Часть  материалов  по  вредителям  и  энтомофагам  уже  была  опубликована  ранее [12-

107 
 
Chrysopacarnea  Stephens, 1836 - Златоглазка  обыкновенная.  Полезный  энтмоофаг  в 
массе  уничтожающий  тлей  и  других  равнокрылых  вредителей  а  также  клещей-фитофагов. 
По нашим наблюдениям, очень охотно откладывает яйца в искусственных гнездилищах, где 
кладка защищена от неблагоприятного воздействия внешних условий. 
Chrysopa viridana Schneider, 1845 - Златоглазка  зеленая.  Биология  и  практическое 
значение как у предыдущего вида. 
Chrysopa pallens (Rambur, [1838]) (Chrysopa septempunctata Wesm.) - Златоглазка 
семиточечная. Биология и практическое значение как у предыдущего вида. 
Отряд Hymenoptera Перепончатокрылые 
Подотряд Apocrita Стебельчатобрюхие 
Семейство Torymidae - Торимиды 
Monodontomerusobsoletus (Fabricius, 1798) - Монодонтомерустемный. Выведен из гнёзд 
одиночных пчелиных (Apoidea). Нежелательный вид, паразит опылителей. 
Семейство Crabronidae – Краброниды, или Песочные осы 
Crossocerus annulipes (Lepeletier et Brulle, 1835) - Кроссоцерускольчатоногий.  Самки 
обычно гнездятся в трухлявой древесине различных  пород деревьев; гнезда содержат до 20 
ячеек;  добыча – цикадовые  (в  основном  сем. Jassidae, Typhlocybidae) и  клопы  (главным 
образом сем. Miridae), иногда листоблошки (Psyllidae). 
Ectemnius rubicola (Dufour et Perris, 1840) - Эктемниус  красноватый.  Самки  делают 
гнезда  в  стеблях  растений  с  мягкой  сердцевиной,  в  полых  стеблях  тростника,  в  древесине. 
Гнезда  многоячейковые,  линейного  типа.  Добыча – мухи  различных  семейств (Syrphidae, 
Muscidae, Calliphoridae, Tabanidae и др.), как исключение, поденки. 
PemphredoninornataSay, 1824 - Пемфредон  неукрашенный.  Самки  делают 
многоячейковые  гнезда  в  трухлявой  древесине,  обычно  используя  ходы  насекомых-
ксилофагов,  иногда  в  ветвях  и  стеблях  растений  с  мягкой  сердцевиной,  в  галлах  мух 
Liparaspp., в стеблях тростника и в полых стеблях растений. Добыча – тли родов Phorodon, 
Aphis, Macrosiphum, Myzus, Thelaxes, Amphorophora, Anuraphis, Pterocomma, Chaitophorus, 
Pterocallidium и Callipterus. 
Pemphredonlethifer (Shuckard, 1793) - Пемфредон  смертоносный.  Самки  делают 
многоячейковые  линейные  гнезда  в  стеблях  тростника,  в  стеблях  различных  растений  с 
мягкой сердцевиной (например, шиповника, малины и др.), в ходах ксилофагов в древесине, 
в  пустых  гнездах  других  ос  и  пчел,  в  галлах  мух  Liparaspp.  и  других  подобных  местах. 
Добыча – тли  родов  Aphis, Myzus, Chaitophorus, Amphorophora, Macrosiphum, Trama, 
Myrocallis, Cryptosiphum и др. 
PsenuluslaevisGussakovskij, 1928 - Псенулус  гладкий.  Самки  гнездятся  в  полых  или 
имеющих мягкую сердцевину стеблях растений (например, тростника, шиповника, малины и 
др.). Гнезда многоячейковые, линейного типа. Добыча – тли сем. Aphididae. 
Spilomena troglodytes (Vander Linden, 1829) - Спиломенапещерная.Самки  гнездятся  в 
полых стеблях злаков, в стеблях с мягкой сердцевиной, в ходах точильщиков (Anobiidae) в 
древесине. Гнезда линейного типа. Добыча – личинки трипсов (Thysanoptera). 
TrypoxylondeceptoriumAntropov, 1991 - Трипоксилон  пустынный.  Самки  устраивают 
линейные  гнезда  в  полых  стеблях  растений  и  в  ходах  ксилофагов  в  древесине.  Добыча – 
мелкие пауки различных семейств (Epeiridae, Argiopidae, Lycosida, и др.). 
Семейство Vespidae - Общественные складчатокрылые осы 
Polistesgallicus (Linnaeus, 1767) - Оса французская. Личинок выкармливает, в основном, 
гусеницами чешуекрылых и ложногусеницами пилильщиков, чем приносит большую пользу. 
Повреждает  спелые  фрукты  на  деревьях,  во  время  сушки  и  переработки  и  их  запасы,  и 
различные  пищевые  продукты.  Может  нападать  на  ослабленные  ульи  медоносной  пчелы, 
убивать  пчел  для  выкармливания  личинок,  и  воровать  мед.  Проявляет  невысокую 
агрессивность  при  защите  гнезда,  но  в  связи  с  большим  количеством  гнезд  в  населенных 
пунктах, люди и домашние животных часто подвергаются укусам. 

108 
 
По результатам проведенных нами исследований для разведения на посевах кормовых 
и  технических  культур  наиболее  пригодны  следующие  виды  энтомофагов:  из  отряда 
сетчатокрылых - златоглазка  обыкновенная  (Chrysopacarnea),  златоглазка  зеленая 
(Chrysopaviridana), 
златоглазка 
семиточечная 
(Chrysopapallens); 
из 
отряда 
перепончатокрылых - кроссоцерускольчатоногий  (Crossocerus annulipes),  эктемниус 
красноватый  (Ectemnius rubicola),  пемфредон  неукрашенный  (Pemphredoninornata), 
пемфредон смертоносный (Pemphredonlethifer), псенулус гладкий (Psenuluslaevis), спиломена 
пещерная  (Spilomenatroglodytes).  Работа  по  поиску  и  отбору  эффективных  энтомофагов 
вредителей кормовых культур будет нами обязательно продолжена в будущем. 
 
Литература 
 
1.  Krombein K.V. Trap-nesting wasps and bees. Life histories, nests and associates. - 
Washington, 1967. - 570 p. 
2.  Corbet S.A., and M. Backhouse. Aphid-hunting wasps: a fields study of Passaloecus // 
Trans. R. Entomol. Soc. London. - 1975. - Vol. 127. - P. 11-30. 
3.  Danks H.S. Biology of some stem-nesting aculeate Hymenoptera // Trans. Roy. Entomol. 
Soc. London. - 1970. - Vol. 122. - P. 323-399. 
4.  TejaTscharntke, AchimGathmann and IngolfSteffan-Dewenter. Bioindication Using Trap-
Nesting Bees and Wasps and Their Natural Enemies: Community Structure and Interactions // 
Journal of Applied Ecology. – 1998. - Vol. 35, № 5 (Oct.). - P. 708-719. 
5.  Elder F. Morato; Lúcio Antônio de O. Campos.Effects of forest fragmentation on solilary 
wasps and bees in an area in Central Amazônia // Rev. Bras. Zool. – 2000. - Vol. 17, № 2. – P. 429-
444. 
6.  Isabel Alves-dos-Santos. Trap-Nesting Bees and Wasps on the University Campus in São 
Paulo, Southeastern Brazil (Hymenoptera: Aculeata) // Journal of the Kansas Entomological 
Society. – 2003. - Vol. 76, № 2 (Apr.). – P. 328-334. 
7.  Мариковская  Т.П.  Смешанные  колонии  ос  и  пчел  в  искусственных  гнездовьях // 
Защита растений. - 1980. - № 8. - С. 49-50. 
8.  Казенас  В.Л.  Гнезда  ос (Hymenoptera, Sphecidae, Vespidae) в  стеблях  шиповника  и 
тростниковых трубочках в Северном Прибалхашье. - Алма-Ата, 1976. - 8 с. (Деп. в ВИНИТИ, 
№ 16258-76). 
9.  Есенбекова  П.А.  Осы – энтомофаги  тлей  в  надземных  приманочных  гнездах  в 
плодовых  садах  и  на  приусадебных  участках  в  Юго-Восточном  Казахстане // Selevinia. - 
1996. - № 1. - C. 21-25. 
10. Есенбекова 
П.А., 
Казенас 
В.Л. 
Разведение 
и 
использование 
жалящих 
перепончатокрылых (энтомофагов и опылителей). – Алматы: Қазақ университетi, 2003. - 137 
с. 
11. Кенжегалиев  А.М.,  Есенбекова  П.А.,  Темрешев  И.И.  Приманочные  гнездилища  для 
энтомофагов  и  опылителей // Материалы  Международной  научной  конференции 
«Инновационные  экологически  безопасные  технологии  защиты  растений», 24-25 сентября 
2015 г., Алматы, Республика Казахстан. – 2015. – С. 144-148. 
12. Темрешев 
И.И. 
Ортоптероидные 
насекомые (Insecta: Mantoptera, 
Dictyoptera,Dermaptera, Orthoptera), собранные на посевах кормовых и технических культур 
ТОО  «Байсерке  Агро» // Материалы  Международной  научной  конференции 
«Инновационные  экологически  безопасные  технологии  защиты  растений», 24-25 сентября 
2015 г., Алматы, Республика Казахстан. – 2015. – С. 206-212. 
13. Темрешев  И.И.,  Есенбекова  П.А.Насекомые,  включенные  в  Красную  книгу 
Республики  Казахстан  и  Красную  книгу  Алматинской  области,  встречающиеся  на  посевах 
кормовых  и  технических  культур  ТОО  «Байсерке  Агро» //Материалы  Международной 
научной  конференции  «Инновационные  экологически  безопасные  технологии  защиты 
растений», 24-25 сентября 2015 г., Алматы, Республика Казахстан. – 2015. – С. 216-222. 

109 
 
14. Темрешев  И.И.,  Есенбекова  П.А.,  Кенжегалиев  А.М.Жесткокрылые (Insecta, 
Coleoptera), собранные на посевах кормовых и технических культур ТОО «Байсерке Агро» // 
Материалы  Международной  научной  конференции  «Инновационные  экологически 
безопасные  технологии  защиты  растений», 24-25 сентября 2015 г.,  Алматы,  Республика 
Казахстан. – 2015. – С. 223-232. 
15. Есенбекова  П.А.,  Темрешев  И.И.,  Кенжегалиев  А.М.Полужесткокрылые (Insecta, 
Heteroptera), собранные на посевах кормовых и технических культур ТОО «Байсерке Агро» // 
Материалы  Международной  научной  конференции  «Инновационные  экологически 
безопасные  технологии  защиты  растений», 24-25 сентября 2015 г.,  Алматы,  Республика 
Казахстан. – 2015. – С. 109-113. 
қ 
 
УДК 635.11:632.9:574.54 
 
ЭФФЕКТИВНОСТЬ НОВЫХ ИНСЕКТИЦИДОВ ПРОТИВ ДЫННОЙ МУХИ  
НА ЮГЕ КАЗАХСТАНА 
 
Тойжигитова Б.Б., Ыскак С., Асанбеков А.А., Қосанов С. 
 
Казахский национальный аграрный университет, Казахский НИИ картофелеводства и 
овощеводства
 
Хозяйство «Жаса  Агро», 2015 Кызылординская область 
 
        Аңдатпа 
        Мақалада  қауын  шыбынының  биологиясы,оған  қарсы  жүргізілетін  химиялық  шаралар 
баяндалады. 
 
       Annotation 
       The biology of melon fly and Chemical  measures  protecting  agarnst them are described in the 
article 
 
        Ключевые слова:  Дынная муха, биология, личинка, яицо,имаго, вредоностьность, 
инсектицид, химический метод. 
 
Дынная  муха  (Қауын  шыбыны)-  Myiopardalis pardalina Big. (Diptera, Trypetidae) 
повреждаетдыню,  арбуз,  огурцы,  культурные  и  дикие  тыквенные  в  Европе:  Россия 
(Краснодарский  и  Ставропольский  края,  Дагестан,  Кабардино-Балкария),  Азербайджан, 
Армения, 
Грузия; 
Азия:Узбекистан, 
Казахстан 
(Кызылординская, 
Южно-
Казахстанскаяобласти),  Индия,  Палестина,  Северная  Индия,  Белуджистан,  Северный  Иран, 
Ирак, Израиль, Афганистан.[1] 
Бахчевая  культура – дыня  возделывается  на 6000 га  территории  Кызылординской 
области.  Дынная  муха  на  сегодняшний  день  распространена  в  основном  Шиелийском, 
Кармакчинском,  Жанакорганском,  Жалагашском,  Сырдарьинском  районах.  Вредитель  за 
вегетационный  период  развивается  в 3-4 поколениях.  Повреждаемость  плантаций  дыни  в 
отдельные годы доходит до 90 - 100%.  
Повреждения  данным  карантинным  объектом  плантации  дыни  впервые  в 
Кызылординской области был обнаружен в 2005 году в хозяйствах Кармакчинского района. 
Через 2 года,  в 2007 году  дынная  муха  включена  в  «Карантинные  объекты,  ограниченно 
распространенные на территории Республики Казахстан». [2] 
Дынная 
муха(Myiopardalis pardalina Big.) - насекомое 
из 
семейства 
пестрокрылок.Вредитель  поражает  в  основном  плоды,  реже  семена  дыни.Самка  дынной 
мухи протыкает яицеклад в мягкие ткани завязей или молодых плодов, затем откладывает в 
них яйца. При благоприятной для развития личинок температуре (15-20
о
С ) вредитель через 

110 
 
3-4  дня  проникает  в  мякоть  плода,  где  питаясь  проделывает  многочисленные  извилистые 
ходы. Личинки дынной мухи белые, иногда с желтоватым оттенком длинной от 5 до 12 мм. 
Продолжительность  жизни  личинки  в  среднем  составляет  около 10 дней  и  зависит  от 
температуры  воздуха.  Перед  окукливанием  личинка  дынной  мухи  покидает  плод  и 
забуривается в землю на глубину до 15 см, где и проходит её окукливание. Через 2-3 недели 
после  этого  появляется  новое  поколение  дынной  мухи.Основной  ущербнаносят  личинки 
дынной мухи.[3] 
В  Казахстане  дынная  муха  является  карантинным  объектом.  На  сегоднящний  день 
основной метод борьбы с вредителем - химический, т.е. применение инсектицидов.[4] 
Научные  исследования  с  целью  локализации  и  ликвидации  данного  карантинного 
вредителя были начаты и проведены в 2015 году в Кызылординской области. Против дынной 
мухи  был  испытан  новый  инсектицид  Нукер  ПРО, 55% к.э. (хлорпирифос, 500 г/л + 
циперметрин, 50 г/л).  
 
Почва  опытного  участка - светлый  серозем,  по  механическому  составу  средне-
суглинистый,  по  степени  засоленности  относится  к  слабозасоленным,  хлоридо-
сульфатного  типа  засоления,  содержание  гумуса  в  пахотном  слое  почвы -0,8%, реакция 
почвенной среды слабощелочная (рН 7,6). 
Агротехника  в  опытах  общепринятая  для  данной  зоны.Предшественник  –бахчевые 
культуры,  ширина  междурядия - 4,5 м,  норма  высева  семян  дыни -2 кг/га.В 
производственных опытах был использован сорт дыни – Калайсан. 
Испытания  нового  инсектицида  проведены  согласно  «Методическим  указаниям  по 
проведению  производственных  испытаний  пестицидов  (ядохимикатов)  в  Республике 
Казахстан» (Астана, 2005).Варианты опыта: 
1) Контроль - без обработки; 
2)Нукер ПРО, 55% к.э., 0,5 л/га; 
3) Нукер ПРО (PRO), 55% к.э.,0,7 л/га; 
4) Нурелл Д, к.э., 0,5 
л/га (эталон); 
5) Нурелл Д, к.э., 0,7 л/га (эталон). 
Способ  применения  инсектицидов  -опрыскивание  растений  дыни  в  период  вегетации 
культуры.  Для  обработки  против  дынной  мухи  был  использованопрыскиватель  штанговый, 
тракторный ОП-2000, расход рабочей жидкости - 250 л/га.  
 
           Результаты исследований 
Исследования  показали  высокую  эффективность  нового  инсектицида  против  дынной 
мухи. Как видно из данных таблицы 1, при обработке растений дыни препаратом Нукер ПРО  
(PRO), 55% к.э.  в  норме  расхода 0,5 л/га  на 1-учетный  день  гибель  численности  вредителя 
составила 75,0%, на 3-день - 87,9%, на 7-день 90,9 и на 14-день 83,5%, при обработке в норме 
расхода 0,7 л/га на 1-учетный день гибель вредителя составила 83,3%; на 3-день 93,9%, на 7-
день 95,5%  и на 14-день 89,0%. При обработке эталоном Нурелл Д, к.э. в норме расхода 0,5 
л/га 66,7: 81,8: 86,4 и 78,0%, в  норме  расхода 0,7 л/га 70,88; 83,67; 88,67; и 81,87%  
соответственно.  
 
Таблица 1 - Биологическая эффективность инсектицидаНукер ПРО  (PRO), 55% к.э.  
против дынной мухи   (Кызылординская область, хозяйство «Жас Агро», 2015) 
Варианты 
опыта  
Численность гусениц на 1 растение, 
экз/м
2 
 
Снижение численности 
вредителя, % на день учета 
до 
обработки 
на день учета  
1 3  7  14 1 3  7  14 
1 
2 
3 4  5  6  7 8  9  10 
Контроль 
 (без 
обработки) 
11,8 12,0 
16,5 
22,0 
18,2 -  -  - 
- 

111 
 
Нукер ПРО 
(PRO), 55% 
к.э. 0,5 л/га  
12,1 3,0 
2,0 
2,0 
3,0 
75,0 87,9  90,9 
83,5 
1 
2 
3 4  5  6  7 8  9  10 
Нукер ПРО 
(PRO), 55% 
к.э. 0,7 л/га  
10,9 2,0 
1,0 
1,0 
2,0 
83,3 93,9  95,5 
89,0 
Нурелл Д, 
к.э. 0,5 л/га 
(эталон) 
11,5 4,0 
3,0 
3,0 
4,0 
66,7 81,8  86,4 
78,0 
Нурелл Д, 
к.э. 0,7 л/га 
(эталон) 
11,7 3,5 
2,7 
2,5 
3,3 
70,8
3 
83,6
7 
88,67 81,87 
 
Сохраненный урожай дыни составил от примененияинсектицидаНукер ПРО (PRO), 
55% к.э. в норме расхода 0,5 л/га - 3,0 т/га и в норме расхода 0,7 л/га - 3,9 т /г на эталоне - 
2,7  и 2,9т/га.  Хозйственная  эффективность  от  применение  препарата  Нукер  ПРО  (PRO), 
55% к.э. против вредителя дынной мух в норме расхода 0,5 л/га составила - 24,0%, в норме 
расхода 0,7 л/га - 31,2% на эталоне - 21,6 и 23,2% (таблица 2).  
 
Таблица 2 - Хозяйственная эффективность инсектицидаНукер ПРО (PRO), 55% к.э. против 
дынной мухи на плантациях дыни 
(Кызылординская область, хозяйство «Жасa Агро», 2015) 
 
Варианты опыта  
Урожай дыни, т/га
Сохраненный 
урожай, т/га 
Хозяйственная 
эффективность,% 
Контроль  
(без обработки) 
12,5 -  - 
Нукер ПРО  (PRO), 55% 
к.э. 0,5 л/га  
15,5 3,0 24,0 
Нукер ПРО  (PRO), 55% 
к.э. 0,7 л/га 
16,4 3,9 31,2 
Нурелл Д, к.э.  
0,5 л/га (эталон) 
15,2 2,7 21,6 
Нурелл Д, к.э.  
0,7 л/га (эталон) 
15,4 2,9 23,2 
 
   Р
%
 - 5,0 
   НСР
0,05
 т/га - 0,8. 
Выводы 
По  результатам  производственных  испытаний  инсектицидаНукер  ПРО (PRO), 55% 
к.э.  в  нормах  расходов 0,5 л/га  и 0,7 л/га  он  рекомендуется  для  включения  в  «Список 
пестицидов  (ядохимикатов)  разрешенных  к  применению  на  территории  Республики 
Казахстан»  против  дынной  мухи  на  плантацияхдыни,  методом  опрыскивание  растений  в 
период вегетации.  
 
                                                                 
 
 

112 
 
Литература 
 
       1. Методические указания по учету и выявлению карантинных объектов. Астана,2009. 
С.15-16. 
       2.  Справочник  «Вредные  организмы  сельскохозяйственных  культур,  имеющие 
карантинное значение для територии Республики Казахстан». Алматы,2008 
        3.  Дузелбаева  Ж.Б.,  Тян  В.С.  «О  проведении  мониторинга  мероприятии  по  принятию 
комплексных мер по борьбе с белуджистанской дынной мухой в Кызылорде» Отчет за 2010 
год 
        4.  Үмбетаев  И.,  Биғараев  О.К.,  Қостақов  А.К.,  Тағаев  А.,  «Қауын  шыбыны  зиянкесі 
жəне күрес шаралары бойынша ұсыныстар», Атакент, 2012, С.1-30 
 
ƏОК 633.16:631.527 (574.51) 
 
КҮРІШ АУЫСПАЛЫ ЕГІСІНІҢ ТҰЗДАНҒАН ТОПЫРАҒЫ ЖАҒДАЙЫНДА АРПА 
СЕЛЕКЦИЯСЫНЫҢ НƏТИЖЕЛЕРІ 
МЕН БОЛАШАҒЫ 
 
Тохетова Л.А., Таутенов И.А., Демесінова А.А., Бекова
 
М.Қ.
 
 
«Ы.Жақаев атындағы күріш шаруашылығы ғылыми зерттеу институты»,
 
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, 
 Қызылорда қаласы 
 
          Аннотация 
 
На  современном  этапе  развитие  рисоводческой  отрасли  Кызылординской  области 
должно  базироваться  на  расширении  посевов  диверсификационных  культур,  а 
первостепенной задачей является создание новых адаптивных сортов. Учитывая особенности 
почвенно-климатических  и  агроэкологических  условий  зоны  рисовой  системы 
Кызылординской области разработана модель сорта ячменя для данного региона.  Созданы 
новые солеустойчивые сорта ячменя Сыр Аруы, Инкар, Шахристан и Кайсар. 
 
Annotation 
At the present stage the development of the rice-growing sectors of Kyzylorda region should 
be based on the expansion of diversification crops, and the primary task is to create a new adaptive 
varieties. Given the characteristics of the soil-climatic conditions and agroecological zones of rice 
Kyzylorda region was work out the model of barley varieties for this region. Created new salt 
tolerant varieties of barley Syr Aruy, Inkar, Shahristan and Kaisar. 
 
Кілт  сөздер:  селекция,  бастапқы  материал,  сорт,  будандастыру,  тұзға  төзімділік, 
сұрыптау, іріктеу, сандық белгілер, өсу дəуірі, даму фазалары. 
 
         Қызылорда  облысының  егін  шаруашылығын  əртараптандыру  бағдарламасының 
аясында  су  тапшылығымен  топырақтың  жырту  қабатында  тұз  мөлшерінің  жоғары  болуы 
жағдайында  тұзға  шыдамды  дəстүрлі  емес  дəнді  дақылдар  егісінің  көлемін  көбейту 
аймақтың  ауыл  шаруашалығы  өндірісін  арттырудың  негізгі  көзі  болып  саналады.  Осы 
тұрғыда  арпа  дақылы  бірден  бір  қолайлы  дақыл  қатарына  жатады.  Ол  мал  шаруашылығы 
дамыған елдерде жүгері, бидай, сұлы, тары дақылдармен қатар мал азығындық, азық тұліктік 
жəне  техникалық  маңызы  да  орасан  зор.  Үлкен  аймақты  алып  жатқан  табиғи 
жайылымдықтар  Қызылорда  облысы  табиғи  байлықтарының  негізгілерінің  бірі.  

113 
 
Шаруашылықтар  оның  негізінде  тұрақты  түрде  мал  өнімдерінің  өсуіне  қол  жеткізуде. 
Сапалы əрі жоғары мал өнімдерін алу үшін ауыл шаруашылық малдарын тиімді жəне дұрыс 
азықтандыру  керек  екені  белгілі.  Бұл  ретте  өсімдік  ақуызымен  бай  концентратты  мал 
азығының  алатын  орны  ерекше.  Бидай,  сұлы  мен  қара  бидай  дақылдарына  қарағанда  арпа 
дəні мен сабаны əлде қайда құнды. Арпа ақуызының кешенінде 20-дан астам аминқышкыл 
болса,  оның 8-і  өте  бағалы.  Арпаның  агротехникалық  ролі  де  ерекше  зор.  Арпа  егісі  дала 
фитосанитары  ретінде  арамшөптердің  жойылуына  жағдай  туғызады.  Ол  көпжылдық 
шөптерге  бүркеме  дақыл  ретінде  аса  қолайлы.  Себебі  арпа  өсімдігі  өсу  дəуірінің  алғашқы 
кезеңінде жылдам өсіп топырақ бетіне көлеңкі түсіріп тұзданудан сақтайды да, көпжылдық 
шөптердің жас өскіндерінің жақсы жетілуіне қолайлы жағдай тұғызады. Ол тұзға шыдамды 
болғандықтан  бидайға  қарағанда  суды  аз  пайдаланады [1, 2]. Селекция  жұмыстарының 
негізгі  бағыттарының  бірі  сорттың  тұзға  шыдамдылығын  арттыру.  Өсімдіктің  галофиттік 
қасиетін  арттыру  жұмысы  бүкіл  əлемде  жоғары  деңгейде  жүргізілуде.  Мұндай  жұмыстар 
Қазақстанда  кеңінен  атқарылып  келеді.  Мысалы,  Қазақстан  ғалымдары  тұзданған  жерлерді 
игерудің  агротехникалық  жəне  фитомелиоративтік  шараларын  əзірлеген.  Оның  ішінде, 
тұзданған топырақтарды игеруге тиімді дақылдар ішінде арпаның ролі ерекше. Сондықтан да 
тұзға шыдамды арпа сорттарын шығаруға сұраныстың арта түсетіні белгілі [3]. 
«Ы.Жақаев  атындағы  Қазақ  Күріш  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институты» 
ЖШС-де 2006 жылдан  бастап  Қазақстандық  Арал  өңірі  күріш  жүйесінің  тұзданған 
топырағына бейім арпанын жаңа сорттарын шығару мақсатында «Қазақстанның экологиялық 
қолайсыз  аймақтарына  өсіруге  арналған  өнімділігі  мен  сапасы  жəне  стресстік  факторларға 
бейімділігі  бойынша  бəсекелесе алатын арпаның  тұзға төзімді жаңа сорттарын  шығару» 
атты  тақырыпта  ғылыми-зерттеу  жұмыстары  жүргізілуде.  Зерттеудің  мақсаты – 
Қазақстандық  Арал  өңірі  жағдайында  өнімділігі  мен  сапасы  бойынша  əлемдік  селекция 
сорттарымен  бəсекелесе  алатын  жергілікті  ортаның  аридті  климатына  бейім,  тұзға, 
құрғақшылыққа шыдамды арпа сорттарын шығару, арпаның резистентті формаларын таңдап 
алу критерияларын анықтау. 
Ғылыми-зерттеу  жұмыстары  əлемдік  ғылыми-зерттеу  мекемелерімен  халықаралық 
байланыс  аясында  жүргізілуде.  Олар  Н.И.Вавилов  атындағы  БӨШИ  (Санкт-Петербург), 
ИКАРДА (Cирия)  жəне  т.  б..  Осы  мекемелерден  арпаның 500 жуық  сорттары  мен  үлгілері 
алынып,  өнімділігі,  тұзға,  құрғақшылыққа  төзімділігі  зерттелді.  Зерттеу  нəтижесінде  алғаш 
рет  Қызылорда  облысының  күріш  жүйесі  жағдайында  селекция  процесінің  толық  үлгісі 
бойынша  питомниктер  жасалынды:  коллекциялық  питомник,  будандастыру  питомнигі, 
бірінші  жылғы  селекциялық  питомник,  екінші  жылғы  селекциялық  питомник,  бақылау 
питомнигі,  бірінші  жылғы  конкурстық  сортсынақ  питомнигі,  екінші  жылғы  конкурстық 
сортсынақ  питомнигі.  Онтогенездің  алғашқы  этаптарында  тұқымның  өнгіштігі  мен  өскін 
ұзындығы  информация  беретін  негізгі  белгілерге  жатады.  Сорттардың  тұзға  шыдамдылық 
деңгейінің  экологиялық-географиялық  шығу  тегіне  қарайтыны  анықталды.  Атап  айтқанда 
аридті  климат  жағдайында  шыққан  сириялық  жəне  ирандық  сорт  түршелері  алғашқы  өсу 
дəуірінде  тез  өсетіні  жəне  олардың  Ресей,  Түркия  сорттарынан  бойы  мен  физиологиялық 
көрсеткіштері  бойынша  артық  екені  анықталды.  Əр  түрлі  елдерден  (Алмания,  Чехия, 
Боливия,  Сирия,  Иран,  Түркия,  Ресей,  Қазақстан)  арпаның 200 үлгісінен  тұратын  жұмыс 
коллекциясы жасалды. Олардың өндірістік бағалы қасиеттері бойынша толық мінездемелері 
жасалынып, UPOV тəсілімен 32 көрсеткіш  бойынша  біркелкілігі,  тұрақтылығы  зерттелді. 
Донорларды анықтау жəне пайдалы тектерінің негізін білу үшін топкросты жəне беккросты 
будандастыру    жүргізіледі.  Трангрессивті  қатарлар  таңдап  алу  мақсатымен  перспективалы 
комбинациялар алу үшін жоғары комбинациялық мүмкіншілігі бар үлгілер анықталды. 
Қызылорда  облысы  күріш  жүйесінің  топырақ-климаты  мен  агроэкологиялық 
жағдайын  жəне  аудандастырылған  сорттардың  морфобиологиялық  ерекшеліктерін  ескере 
отырып,  осы  аймаққа  қолайлы  арпа  сортының  моделі  жасалды.  Сыра  өндіру  бағытында 
өсірілетін Əсем, Арна сорттарындағы ақуыз мөлшері 12,0 - 12,6 % дан 11,5 - 11,8 %-ға дейін 
төмендегенімен,  крахмал  мөлшерінің  өте  төмен  болуына  жəне  арпа  дəнінің 

114 
 
экстрактивтілігінің нашар болуына байланысты сыра өндіру бағытындағы сорттарды шығару 
бұл  өңірде  мүмкін  емес.  Сондықтан  Қазақстандық  Арал  өнірі  жағдайында  жүргізілетін 
селекциялық  жұмыстар  мал  азығындық  арпа  сорттарын  шығаруға  бағытталуы  тиіс.  Сол 
себепті  дəндегі  ақуыз  мөлшерін  көбейту  аймақтағы    селекция  жұмыстарыңың  негізгі 
мақсаты  болып  саналады [4]. Ақуыз  мөлшері  генотиптің  тегіне  тікелей  байланысты  екені 
анықталды. Атап айтқанда Қазақстан мен шығыс елдері (Сирия, Иран) үлгілері жоғары ақуыз 
көрсеткішімен ерекшеленсе, климаты қолайлы елдер (Чехия, Турция, Украина) үлгілері сыра 
өндіруге  арналған  сорттар  сияқты  сапалық  қасиеттерімен  көрінді.  Сондықтан  арпаның 
«ақуыз мөлшері» бойынша анықталатын қасиеті дəннің түзілуі мен пісу дəуірі кезіндегі Арал 
өңірі  аймағының  қолайсыз  факторларына  бейімделгіш  қасиеттерінің  негізгісі  болып 
саналады. Селекция үшін жұмыс материалдары ретінде жоғары өнгіштігімен, өнімділігімен, 
бойының  биіктігімен,  көктемгі  кеш  аяздарға  шыдамдылығымен  жəне  сəуірдің  соңында 
болатын  жоғары  температураға  төзімділігімен  ерекшеленетін  арпаның  ерте  пісетін 25 
сорттүршелері  таңдап  алынды.  Бұл  сорттүршелері  будандастыруда  кеңінен  қолданылды. 
Гибридтік  популяциялардан  қатарлар  жасақталды.  Таңдап  алынған  қатарлар  селекциялық 
процесстің  барлық  этаптарында  зерттелді.  Жыл  сайын  топкростық  будандастыру  блогында 
будандастырудың 20 комбинациясы  жасалынады.  Мысалы,  ағымдағы  жылы 310 будандық 
дəн алынды, тұқым байлауы 7,8 % болды жəне 40 будандық популяцияның F
2
-F
6 
 
2000 дана  
масақ  алынып  келешекте  зерттеу  үшін  дайындалып  қойды.  Тез  пісетін  (Сауле, 44/86-18, 
65/99-11К),  абиотикалық  тұрақтылық (9/06-54К, 164/99-4К);  масақтағы  жоғары  дəн  саны 
(164/99-4К, 9/06-54К, Харьковский 74, Сауле) донорлар анықталды. 1-ші жəне 2-ші жылдың 
селекциялық  питомниктерінде 3040 үлгі  зерттелді,  олардан  биометриялық  талдау  мен 
сұрыптау  нəтижесінде  келешекте  зерттеу  үшін 115 жəне 18 үлгі  алынды.  Бақылау 
питомнигінде бес номер 9/06-6К, 15/06-9К, 7/06-6К, 2/07-6К, 15/06-11К тұздылыққа жоғары 
адаптивті  қабілеттігін  көрсетті,  ол  жоғары  өнімділікті  қалыптасуына  байланысты, 
стандарттан 5,5-16,1 ц/га артығымен болды.     
Конкурстық  сортсынау  питомнигіндегі  барлық  үлгілерге  далалық  жағдайларда 
шаруашылық-  биологиялық  қасиеттеріне  баға  беріледі. 2015 жылы  конкурстық  сортсынау 
питомнигінде 7 сортүлгі    зерттелді.  Арал  өңірі  жағдайындағы  селекциялық  жұмыстарда 
өнімділікке  қол  жеткізу  үшін  масақтың    ұзын,  дəнінің  көп,сонымен  қатар  өзгергіштіктің 
төмен  жəне  белгілердің  тұрақты  болуын  қажет  етеді.  Ағымдағы  жылы  түптену-түтіктену 
кезеңінде  ауа  ылғалды  болды,  жауын-шашын  нақты  деңгейден  орташа  жылдық  көрсеткіші 
2,3  есе  жоғары  болып,  ол  генеративті  мүшелерінің    (масақтағы  дəннің)  қалыптасуына  оң 
əсерін  тигізді,  бірақ  тым  ылғалды  ауа    кейбір  үлгілерде    қатты  қаракүйенің  пайда  болуын 
туғызды,сөйтіп ауруға төзімді генотиптерді анықтауға мүмкіндік берді. Масақ дəнінің саны 
19,9 данадан 25,3 данаға дейін ауытқыды. Дəннің толысуы кезінде температураның нормадан 
тыс ауытқуы +3,1 орын алды, бұл рекордтық көрсеткіш болып табылады. Мұндай климаттық 
жағдай жеке даму кезеңдерінің тез өтуіне ықпал етті, атап айтқанда «бас алу – пісіп жетілу» 
жəне  жалпы  вегетациялық  мерзімін  қысқартты.  Ағымдағы  жылы  белгілері  бойынша 
стандарттан  асатын  үлгілер  табылды,  олар  тұзға,  құрғақшылыққа  жəне  қатты  қаракүйеге 
төзімді генотиптер: 164/99-4К,  2/07-4К. 
Шаруашылық-  биологиялық  қасиеттерін    кешенді  бағалау  нəтижесінде 2 сортүлгі 
бөлініп алынды  жəне олар қасиеттері бойынша стандарттан  асып түсті (кесте). 
 
Кесте  – 1. Конкурстық сортсынау питомнигінде таңдалған сортүлгілердің сипаттамасы, 2015 
жыл. 
 
Ерекшеліктері мен қасиеттері 
Асем-стандарт 164/99-4К 2/07-4К 
НСР
05
 
Шығу тегі 
К-26180 х 
Харьковский 
73 
к-6839 х 
Чернигов 5 
Aths|Lignee 
686 (5-22) х 
Асем 
 

115 
 
Бас алуға дейінгі кезеңі, күн 45 42 40 
1,05 
Вегетациялық кезеңі, күн 81 
75 
70 
1,21 
Далалық өнгіштігі, % 
76,0 
83,5 
85,8 
0,2 
Өсімдік биіктігі, см 70,2 
80,4 
90,5 
1,51 
Соңғы буынаралық ұзындығы, 
см 
15,5 21,0 28,0 
1,07 
Масақ ұзындығы, см 8,0 
8,5 
8,0 
0,28 
Масақтағы дəн саны, дана 20,2 
22,5 
48,2 
0,58 
Өнімді сабақтар саны, дана./м² 378  425  325 3,52 
1000 дəннің салмағы, г 41,5 
43,7 
37,5 
0,54 
Масақтағы дəн салмағы, г 0,83 
0,98 
1,96 
0,09 
Өнімділігі, ц/га 32,1 
43,5 
48,9 
1,88 
Площадь флагового листа, см 2,0  2,1  3,2 
0,08 
Тұрақтылығы: жапырылуға 9 9 9 
- 
ауаның құрғақшылығына 7  9  9 - 
тамыр шірікке 1 
1 
1  - 
қатты 
қаракүйеге 
1 1 1 
- 
Ақуыз мөлшері, %  
13,5 
15,0 
16,2 
- 
Крахмал мөлшері, %  
52,6 
57,4 
59,1 
- 
 
Негізгі ерекшелігімен таңдалған үлгілер 164/99-4К  жəне  2/07-4К  стандартты Əсемнен 
ерте пісіп-жетілді, биіктігі 80 см кем емес жəне түптену кезеңіндегі ауаның құрғақшылығына 
төзімді  болды.  Өнімінің  жоғары  болатындығы  жинаудан  бұрын  сабақтарының 
тығыздығымен (екі үлгіде),ал масақтағы дəннің  салмағы,  масақ дəнінің жақсы қалыптасуы 
(2/07-4К) мен 1000 дəннің салмағына байланысты  анықталды (164/99-4К). 
Жыл сайын  Қазақ күріш шаруашылығы ҒЗИ-да шығарылған, аудандастырылған (Сыр 
Аруы,  Іңкəр)  жəне  перспективті  (Қайсар,  Шахристан)  сорттары  мен  Казақ  егіншілік  жəне 
өсімдік  шаруашылығы  ҒЗИ  –да  шығарылған  (Əсем,  Сəуле)  сорттарына  бастапқы  тұқым 
шаруашылығы  жүргізіледі.  Арпаның  жаңа  сорттарынан 1,6 тонна  арнайы  жəне 21,0 тонна 
жоғары репродукциялық тұқым өндіріледі. 
Қорыта  айтқанда,  зерттеу  нəтижелерін  практикада  пайдалану  арқылы  тұзға, 
құрғақшылыққа  төзімді  арпа  сорттарының  тиімділігі  артып,  тұзды  жерлерді  игеру 
мүмкіншілігін  туады,  яғни  аймақтың  экологиялық  жағдайын  жақсартуға  əсерін  тигізеді. 
Қызылорда облысында жақын жылдары арпа егісінің көлемін 20-25 мың гектарға жеткізуге 
болады. Оның негізгі бөлігіне аймақ жағдайына бейім жергілікті сорттар егілуі керек. 
 
                                                          Əдебиеттер  

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: