Хабаршы «Педагогика ғылымдары» сериясы

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Педагогика ғылымдары» сериясы, № 3(51), 2016 ж. 
 
294
 
 
оказывает  существенное  влияние  на  все  стороны  его  деятельности.  Как  элемент  структуры  личности 
ценностные  ориентации  характеризуют  внутреннюю  готовность  к  совершению  определенной  деятель-
ности по удовлетворению потребностей и интересов, указывают на направленность ее поведения. 
Специфика  ценностных  ориентации  состоит  в  том,  что  эта  категория  наиболее  тесно  связана  с 
поведением  субъекта,  управляет  этим  процессом  как  осознанным  действием.  Ценностные  ориентации 
представляют  собой  особым  образом  структурированную  и  иерархизированную  систему  ценностных 
представлений,  выражающих  субъективное  отношение  личности  к  объективным  условиям  жизни, 
реально детерминируют поступки и действия человека, проявляют и обнаруживают себя в практическом 
поведении.  Ценностные  ориентации  являются  стержневой,  базисной  характеристикой  личности, 
социальным свойством личности [1, с. 23]. 
В  подростковом  и  юношеском  возрасте  формирование  системы  ценностных  ориентации  осуще-
ствляется в процессе становления личности. 
Отмечая важность и актуальность проблемы, хотелось бы подчеркнуть, что знание причин и условий 
формирования  личностных  особенностей  несовершеннолетних,  способствующих  противоправному 
поведению,  очень  важно,  поскольку  позволяет  определить  доминирующую  тенденцию  развития  его 
личности. А это в свою очередь помогает найти ту внутреннюю основу психического склада личности, 
которая позволит правильно понимать его поступки, несмотря на их явное противоречие,  установить с 
этим несовершеннолетним психологический, внутренний контакт, который обеспечит взаимопонимание 
и позволит целенаправленно влиять на него в процессе организации деятельности  [2, с. 36-38]. 
Теоретический анализ структурных особенностей личности несовершеннолетних осужденных к лише-
нию  свободы,  проведенный  нами,  показал,  что  наиболее  сильно  искажены  подструктуры  социального 
уровня  и  чем  ближе  к  биологическому,  тем  реже  и  слабее  перечисленные  отклонения.  Искажения  в 
социальных  подструктурах  у  несовершеннолетних  осужденных,  связаны  с  влиянием  ряда  негативных 
факторов социализации. Иначе говоря, отклонения в структуре личности несовершеннолетнего осужден-
ного  к  лишению  свободы,  происходит  в  процессе  взаимодействии  с  социальной  средой,  при  опреде-
ленных условиях воспитания и т.п. 
В  социализации  личности  A.B.  Мудрик  выделил  ряд  факторов:  макро-,  мезо-  и  микрофакторы                
[3, с. 53-58]. 
Влияние  макрофактора  (страны  государства),  проявляется  в  экономической  и  политической 
нестабильности.  Очевидно  влияние  средств  массовой  информации,  а  также  этнокультурных  условий, 
типа  поселения  (мезафакторы).  Но  основное  воздействие  на  формирование  криминальной  личности 
оказывают семья, сверстники, школа и т.д. (микрофакторы). 
Таким образом, на наш взгляд, основными факторами формирования личности преступника являются 
следующие: асоциальный и аморальный образ жизни в семье (пьянство, грубость, жестокость, скандалы, 
материальная нестабильность, неполные семьи, криминальное прошлое родителей и др.); отрицательное 
влияние  ближайшего  окружения  (сверстники,  одноклассники,  близлежащий  социум);  проникновение  в 
молодежную  среду  стереотипов  поведения,  несовместимых  с  общественными  ценностями  (пропаганда 
наркотиков,  культа  силы,  половой  распущенности);  распад  системы  трудоустройства  подростков  и 
молодежи и воспитания их в трудовом коллективе, вследствие этого отсутствие определенных занятий у 
части  молодежи;  негативное  влияние  средств  массовой  информации.  Эти  обстоятельства  формируют 
криминогенную личность.  
При  построении  модели,  мы  исходили  из  того,  что    личность  несовершеннолетнего  осужденного  к 
лишению свободы, необходимо рассматривать, как лицо от 14 до 18 лет, совершившие преступление и 
осужденное к лишению свободы по соответствующей статье УК РК, у которого  проявляются отклонения 
в  физиологической  и  психической  сферах,  а  также  деформации  в  развитии  социально-обусловленных 
свойств и социальной идентичности. 
Психофизиологическая  сфера  у  несовершеннолетнего  осужденного  имеет  отклонения,  но  не  яркие, 
социальная  сфера,  наоборот,  сильно  искажена.  Это  дает  основание  представить  несовершеннолетнего 
осужденного  к  лишению  свободы  как  социально  несформированную  личность  с  антиобщественными 
ценностями.  
Проведенный  теоретический  анализ  позволил  нам  упорядочить  диагностический  инструментарий, 
направленный  на  исследование  ценностных  ориентаций  несовершеннолетних  осужденных  к  лишению 
свободы, в соответствии с компонентами в структуре их личности. 

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Педагогические науки», № 3(51), 2016 г. 
 
295 
Диагностический  этап  исследования  основан    на  использовании  совокупности  методов,  позволяющих 
определить исходное состояние сформированности выделенных нами компонентов личности и место  в их 
структуре,  ценностных  ориентаций  несовершеннолетних  осужденных  к  лишению  свободы.  Диагно-
стическая процедура предполагает использование совокупности эмпирических исследовательских методов. 
Нами  был    подобран  и  использован  комплекс  методов,  в  которые  вошли  наблюдение,  беседа, 
анкетирование,  тестирование.  Наблюдение  как  основной  эмпирический  метод  позволил  нам  собрать 
большой  фактический  материал,  анализируя  который,  мы  смогли  отследить  общую  тенденцию  прояв-
ления  потребностей,  мотивов  и  ценностных  ориентаций  в  поведении  осужденных,  выявить  общие 
признаки и особенности мотивационной и ценностной сфер личности несовершеннолетних осужденных к 
лишению свободы.  
Информация,  полученная,  при  помощи  наблюдения  расширилась  благодаря  проведению  бесед  с 
осужденными  несовершеннолетними.  Это  позволило  нам  условно  распределить  всех  опрошенных 
несовершеннолетних на группы. При распределении несовершеннолетних, мы опирались на классифика-
цию, предложенную Е.В. Змановской. Итак, несовершеннолетних осужденных мы условно разделили на 
следующие группы: 
- группа с антисоциальным поведением - включает хулиганство, кражи, грабежи, вандализм, разруше-
ние имущества, поджоги, физическое насилие, торговля наркотиками;  
-  несовершеннолетние,  проявляющие  асоциальное  поведение  -  уходы  их  дома,  бродяжничество, 
школьные прогулы или отказ от обучения, ложь, граффити, субкультуральные девиации (сленг, шрамиро-
вание,  татуировки),  агрессивное  поведение,  сексуальные  девиации  (беспорядочные  половые  связи, 
проституция, совращение, вуайеризм, гомосексуализм, эксгибиционизм), вовлеченность в азартные игры 
на деньги, бродяжничество, иждивенчество;  
-  осужденные  несовершеннолетние,  у  которых  наблюдается  аутодеструктивное  -  суицидальное 
поведение, виктимное поведение. 
Наблюдение  и  беседа  с  осужденными  несовершеннолетними,  которые  осуществлялись  на  базе 
Исправительного учреждения ЛА - 155/6 ДУИС по городу Алматы КУИС МВД РК позволили заключить, 
что  у  большинства  осужденных  несовершеннолетних  доминируют  отрицательные  качества:  лень, 
безволие,  безответственность,  конформизм,  нечуткость,  агрессивность,  возбудимость,  неумение  пред-
видеть последствия своих действий. 
Многие  из  них  характеризуются  различными  искажениями  в  области  эмоциональной  сферы, 
связанными  с  органическим  поражением  нервной  системы,  явлениями  интеллектуальной  неполноцен-
ности, патохарактерологическими и  психопатическими чертами личности. 
Жизненные  ценности  несовершеннолетних  правонарушителей  характеризуются  незрелостью 
суждений, неспособностью отвечать за свои дела и поступки, неумением мыслить логически. Многие из 
них крайне эгоистичны, сконцентрированы на самих себе, не осуждают обман и эгоистические действия 
других  людей,  направленные  на  достижение  материальных  выгод  любой  ценой.  Главные  ценности  их 
жизни -  это деньги, обман и лицемерие ради денег.  
На будущую жизнь несовершеннолетние осужденные смотрят без оптимизма, причем 85% считают, 
что  жизнь  в  ближайшем  будущем  будет  ухудшаться.  У  многих  ярко  выражены  симптомы  дефектного 
чувства «Я», выражающегося в отрицании, отчуждении, укоренившемся чувстве враждебности к другим, 
низкой  самооценке,  комплексе  неполноценности,  повышенных  страхах  и  тревожности,  мнительности, 
эмоциональной  неустойчивости.  Лень  и  недостаток  силы  воли  являются  скрытым  протестом  против 
взрослых, социального отвержения и неуспехов в жизни. Уже к 15-16 годам такие лица демонстрируют 
прочно  сложившиеся  асоциальные  установки  и  извращенные  потребности,  направленные  на 
формирование криминального поведения. 
Эгоистическое  и  безответственное  поведение,  приводящее  к  деформации  ценностных  ориентаций 
несовершеннолетних осужденных, как правило, находит объяснение в низком социально-экономическом 
статусе  их  семей,  недостаточной  заботе  родителей,  распаде  семьи,  социальном  сиротстве,  проблемах 
школьного и общественного воспитания. 
Благодаря  тестированию,  анкетированию  и  опросу,  мы  предполагаем  получить  более  конкретную 
информацию об особенностях формирования ценностных ориентаций несовершеннолетних осужденных. 
Итак,  исходя  из  специфики  нашего  исследования  диагностическая  процедура,  включая  наблюдение, 
беседу и изучение документации строится следующим образом: 
-  отклонения  в  физиологической  сфере  позволят  определить  тест  Леонгарда-Шмишека  и  тест  на 
определение типа темперамента Г. Айзенка; 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Педагогика ғылымдары» сериясы, № 3(51), 2016 ж. 
 
296
 
 
-  отклонения в психической сфере выявляют: Hand-test и метод цветовых выборов Люшера; 
-  нарушения  социальной  идентичности  позволят  определить  беседы  с  педагогическим  коллективом, 
психологом исправительного учреждения и анкетирование; 
-  деформации  социально-обусловленных  свойств,  куда  входит  ценностно-смысловая  сфера 
несовершеннолетних  осужденных  выявляют  методика  «Ценностные  ориентации»  М.Рокича  и  тест 
«Социальная установка» О.Ф. Потемкиной. 
Таким  образом,  комплекс  указанных  методик,  в  нашем  исследовании,  позволит  получить  общую 
информацию  об  особенностях  личностного  развития  несовершеннолетних  осужденных  к  лишению 
свободы и конкретную – о специфике ценностных ориентаций несовершеннолетних, а также определить 
эффективность апробации программы по развитию их ценностно-смысловой сферы. 
 
 
 
1.  Здравомыслов А.Г. Потребность. Интересы. Ценности. – М., 198. – 215 с. 
2.  Шестопалова  Л.Ф.  Ценностно-смысловая  сфера  личности  со  специфическими  расстройствами  и 
склонностью  к  противоправному  поведению    /  Л.Ф.  Шестопалова,  Т.А.  Перевозная  //  Психологический  журнал.  - 
2003. – № 3. – С. 36-43. 
3. Мудрик A.B. Личностный подход в воспитании / А. В. Мудрик  «Магистр». – 1991. – 144 с. 
 
 
Түйіндеме 
Абдрахманова Р.Б. – психол.ғ.к., Жалпы және қолданбалы психология  кафедрасының доценті 
Беличенко Л.П. – Алматы қ. РГУ ЛА-155/6 ДУИС аға инспектор-психолог,  юстиция капитаны 
Назханова  Г.А. – Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің II курс магистарнты 
 
Бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандардың  
тұлғалық құрылымындағы құндылық бағыттануын зерттеу 
Мақалада  бас  бостандығынан  айырылған  кәмелетке  толмағандардың  құндылық  бағыттанулары  өзгешелігі 
субъектінің  мінез-құлқымен  тығыз  байланысты  санат  ретінде  қаралады.  Осы  мақалада  қаралатын  проблеманың 
маңыздылығы мен өзектілігі кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы мінез-құлқына жағдай жасайтын тұлғалық 
ерекшеліктерінің қалыптасу себептері мен шарттарын білу кәмелетке толмаған құқық бұзушы тұлғасының дамуын-
дағы  басымды  тенденциясын  анықтауға  мүмкіндік  беретіндігінде.  Сондай-ақ  мақалада  тұлғаның  белгіленген 
компоненттері мен олардың құрылымындағы орнын, бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандардың құн-
дылық  бағдарлануының  қалыптасуының  бастапқы күй-жағдайы мен  анықтауға мүмкіндік  беретін  әдістер  кешенін 
таңдау негізі беріледі. 
Түйін сөздер:  құндылық бағыт-бағдардың құрлымы, жасөспірім, бостандықтан айырылған сотталушылар, тұлға 
құрылымы, тұлға қалыптасуының факторлары, қылымыскер, қоғамға қарсы мінез-құлық, құндылық бағыт-бағдар-
дың бұзылуы, зерттеу әдістерінің жиынтығы. 
 
Summary 
Abdrahmanova R.B. – Abai KazNPU,  
candidate of psychological sciences., associate professor of the general and applied psychology 
Belichenko P. – senior inspector-psychologist RSU LA 155/6 Duisi CCES in Almaty,  
Kazakh Interior Ministry, Captain of Justice 
Nazhanova G.A. – Master II course psychology specialty of the Kazakh National Pedagogical University named after Abai 
 
Research of valuable orientations in structure of the identity of the minors condemned to imprisonment 
 This article dwells on the specific nature of the value system of juveniles sentenced to imprisonment as a category, most 
closely connected with a subject's behavior. The issue discussed in this article is important and urgent, since the understanding 
of reasons and conditions of formation of personality traits, promoting unlawful behavior in juveniles, allows to determine the 
dominant trend of a juvenile offenders personality development. The article also  gives grounds for the choice of a complex of 
methods allowing to determine the initial state of  formedness of selected personality components and their place in the value 
system of juveniles sentenced  to imprisonment.  

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Педагогические науки», № 3(51), 2016 г. 
 
297 
Keywords:  the specificity of value orientations, minors sentenced to deprivation of liberty, the structure of personality, 
factors of personality, criminal, antisocial behavior, deformation value orientations, complex research methods. 
 
ӘӨЖ 373.1.013:37.033/.035 
 
БИОЛОГИЯ ПӘНІНДЕ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ  
ЭЛЕМЕНТТЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ 
 
Избасарова Р.Ш.
 –
 Абай атындағы ҚазҰПУ, п.ғ.к., профессор, aseri11@mail.ru 
Аликеева А.Е. 
–
 Абай атындағы ҚазҰПУ, Биология 2 курс магистранті 
 
Мақалада қазіргі таңда жас ұрпақты қыр-сырынан тани білу, халқымыздың мәдениетін, тарихын, халықтық тағы-
лымдарын бойларына сіңіру ізгі істерді бастар жолда аса мән беріледі. Оқушыларды өзінің Отанын, ұлтын, халқын 
қастерлеп, оған қалтықсыз қызмет етуге тәрбиелеу және адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында күнде-
лікті  оқу  –  тәрбие  жүйесіне  халықтық  педагогиканы  енгізу  кең  өріс  алып  келеді.  Этнопедагогика  –  балаларды, 
этникалық топтарды тәрбиелеу мен білім берудің отбасы, ру, тайпа, ұлт пен ұлыстардың моральдық-этникалық және 
эстетикалық құндылықтарының ежелден жинақталуы – эмпирикалық тәжірибесі жайлы ғылым.  
Бұл салада басқа пәндер сияқты, биология сабағының да мол мүмкіндіктері бар. Біз қай сабақ болмасын, оның үш 
бірдей дидактикалық мақсатқа сай жүргізілетінін білеміз. 
Биология сабағынада белсенділігін, қызығушылығын, сүйіспеншілік мәні бар білім беру үшін этнопедогогикалық 
элементтерін қолдану керек. Өсімдіктер әлемін балдырдан оқу басталады (құрылыс ерекшеліктері, көбеюі, даму т.б.) 
яғни  көп  жасушалы  балдырлар,  одан  ашық  тұқымды  және  жабық  тұқымды  өсімдіктер,  дара  және  қос  жарнақты 
өсімдіктер,  одан  төменгі  сатыдағы  өсімдіктер  және  жоғары  сатыдағы  өсімдіктер  оқушыларға  тәрбиелік  мәні  бар 
білім  береміз.  Биология  сабағында  тірі  табиғат  бұрышындағы  жинақтамалар  бөлімінде  әртүрлі  табиғи  мекен 
орталарына өсімдіктердің бейімделуі (орман, шалғындық, дала, өзен, көл, таулар және т.б. ). 
Түйін сөздер: этнопедагогика, ұлттық тәрбие, биология сабақтар, қазақтардың мәдениеті. 
 
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердегі оқушыларға халық педагогикасының үлгі өнегелерін 
оқу-тәрбие үрдісінде тиімді қолдана білуі керек. Қазіргі таңда ғалымдар әр балаға жеке бағытталған тәсіл 
керек екендігін, бала жеке тұлға, онымен әрқашан санасу керектігін айтады. Ал біздің ата-бабамыз ерте 
бастан-ақ  балаға  ерекше  көңіл  бөліп,  өмірлік  тәжірибеде  ешбір  тыйым  салусыз-ақ  өз  қалауынан  адам-
гершілік мақсат-мүддеге сәйкес әдептілікті, мысалдар арқылы дана түрде жеткізіп отырған. Оқушыларды 
өзінің Отанын, ұлтын, халқын қастерлеп, оған қалтықсыз қызмет етуге тәрбиелеу және адамгершілікке, 
қайырымдылыққа баулу мақсатында күнделікті оқу-тәрбие жүйесіне халықтық педагогиканы енгізу кең 
өріс алып келеді.  
Этнопедагогика – балаларды, этникалық топтарды тәрбиелеу мен білім берудің отбасы, ру, тайпа, ұлт 
пен  ұлыстардың  моральдық-этникалық  және  эстетикалық  құндылықтарының  ежелден  жинақталуы  – 
эмпирикалық  тәжірибесі  жайлы  ғылым.  Ұлттар  мен  ұлыстардың  өмір  сүру  дәстүрлері  мен  салт,  әдет-
ғұрып,  ырым-жоралғыларының  қазақ  халқында  бәріне  бірдей  санасында  тұрақталып  қалған  тәлім-
тәрбиесі. Этнопедагогика – тұлғаны заңдылық сипаты бар әдет-ғұрып, салт-дәстүрге бейімдеуге, әртүрлі 
әлеуметтік  бірлестіктердің  қарым-қатынасының  құндылықтарынан  үйренуге,  ұлттық  тәрбие  ісіндегі 
жетістіктерді нақты жағдайда пайдалануға бейімдейтін көп салалы білімдердің ғылыми негізі [1, 46 б.]. 
Бүгінгі  жас  ұрпаққа  жан-жақты  білім  беру  мен  тәрбиелеу  әрбір  ұстаздың  міндеті.  Қазіргі  таңда  жас 
ұрпақты қыр-сырынан тани білу, халқымыздың мәдениетін, тарихын, халықтық тағлымдарын бойларына 
сіңіру  ізгі  істерді  бастар  жолда  аса  мән  берідеді.  Біздің  мәселеміз  бойынша  Отандық  ғалымдарымыз                
Т.К. Самұратова, Г.Габбасов, М.Мұқанов, В.С. Кузин, Г.А. Мамықова және т.б. еңбектерінен көруге бола-
ды [2, 16 б.]. Бала психикасының әр жаста әр алуан болып келуі әлеуметік ортаның недәуір ықпалы бар. 
Қазақ балаларының ертерек ес тоқтатып, етек жабуына сол кездегі ұлттық психология мен педагогиканың 
әсері  болса  керек.  Қазақ  халқының  ұлттық  психологиясы  баланың  жас  кезеңдерін  есепке  ала  отырып, 
оған көп мән беріп отырған. Осы үмітті ойдағыдай ақтау үшін, біздің мектептеріміз балалардың бойына 
ұлттық педагогика тағылымдарын алғашқы күннен бастап оқыту, үйрету, тәрбиелеу және даму үрдісімен 
толық ұштастыра жүргізуде, өз өрендеріне дүниенің алуан түрлі қыр-сырын ашып береді.  
Тәрбиенің  мұндай  түрі  әрбір  адамның  планетарлық  ойлауын  дамытып,  азаматтық  қауымдастықтың 
өткеніне, бүгінгісіне және болашағына қатысты болатынын сезіндіреді. 
Ұлттық  білім  берудің  негізгі  ошағы 
–
  ауыл  мектебі.  XXI  ғасырдағы  ауыл  мектебінің  мәртебесі  — 
жаңаша  ойлайтын,  ауыл  өміріне,  кері  қоғам  өміріне,  саяси  әлеуметгік  өзгерістерге  белсене  араласатын 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Педагогика ғылымдары» сериясы, № 3(51), 2016 ж. 
 
298
 
 
азаматтық  түлғаны,  ұлттық  рухы,  менталитеті  жоғары,  білімді  де  білікті,  ұлтын  сүйетін  дара  тұлғаны 
даярлау. 
Ешбір  халық  өз  ұрпағын  жаман  болсын,  мұрасыз-мұратсыз  болсын  демейді.  Жақсы  ғұрпын  дәстүр-
өнеге  етіп  ұстайды.  Өздерінің  сезім  өрісін  кеңейтіп,  эстетикалық  талғамын  оятқан  қазақ  халқының  таң 
ғажайып әсем де әсерлі дәстүрлеріне халқымыз аса бір ілтипатпен қарап келген. Әр бір табиғат көрінісі-
нің тұнығын бұзбай аялауды, «обал» деп сылап-сипап отырған. Туған жер, Отан, Атамекен десе ең алды-
мен  сол  жердің  өзен-көлін,  тау-тасын,  орман-тоғайын,  ұшқан  құс,  жүгірген  аңын  есіне  алған.  Алыста 
жүріп аңсап сағынса соны жырға қосқан, қуаныш мерекссіне соны мақтан еткен. 
Тұтас алғанда халықтың өзі мекен еткен тау мен даланың бай табиғаты, жыры сияқты. Демек, халық 
тұрмысқа керекті  заттың  қажетін ғана емес, рухани қажетін, творчеетволық  шабыт кезін де табиғаттан 
тапқан. Сұлулық пен көркемдікті түсіне білудің өзі үлкен эстетикалық тәрбие күші. Ұшқан құс, жүгірген 
аң,  өзен-көл,  тау-тас,  өсімдіктер  дүниесі  бәрі  де  адамға  ләззат  береді.  Олардың  жазықсыз  жәбірлеуге, 
елтіруге,  отауға  арамдауға,  бүлдіруге,  құртуға  болмайды  —  дейді  халық  дәстүрлерінде.  Ес  білгеннен 
бастап ата-анасынан ел ағасынан, үлкендерден ене бойы айтылатын өсиеттермен тәрбиеленген ұрпақ өзі 
де табиғатқа нұсқан келтірмей, келешек ұрпақтарды да сол тәрбие талабына қалыптастырып, алдындағы 
малы мен айналасындағы табиғаттың игілігін көруге баулиды. Жазықсыз аң мен құсқа мейірлене қара-
ғаннан  әр  замандағы  махаббат  сезімі  де  біреуден  біреуге,  «ақсұңқарым»,  «аққуым»,  «ақмаралым», 
«балапаным», «бұлбұлым», «тотым» сияқты теңеулермен айтылып, тарағанында да күмән жоқ. Адамды 
аңға, құсқа тигізбей, олардың өз бетімен еркін тіршілік етуіне мүмкіндік беру үшін. Жануардың қанын 
босқа  төкпеу  үшін,  адам  баласын  жыртқыштан,  қанқұмарлықтан  аяусыздықтан,  жаны  ашымастықтан 
бетбақтықтан аулақ ету мақсатымен, бұндай жаман әдеттен адам баласының қоғамын аман алып қалуы 
үшін,  халқымыздың  арасына  кең  тараған  аңыздар,  дәстүрлер,  ертектер  көп.  Олардың  бәрінің  де,  ойлап 
қараған кісіге тамыры терең, мазмұны кең, тәрибелік мәні зор, үлгі, есиет аларлық парасаты мол.  
Халқымыз обал мен субапты, адалдық пен арамдықты ажырата біледі және бұл ұғымдар ел санасынан 
ерекше  орын  алған.  Әрбір  қазақ  бір  жұмысты  істерде  оны  жаңағы  айтқан  төрт  тұрғыдан  қарайды. 
Мысалы,  қазақ  халқы  аққуды  атпайды.  Кім  білсін,  қай  заманнан  қалыптасқан  дәстүр  екенін,  қазақтар 
әйтеуір  аққуды  қадірлейді.  Табиғаттың  жандысы  болсын,  жансызы  болсын,  қажеттігімен  ғана  емес, 
көркімен, айналадағы өмірге сән беріп жарасуымен құнды, өз алдына сырға толы таңғажайып әсері, тарту 
күні бар эстетика. Бір ғажабы сонан күнбе-күн ләззат, нұр алып отырғанымызды байқамаймыз да. Басқа 
хайуанаттар мен құстар дүниесін былай қойғанда, бір ғана осы аққу атына байланысты біз ел аузынан, 
эпостардан  неше  түрлі  аяулы  сөздер  естиміз.  Әйел  қауымының  жан  нәзіктігін,  тазалығы  мен  сұлулық 
сипатын, аяулылығын «Аққудай ару» деген бір ауыз теңеу сөздің құдіретінен түсінеміз. Адамның көңіл 
күйінің  жығылуын  суреттеген  «Аққуы  қайтып  оралмаған  құлазыған  көлдей  болдым»  деген  сөздердің 
құдіретін тағы да аққу атынан табамыз. Міне мұның бәрі табиғат пен етене бауыр болып кеткен халықтың 
өз айналасындағы аңдар мен құстардың психологиялық күйіне қаншама қанық болғанын, олардың сырт 
көрінісін  қызықтаушы  ғана  емес,  ішкі  сырын,  өмірін  байқап,  зерттеп  түсінгендігін  аңғартады.  Тау-тас, 
орман-тоғай, шөп пен су сияқты андар мен құстар да адамзаттың қажеттін өтеп, сән-салтанатын жарас-
тырып келе жатқан ежелгі досы, сырласы. Тарихқа үңілсек, бұлардың ерте заманда адамзат мәдениетімен 
өнерінің  тапқырлық,  ақыл-парасатының  өсуіне  де  көп  әсері  тигенін  көреміз.  Аққу  серігі  мерт  болған 
жерге өзі жанын құрбан ететін оның ұлы қасиеті халық көңіліне ұнаған. Оның аты — опалы, мейірімді, 
әділетті болу қиянат пен зорлыққа немқұрайды қарамау.  
Халыққа  ұнаған  бұл  қасиеттің  жас  ұрпақты  опасыздықтан  жиіркендіріп,  патриоттыққа  тәрбиелеуде 
философиялық үлкен мән-мағынасы бар екені түсінікті. Әрине аққуға тисең бақытсыздыққа ұшырайсың 
дегендей сөз тындамас тентектерді қорқыту, жасқандыру үшін қосылған қоспалар болуы мүмкін.  
Халықтың  адамгершілікті  жанашырлық  сипаты  асыл  дәстүрлері  міне  осындай  дүниенің  түбегейлі 
мүддесімен астасып жатқанын сеземіз. Сеземіз де осындай қасиетті ойды ұрпақтан-ұрпаққа тұнық, таза 
қалпында  жеткізуге  қызмет  істеуге  тырысамыз.  Басқа  бір  елдің  рухани  байлығына,  мәдениетіне,  салт-
санасына, дәстүрлеріне, материалдық қазынасына, табиғат байлықтарына сырттан келген келімсектердің 
жаны ашымайды. Қайта сол басып кірген жерінің бар байлығын қайтсе де көбірек тартып алуды меншік-
тенуді көксейді. Тегін жатқан байлық, көлденең олжа жаулап алушылардың көкейтесті арманы. Олар сол 
жердің  негізгі  иссінің,  сол  жерді  ежелден  пайдаланушы  халықтың  қамын  ойлаған  емес.  Оны  қазақ 
халқының  өмірінен  жақсы  көруге  болады.  Келімсектер  тек  өз  пайдасын  көздейді,  қалтасын  толтырып, 
керегін алып, болмаса ежелгі жерін, суын тартып алып өз пайдасына жаратып отырады. Тұрмыстың неше 
түрлі тауқыметін біздің қазақ елі тартты ғой. Жерді отарлау басып алу, зорлық, зомбылық жасау, басьш 

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Педагогические науки», № 3(51), 2016 г. 
 
299 
кіру, тартып алу, халықтың ежелден келе жатқан тыныштығын бұзу, асу, ату, өлтіру сияқты жыртқыштық 
тәсілдерін бәрін қазақ халқы басынан өткізді.  
Табиғаттың  ләззатті  көктемін  адам  баласының  ақын  жанды  перзенттерінің  жырламағаны  жоқ  деуге 
болады. Ақында, жазушы да, ғалым да, композитор мен суретші де табиғат көктемінің сан алуан сырлы 
сипатын, сұлулығымен кереметін дәріптеп, анадай аялап, сәбидей мәпелеп, көне тарих жолының басынан 
бері қарай із қалдырып келе жатқаны баршаға белгілі жағдай. Көл-көсір байлықтың тегі-өсімдік дүниесі 
екенін біздің қазақ халқы жақсы білген. «Көкті жұлма — көктей соларсың» деген нақыл сөзде көк шөпкс 
деген жанашырлық қамқорлық, философиялық терең мағына жатыр. Бұл нақыл сөз өсімдік қадірін біл-
гендіктен туған. Тамақ, киім, отын, баспана, құрылыс өндіріс материалдары, дәрі-дәрімек бәрінде өсімдік-
терден алатыны баршаға белгілі [3, 36 б.]. 
Жер  бетіндегі  өсіп  тұрған  өсімдікке  шапағатты  көзқарас  халықтың  қасиетті  сезімі  қазақ  халқы 
ұғымында жер өртеу, үлкен қылмыс. Жер мен оның өсімдігі заласыз, зардапсыз, көк әлем. Пісіп тұрған 
шалғында өрт су елге деген орны  толмайтын  зиян.  Сол  үшін де даныяшан Абай  «Атың шықпаса, жер 
өрте»  деген  сөзді  түйреп,  «Жер  өртеп  шығарған  атың  құрысын»  дейді.  Көшпелі  қазақ  ауылдарындағы 
үлкендер ертеден-ақ кейінгілерге «Отпен ойнама» деп өсиет айтқан. Қадірлі өсиетпен тәрбиеленген қазақ 
баласы  соғыс  өртін  ешқашанда  тудырған  емес.  Жан  иесі  ғана  емес,  жер  бетіне  шығып  көгеріп  тұрған 
өсімдіктерінің де тіршілігі бар. Кесілген ағаштың немесе жұлынған шөптің аққан сөлі – көз жасы сияқты 
жас ағаштың сынғанын, гүл-бәйшешектің мезгілсіз жұлынғанын көрсек аяныш білдіреміз. «Көкті жұлма, 
көктей  соларсың»,  немесе  «көктей  солғыр»,  «өспегір»  деп  біреуге  лағынет  айту  да  осындай  ұғымынан 
туғаны  өзінен-өзі  белгілі.  Әрине  мұндағы  негізгі  философиялық  мағына  тіршілік  еткісі  келген  дүниені 
тиіспе, залал келтірме, зақымдама деген аталы ақыл. Шынына келетін болсақ өсіп түрған «әдемі ағаштың, 
гүл,  жеміс»  ағаштарының  адам  баласына,  түрлі  жан-жануарларға,  жер  көркіне  келтірер  пайдасы  сан 
алуан.  Біреуге  риза  болғанда  «көсегең  көгерсін»,  «өркенің  өссін»  дейді.  Қазақ  қандай  тамаша  жүрекке 
жылы тиетін тілек. Халықтың өз туындысымен түсіндіргенде: «Бұтақ жайған ағаш қартаймайды, ұрпақ 
жайған  адам  қартаймайды»  деген  мағынада.  Оңтүстікте  «Атаңнан  мал  қалғанша,  тал  қалсын»  деген 
сөздер бар. Әкесінің егіп кеткен жас шыбығы кейін өсе келе жемісті, саялы баққа айналып ұрпағынан-
ұрпағына  дәулет  болып  келе  жатқандар  да  аз  емес.  Ғасырлар  бойы  көшіп  жүріп  малды  жайып,  бағу 
биосфера компоненттерігі тиімді пайдаланудың дәстүрлі жолдарын туғызды [4, 16 б.]. 
Қазақтың  дәстүрлі  өсетін  –  өсімдіктерді  «жұлма»,  «өртеме»,  «таптама»,  «кеспе»  деп  ғасырлар  бойы 
қолдағы  барды  сақтағысы  келсе,  ендігі  ұрпақ  өскелең  өмірдің  бар  мүмкіншіліктерін  қолдана  отырып, 
табиғатты одан әрі мол да. Көрікті, сұлу да берекелі ету үшін шел даланы құлпырған орман алқаптарына 
айландыруда. 
Мектепте бірқатар пәндерді оқытуға байланысты бұл мәселе жан-жақты талданған. Этнопедагогика-
ның  озық  дәстүрлерін  пайдалана  отырып,  оқушылардың  бойынан  осынша  қасиеттерді  қалыптастыру 
жұмысын жүзеге асыруда – өсімдіктану сабағының орны ерекше. 
 Мектептің  әдістемелік  бірлестігінің  өсімдіктану  сабағында  өсімдіктердің  дәрілік  қасиеттері  жайлы 
және таралу аймағын оқыту барысында этнопедагогика элементтерін жүйелі түрде пайдаланып отырады. 
 Мысалы,  өсімдіктану  сабағында  мәдени  өсімдіктерді  түсіндіргенде  тек  оқулықтағы  мысалдармен 
шектеліп қоймай, халқымыздың  тиым сөздерін  ұтымды пайдалануға болады. Тиым сөздер  – халықтың 
тәлім-тәрбие,  үлгі-өнеге,  ақыл  –  кеңес  берудегі  құралдардың  бірі.  Халықта:  «Тыйымсыз  елдің  жастары 
дуана»  -  дейді.  Тыйым,  негізінен  балаларға  арналып,  өзара  жаман  әдет,  жат  пиғылдан,  ерсі  –  қимыл, 
әдепсіз  істерден  сақтандыруда  өте  маңызды  қызмет  атқарады.  Мысалы:  «Бір  тал  кессен  он  тал  ек», 
«Аққуды  атпа»,  «Бұлақтың  көзін  бітеме»,  «Құмырсқаның  илеуін  бұзба»,  «Сабаққа  кешікпе»,  «Үлкен-
дердің сөзін бөлме» т.б. сөздер арқылы ата-бабаларымыз жас баланың санасына қоршаған орта, табиғатқа 
деген ізгі сезімдерді ұялатуды көздеген. Халықта «Тәрбие басы – тіл, өнер алды - тіл» - деп бекер айтпаса 
керек.  Сөйтіп,  сөз  арқылы  біз  экологиялық  тәрбие  берумен  бірге  адамгершілік,  жауапкершілік,  отанға 
деген сүйіспеншілік сияқты ізгі қасиеттерге баулимыз [ 4, 24 б.]. 
Дәрілік өсімдіктерді халқымыздың жеті ата, жеті қазына, жеті  жұрт, жеті шелпек, бес дұшпан, соған 
байланысты  шығармаларды  еске  түсіреміз.  Мысалы:  Ата-бабамыз  айтқандай  «Жалғыз  ағаш  орман 
болмас. Ақыл басқа бітеді, қына тасқа бітеді. Жігіттің екі сөйлегені өлгені, еменнің иілгені сынғаны. Дәрі 
шөптен шығады, дана — көптен шығады. Қорада малың болсын, көшеде талың болсын». 
Осы нақыл сөздер арқылы  бала тәрбиесін этно тұрғыдан өткіземіз. Ал қазақ халқының салт дәстүрлері 
тақырыбын  өткенде  тойларда,  шілдехана,  тұсау  кесу,  сүндет  тойда  берілетін  бата  түрлерінен  алынған 
үзінділерден балаға, жастарға айтылған нақыл сөздер мен тілектердің мағынасын түсіндіру арқылы қазақ 
отбасында ежелден бала тәрбиесіне көп көңіл бөлгеніне назар аударған абзал [5, 21 б.].  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Педагогика ғылымдары» сериясы, № 3(51), 2016 ж. 
 
300
 
 
 Қазақ халқының сакральды (қасиетті ) ұғымдарының бірі – «Өсімдік» ұғымы болған. Оған арналған 
көптеген  мақал-мәтелдер  бар.  Мысалы:  «Қыз  өссе  елдің  көркі,  гүл  өссе  жердің  көркі»,  «Жел  соқпай 
шөптің  басы  қозғалмас»,  «Дәрі  шөптен  шығады,  дана  —  көптен  шығады».  Көптеген  мақал-мәтелдер 
табиғатты қорғауға, аяалауға  шақырады. «Бірлік бар жерде, тірлік бар», «Саусақ бірікпей, ине ілікпейді». 
Ал  еңбек,  еңбекқорлық  туралы  қаншама:  «Біртал  кессең,  он  тал  ек»,  «Қорада  малың  болсын,  көшеде 
талың болсын», «Берген алар, еккен орар». 
Қазақ  халқының  мақал-мәтелдері  жас  ұрпақты,  ата-ананы,  үлкендерді  сыйлауға  тәрбиелеуге  бағыт-
талған. «Жеті атасын білмеген – жетім», «Әкеге қарап, ұл өсер, шешеге қарап, қыз өсер», «Ағайын алтау, 
ана біреу». Оқушыларды тәрбиелеуде отбасында сақталатын салт – дәстүрлердің орны ерекше. 
Этнопедагогика – тек халық даналығы, халықтың ойы тілегі, адамгершілікті тәрбиелеу бастауы ғана 
емес, ол осы халықтың қайнар көзі, жаратылысының тамыры. 
Қазіргі таңда жастар арасында бой алдырған жағымсыз қасиеттер мен сүреңсіз іс-қылықтардың етек 
жаюы – халықтық тәрбиеден қол үзіп бара жатқанымыздың нәтижесі екені даусыз. 
 
Сурет 1 . Қазақ халқының этнопедагогикасының өзгешеліктері 
 
Биология  сабағынада  белсенділігін,  қызығушылығын,  сүйіспеншілік  мәні  бар  білім  беру  үшін  этно-
педогогикалық  элементтерін  қолдану  керек.  Өсімдіктер  әлемін  балдырдан  оқу  басталады.  (құрылыс 
ерекшеліктері,  көбеюі,  даму  т.б.)  яғни  көп  жасушалы  балдырлар,  одан  ашық  тұқымды  және  жабық 
тұқымды өсімдіктер, дара және қос жарнақты өсімдіктер, одан төменгі сатыдағы өсімдіктер және жоғары 
сатыдағы  өсімдіктер  оқушыларға  тәрбиелік  мәні  бар  білім  береміз.  Биология  сабағында  тірі  табиғат 
бұрышындағы  жинақтамалар  бөлімінде  әртүрлі  табиғи  мекен  орталарына  өсімдіктердің  бейнеленуі 
(орман, шалғындық, дала, өзен, көл, таулар және т.б.). 
Мекен ету ортасы ретінде топыраққа экологиялық бейімделуші формалар және өсімдіктердің өмірлік 
формалары  бар.  Өсімдіктердің  қорғаныштық  бейімделушіліктері  (құрылысы,  түр-түсі,  көбеюі,  дамуы, 
тыныс  алу,  қоректену  т.б.).  Өсімдіктердің  мәдени  формалары  (түрлік  сан-алуандық)  агрожүйедегі 
мәдениеттендіру.  Өсімдіктердің  шөп  қоректі  жануарлардан  қорғанатын  аналогиялық  мүшелері  (арша, 
таңқурай, итмұрын, бөріқарақат).  
Демек,  өсімдік  адам  үшін  азықтың  қайнар  көзі.  Адамдардың  өміріне,  тіршілік  қажетіне  бірден-бір 
жарамды мәдени өсімдіктер дәнді (бидай, жүгер, күріш, тары, қарақұмық), майлы (күнбағыс, зығыр, жер 
жаңғағы ), талшақты (ақ мақта), бау-бақша өсімдіктері (орамжапырақ, қызанақ, баклажан, қарбыз, қауын, 
дақылдар мен жеміс-жидектері (алма, шие, таңқурай, қарақат, грек жаңғағы т.б. ) болып табылады. 
Сонымен,  халықтық  педагогика  элементтерін  сабақта  және  сабақтан  тыс  жұмыстарда  жүйелі  түрде 
оқытудың  дәстүрлі  емес  жаңа  әдіс-тәсілдерімен  ұштастыра  пайдалану  математиканы  оқытудың  тиімді-
лігін  арттырып,  оқушылардың  математиқалық  білімді  игеруін  қамтамасыз  етеді  және  олардың  тіл  бай-
лығының,  ойлау  қабілетінің  дамуына,  адамғаршілік,  ұлтжандылық,  ұлттық  мәдениетті  дәріптеу  дағды-
ларының  жетіле  түсуіне  ашады.  Ең  бастысы,  оқушыны  жеке  тұлға  ретінде  қалыптастыруға  септігін 
тигізеді.  Демек,  халықтық  педагогика  элементтерін  пайдалану  -  мазмұндық  тұрғыдан  білім  көздерінін 
бірі.  Сондықтан  ол  гылыми  негізде  жасалған  оқытудың  құралыи  және  мектептердің  іс-тәжірибесінде 
сыналған әдістемені қажет етеді. 
 
1  Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1993. – 180 б. 
2  Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері. – Алматы: Білім, 2003. – 85 б. 

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Педагогические науки», № 3(51), 2016 г. 
 
301 
3  Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім -тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995. – 140 б. 
4  Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері.– Алматы,  1995. – 149 б. 
5  Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы.– Алматы: Санат, 2001. – 150 б. 

жүктеу/скачать 8,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: