O. - Long – term dynamics of wheat rust in Eastern
Kazakhstan// International Organization for Biological Control East Palearctic Regional Section
Information bulletin iobc eprs 46 Plan Protection For Ecological Sustainability of Agrobiocenoses.
– Аimaty. – 2014. – Р. 58-59.
12. Наумов Н.А. Методы микологических и фитопатологических исследований, М., Л.,
1937, С.76-105.
УДК 635.263:581.16
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ЖАҒДАЙЫНДА САРЫМСАҚТЫҢ
КОЛЛЕКЦИЯЛЫҚ ҮЛГІЛЕРІН БАҒАЛАУ
Құрманəлі Б., Алпысбаева В.О.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті,
Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты
Аннотация
В результате оценки 20 сортообразцов коллекции чеснока в условиях юго- востока
Казахстана по хозяйственно-ценным признакам выделены 7 сортообразцов , даны их
морфологические описания, которые в дальнейшем могут быть использованы в
селекционной работе.
Annotation
An evaluation of the collection of garlic in a south-east of Kazakhstan on economically
valuable attributes are marked 7 accessions, given their morphological description, which can then
be used in selection work.
Кілт сөздер: күздік сарымсақ, вегетация, биометрия, фенология, зиянкестер, өнім,
селекция.
Кіріспе
Сарымсақ дақылы – баданалы өсімдіктер тобына жатады, сонымен қатар өткір
иісімен жəне дəмімен ерекшеленеді. Сарымсақ ұзақ уақыттық эволюциялық үрдісте мəдени
өсімдік болып қалыптасты, сондай-ақ өндірісте тұқым арқылы көбею қабылетін жоғалтты
жəне тек ғана вгетативті жолмен – тісшелермен жəне баданамен немесе ауалық
баданашықтармен көбейеді, жəнеде сабағында гүл шоғырын қалыптастырады.
Сарымсақ пияз дақылдарының арасында маңызы жəне таралу бойынша басты пияздан
кейін екінші орынды алады. Сарымсақтың баданасында 35-42% құрғақ заттар, 5-16%
аралығанда қанттар жəне полисахаридтер, 6-7% ақуыздар, 1%-дейін майлар болады.
Сарымсақта фосфор тұзы, кальций, мыс, кобальт, молибден бар, ал темір мөлшері шамамен
алмамен бірдей (10/29мг/%). Сарымсақтың ащы дəмі жəне өзіне тəн ерекше иісі эфир
майына байланысты, онда
фитонцидтер бар, микроорганизмдер басым. С, В
1
, В
2
, РР
дəрумендерінің мөлшері өсімдіктің даму кезеңіне тəуелді болады. Əр түрлi сорттардың
баданаларындағы аскорбин қышқылының мөлшері 7-ден 17мг дейін ауытқиды, ал жасыл
жарырақтарында 41-82мг/100гр, сонымен қатар жас жапырақтарында С дəрумені көп.
36
Қазіргі уақытта, жаңа жаңалықтардың ашылуына байланысты сарымсақтың өзіндік
қасиеттері адамның бірсыпыра ауруларын емдеу кезінде қолданылады, соның ішінде
онкологиялық, сарымсақтың өндiрiсi едəуiр өстi - дүниежүзi халықтарының сарымсақты
тұтынуы бұрынғыға қарағанда əлдеқайда арта бастады.
Əлемде соңғы жылдар iшiнде сарымсақтың жалпы өндiрiсi жылына 10 млн.т.- ға
артып, ал сарымсақтың ауданы 1 млн. га-ға жеттi. Қазақстанда күздік сарымсақтың алатын
егіс ауданы болмашы ғана, шамамен 1 мың.га шамасында, ал жаздық сарымсақ агісін жоқ
деугеде болады.
Қазақстан Республикасында қолдануға рұксат етілген, Мемлекеттік селекциялық
жетістіктер тізбесіне енгізілген күздік сарымсақтың 10 сортының 4 сорты ҚазККШҒЗИ-ның
селекциясынан, барлығы аудандастырылған сорттар, 1990 жылдан бастап сарымсақ бойынша
селекциялық зерттеу тоқтатылды, осыған байланысты 2006 жылдан бастап ҚазККШҒЗИ-да
сарымсақтың селекция жұмысы қайта басталды [1].
Тəжірибені жүргізу əдістемесі мен материалдары
Тəжірибе қазақ картоп жəне көкөніс ғылыми-зерттеу институтының сұрыптау
тұқымдық ауыспалы егістігінде қойылды. Егістік Іле Алатауының солтүстік беткейінің
суармалы тау етегінің аймағында орналасқан. Топырағы қара жəне ашық қоңыр, қарашірік
құрамы 3%, жəнеде су-физикалық құрамы қолайлы, климаты күрт құбылмалы, топырақ-
климат жағдайы бойынша зерртеу жұмыстары жүргізілген аймақ көкөніс дақылдарын өсіріп-
өндіруге қолайлы болып табылады [2].
Күздік сарымсақтың колекциялық үлгілерін бағалау 2014-2015 жылдары жүргізілді,
Сібір өсімдік шаруашылығы жəне селекциясы ғылыми - зерттеу институтынан (Сиб
НИИРC), Батыс-Сібір тəжірибе стансасы (Барнаул), Бүкіл Ресейлік көкөніс дақылдарының
селекциясы жəне тұқым шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты (ВНИИССОК,Москва),
сондай-ақ Қытай, Корея, АҚШ, Германия жəне Өзбекстаннан коллекциялық материалдар
əкелінді.
Күздік сраымсақтың сортүлгілерін өсіру барысында аймаққа мына агротехникалық
шаралар ұсынылды. Тісшелерді отырғызу алдын-ала дайындалған жүйектерге 6-8 см
тереңдікке отырғызылды, қатар аралығы 70 см болды, бөлтек 2 қатарлы (қос ізді), есеп
жүргізу ауданы 5 м
2
. Қазақстан республикасында аудандастырылған Арман сұрпы
қолданылды. Тəжірибені егістікте орналастыру, биометриялық есептер жүргізу жəне
фенологиялық бақылау, дақылдың бейімделгіштігіне баға беру, қолданылып жүрген
методика əдістемесіне сəйкес жүргіздім [3-5].
Зерттеу жұмыстарының нəтижесі
Күздік сарымсақтың 20 сортүлгісі оқылып зерттелді. Күздік сарымсақтың
ерекшеленген коллекциялық үлгілерінің морфологиялық мінездемесі 1–кестеде келтірілген.
Кесте 1. Күздік сарымсақтың коллекциялық үлгілерінің морфологиялық мінездемесі
Үлгілер
атауы
Шығу
тегі
Бадана
пішіні
Бадана түсі
Бадана
тығызды
ғы
Жапы-
рақ
саны,
дана
Жапы-
рақ
ұзындығ
ы,
см
Жапы-
рақ
ені,
см
Бала-
уыз
жабы
-ны
К-1
Новоси
бирск
Зап. Сиб
ООС
жалпақ
шар
тəрізді
балшық
тəрізді ақ
тығыз 6 38,04
2,34
əлсіз
US-
7135
шар
тəрізді
жалпақ
ашық
күлгін,
тісшелері
сары-
қоңыр
тығыз 7 41,7 2,8
əлсіз
US-
7189
жалпақ
шар
ашық
күлгін,
тығыз 7 42,6 2,2
əлсіз
37
тəрізді
тісшелері
сары-
қоңыр
ЧС-20
Украина
жалпақ
шар
тəрізді
ашық
күлгін,
тісшелері
балшық
тəрізді
сары
тығыз 7 46,6 3,1
əлсіз
Камыш
Новоси
бирск
Зап. Сиб
ООС
ұзынша
ашық
қызғылт
аяғы ашық
күлгін
тығыз 6 43,2 2,4
əлсіз
ЧС-108
ВИР
059169
ВИР
059169
ұзынша
Қызғылт-
күлгін,
тісшелері
қара күлгін
орташа 5 34,6 2,02
орта
ша
ЧС-12
Башкул
а
Зап. Сиб
ООС
ұзынша
тісшелері
əлсіз
қызғылт,
балшық
тəрізді ақ
орташа 5 32,7 1,9
орта
ша
ЧС-28
Фатима
Зап. Сиб
ООС
ұзынша
шар
тəрізді
ақшыл
күлгін,
тісшелері
қаралау
орташа 6 39,2 2,2
орта
ша
ЧС-21
Чирчик
ский
Өзбекста
н
жалпақ
шар
тəрізді
ашық
қызыл
тығыз 6 41,9 2,2
əлсіз
ЧС-14
Герман
ия
Германи
я
жалпақ
шар
тəрізді
күлгін
тісшелері
күлгін
қоңыр
тығыз 7 44,5 2,9
əлсіз
ЧС-1
Андижа
н
Өзбекста
н
шар
тəрізді
сырты
ашық,
тісшелері
күлгін
орташа 7 41,9 2,8
орта
ша
Америк
анский
Америка
жалпақ
шар
тəрізді
ашық
күлгін,
тісшелері
сары
күлгін
тығыз 7 38,6 2,4
əлсіз
ЧС-133
Корея
Корея
жалпақ
ұзынша
балшық
тəрізді
ақшыл,сарғ
ыштау
орташа 6
37,3
2,4 орта
ша
К-4
Зап. Сиб
ООС
жалпақ
шар
тəрізді
ашық
күлгін
тығыз 7
46,5 2,0 орта
ша
Касмал
а
Зап.
Сиб
ООС
жалпақ
шар
тəрізді
ашық
күлгін
тығыз 6
37,8 1,8 орта
ша
К-6
Зап. Сиб
ООС
жалпақ
шар
тəрізді
ашық
күлгін
тығыз 6
51,4 2,2 орта
ша
К-8
Зап. Сиб жалпақ
күлгін
тығыз 6
53,7 2,3 əлсіз
38
ООС
шар
тəрізді
Герман
Зап. Сиб
ООС
жалпақ
шар
тəрізді
балшық
тəрізді
күлгін
орташа 7
43,7
1,8 орта
ша
С-12
Зап. Сиб
ООС
жалпақ
шар
тəрізді
күлгін
орташа 7
41,3
1,9 əлсіз
Арман
стандар
т
ҚазККШ
ҒЗИ
Шар
тəрізді
ақшыл
күлгін
тығыз
əлсіз
Бөлініп алынған сортүлгілер келесі морфологиялық белгілерді көрсетті: олардың
барлығының баданары шар тəрізді жалпақ немесе жалпақ шар тəрізді пішінде болып келді
жəнеде жалпақ ұзынша пішінді түрлерде кездесті. Түсіне қарай ашық күлгін, балшық тəрізді
күлгін, ашық қызғылт түсті сортүлгілерін анықтадым.
Кесте 2 күздік сарымсақтың коллекциялық үлілерінің шаруашылық-құнды белгілері (2015ж)
сортүлгілер
Өнімділік, кг/м
5
Бадана
салмағы, г
Тісшелер
саны, дана
тауарлығы
%
жалпы
тауарлы
К-1
Новоси
бирск
4,8 4,5 50 6-9 93
US-7135 2,95 2,80 45 6-7 94
US-7189 2,33 2,23 51 6-7 95
ЧС-20 2,05
1,98 56 5-6 96
Камыш
Новоси
бирск
1,75 1,64 45
6-7 93
ЧС-108
ВИР 059169
0,8 0,73 23 5-6 91
ЧС-12
Башкула
0.5 0,42 25 5-6 84
ЧС-28
Фатима
2,25 2,0 31 6-7 88
ЧС-21
Чиргин
2,85 2,79 29
6-8 97
ЧС-14
Германия
1,7 1,56 52 6-8 91
ЧС-1
Андижан
1,67 1,56 24,5 6-7 93
Американский 4,77
4,64
51
6-7
97
ЧС-133
Корея
1,05 0,93 33
6-8 88
К-4 2,46
2,25
67 6-8 91
Касмала 1,44 1,21 48 6-7 84
К-6 1,82
1,64
57 6-7 90
К-8 1,77
1,58
51 6-7 89
Герман 1,19 0,96 42 5-6 74
С-12 2,33
2,16 52 6-7 93
Арман
стандарт
1,89 1,85 55
6-8 97
39
Үлгілердің тауарлық өнімділігіне қарай келесі үлгілер стандартқа жақын тауарлық
өнімділікті көрсетті: олар ЧС-20 96%, US-7189 95%. Ал Америкалық сортүлгі мен ЧС-21
стандартпен бірдей, яғни 97% тауарлық өнімділік алдым.
Қорытынды
Коллекциялық сарымсақ Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында өсіріп баптау
нəтижесінде шаруашылық-құнды белгілеріне қарап барлық сортүлгілерінің ішінен 7
сортүлгіні бөліп алдым, олардың морфологиялық сипаттамасы берілді, жəнеде бұлар ары
қарай селекциялық жұымстарда қолданылады.
Əдебиеттер
1. Государственный реестр селекционных достижений допущенных к
использованию в Республике Казахстан. Сорта растений. Алматы, 2011.
2.
Почвы Казахской ССР. Алматинская обл., Алма-Ата, Изд-во А.Н Каз.ССР,
1962 вып. 4-246 с.
3.
Делянки, схемы посева в селекции, сортоиспытании, в первичном
семеноводстве. Параметры // Отраслевой стандарт. ОСТ 4671-70 М: Колос, 1979- 15с.
4.
Методические указания по селекции луковых культур. М, 1997.- 153с.
Подольских А.Н. Научные основы селекции риса. Дис. уч.ст. д.с.-х.н. Кызылорда, 2004.-
274с.
УДК: 635.64:631.1
АГРОБИОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПЕРСПЕКТИВНЫХ СОРТОВ И ГИБРИДОВ
ТЕПЛИЧНОГО ТОМАТА НА ЮГО-ВОСТОКЕ КАЗАХСТАНА
Кусаинова Г.С., Жантасов С.К., Ахундзада М.Ш.
Казахский национальный аграрный университет,
Казахский научно-исследовательский институт картофелеводства и овощеводства,
г.
Алматы
Достарыңызбен бөлісу: |