С в м б л е в атындаты гылыми

А.Т.  КУАТБАЕВ
ЖАЛПЫ
ЭКОЛОГИЯ

КАЗАКСТАН Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСГРЛШ
А.Т.  КУАТБАЕВ
ЖАЛПЫ
экология
-—  * 
тттллгы *А»лощАГущилж*Я
1пв *им»>»с» г >
С-  БЕЙ 
С В М Б  Л Е В
  АТЫНДАТЫ  ГЫЛЫМИ 
Х1ТАПХ£к;- 
О К У
  ЗАЛЫ
: j
.  ЧИТАЛЬНЫЙ  ЗАЛ 
НАУЧНАЯ  БИБЛИОТЕКА  ИМ.  С.  БЕЙСЕМБДГБ*
•  ПАЙ ЛОЛ*  ■  •« Г—riOtlWHWHd, гиимкитг.  иы
^
 
2008 
длм*114’

ББК. 28.081  Я7 
К 71
Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетмн жанындагы КР БжГМ 
ж Of ары жэне жогары оку орнынан кейнп бни'м берудщ Республикалык оку- 
эдютемелк кенесУн гуманитарлык жэне жаратыльютану «ылыйдар маман 
дыктары Секция мэжшшен баспадан шыгаруга усынылды 
(2007 жылдын 9 карашасындагы №1 хаттамасынан)
niKip  ж азгандар:
С.САйдосова -
 
биология  гылымдарынын  докторы.  профессор.
Эл-Фараби атындагы Казак Улттык университет!;
НЦАралбай
 -  
биология  гылымдарынын  докторы. профессор.
Ботаника жэне фитоинтродукция институтыныц директоры;
/С 
Усен -
 
биология  гылымдарынын  кандидаты. Алматы
гуманитарлык-техникалык университет!
К 71 
Куатбаев  А.Т.
Экология  (о^улы*)  -   Алматы,  2008  -  312  бет.
ЦБК 9965-32-223-6
Окулыкта  экология  гылымынын  максаты  мен  ммдеттер!,  зандылыктары, 
организм мен орта, табиги б
1
рлеспктер. экожуйелер туралы баяндалып. табиги 
ресурстарды  ти!мд1  пайдалану,  каз!рп  тандагы  экологиялык  галамды*  про­
блема л ар  мен  ел»*издел  орын  алган  мэселелер туралы  айтылады  Сонымен 
катар экологиянын зерттеу эдгстер. жаттыгупар мен есептер, непзп угымдар 
жэне кыскаша непзп  экологиялык  заннамалар келтрлген.
Оку лык «Жалпы экология» курсы бойынша 6iniM алатын жогаргы оку орын­
дарынын сту денттер! мен KdcinTiK орта 6iniM беретЫ мектеп мугал!мдерйе арна- 
лган.
1907040000 
О
К------------------
00(05Н)7
ISBN  9965-32-223-6
ft  JbmdHKb?ы  ПМУ-Дщ 
I
>УЙ емнк  С.Бейсембаезд 
атымдагы  гылыми 
|
К1ТАПХАНАСЫ1
2

Мазмуны
Алгы  сез.................................................................................,...........5
1.  Э К О Л О Г И Я  ДЕГЕШМЕЗ H R .............................................. ....... 7
1.1 Экология гылымыныц к,ыск,аша даму тарихы ......................   7
1.2 Экология паншщ мазмуны,
мщдетгер! жене зерттеу aAicrepi....................................................16
1.3 Tipi материя мен биологиялык;
жуйелердщ 6ipiry децгейлер1.....:..................... ....... .............. .-...... 18
1.4 Ka3ipri тан&агы экология гылымыньщ курылымы............. 20
2. А У Т Э К О Л О Ш Я .
О Р Г А Н И З М  Ж Э Н Е  О Р Т А  Ф А К Т О Р Л А Р Ы ................................24
2.1 Экологиялык, ф акторлар....................................... .. ....... ....... 24
2.2 Экологиялык, факторлардын
эсер егушщ кейбф занлыльщтары............... ................................27
2.3 Организмдердщ экологиялык; классификациялары............. 32
2.4 Организмдердщ TipmiAiK ф ормалары ........................... ........ 34
3. ТПЧШЛПС О Р Т А С Ы ________ ____________________________________ 42
3.1  С у  - TipmiAiK ортасы....................................... ....... ..................42
3.2 Курылык;-ауе ортасы..........................|...................................45
3.3 Топырак; - TipmiAiK ортасы.......- ............................................. 64
3.4 Tipi организмдер - TipmiAiK ортасы......................................... 68
3.5 Организмдердщ биологиялык; ыргак,тары.............................69
4.  Д Е М Э К О Л О ГИ Я  -  П О П У Л Я Ц И Я Л А Р  
Э К О Л О Г И Я С Ы ___________________________________________________ 73
4.1 Популяция хуралы тусшш.............. ........................................ 73
4.2 Турдщ популяцияльщ к,урамы................................................ 74
4.3 Популяциялар курылымы...................................................... 76
4.4 Популяция динамикасы.................................. ........................ 86
4.5 Популяция гомеостазы................................ .......... .... ........... . 87
5. С И Н Э К О Л О ГИ Я  -  К А У Ы М Д А С ТЫ К ТА Р 
(Б И О Ц Е Н О ЗД АР) ЭК О ЛО ГИ Я СЫ .......л....... ............................ 89
5.1  Синэкологиянын непзп угымдары-....................................... 89
5.2 Биоценоздын турлж к,урылымы..................... ......................90
5.3 Биоценоздын кеюспктеп курылымы.................................... 92
5.4  Биоценоздын экологиялык; курылымы................................ 95
5.5  Биоценоздагы организмдердщ к£рым-к,атынастары...........95
5.6 Биотикалык к;арым-^атынастар n n rre p i...............................99
5.7  Экологиялык к уы с.................................................... ........... 105
5.8  Экологиялык сукцессия........... .................................'..........108
6.  Э К О Ж УЙ Е Л Е Р Э К О Л О Г И Я С Ы ............ ........................ .... 111
6.1  Биогеоценоз жене онын курылымы....................................111
6.2  Экожуйе жэне экожуйелер типтер!.....................................113
6.3  Экожуйедеп энергия.............................................................114
7. БИ ОСФ ЕРА_________________________________________________ __ 123
V]  7.1  В.ИЗернадскийдщ биосфера туралы uim i........................... 123
3

7.2  Биосф ера эволюциясы....................................... .......................... 126
7 3   Б и о сф е р а  к,урылымы.
Tipi заттын ^ а си е п  мен к ы з м е п ....................................— .............. 128
7.4  Биологиялык, ж е н е  геологиялык, а й н ал ы м д ар .......................129
7.5  Биогеохимиялык; айналымдар ........... - —
................................ 132
7.6  Н оосфераны н пайда болуы  ж е н е  д а м у ы ............................. . 
141
8. Т А Б И Г И  Р Е С У Р С Т А Р  Ж Э Н Е
О Л А Р Д Ы  ТИ1МД1 П А Й Д А Л А Н У __________________________________145
1  Табиги ресурстар ж а н е  оларды н к лассиф икациясы .............145
0.2 С у  ресурстарын к,оргау................................................................  150
8.3 Атмосфералык, ауаны  к;оргау...... ............................ .................. 155
8.4 Т оп ы рак  жамылгы сын к;оргау
ж е н е  оны тшмдд п а й д а л а н у ........................ — ................................ 166
8.5 Л а стауш ы лар,  пестицидтер
ж е н е  олардын классификациясы......................................................  167
9. К А 3 1 Р П  Т А Ц Д А Г Ы  Э К О Л О Г И Я Л Ы К
П Р О Б Л Е М А Л А Р ______________________________________________________ 174
9.1  Галамдык, экологиялык, п р о б л е м а л а р ...................................... 174
9.2 Аймактык, экологиялык, п роблем алар ...:^................................182
9.3 Казакстан Республикасындагы 
д 
казгоп тандагы экологиялык, п р о б л е м а л а р ................................... Й98 1
9.4  Казакстандагы с у  айдындарынын
экологиялык; ж а гд а й ы .................................. ................ ..................... 204
9.5 К орш аган  орта ж агдайы н б а к ы ла у
ж е н е  м ониторинг....................... .................. - .............. ...................... 209
9.6 А д ам  мен табигаттын е за р а  ecepiH
р&ггеудщ экологиялык; к;ук£ш, н о р м а л а р ы ....................................212
9.7 Экологиялык, тербие ж е н е  6
lm m
 б е р у .......................................g 2 Q
10. Э К О Л О Г И Я  Г Ы Л Ы М Ы Н Ь Щ  Н Е П З П  ЗЕРТТЕ У
ЭД1СТЕР1.____________________________________________________________ .... 224
10.1  К орш аган орта ф акторлары н зерттеу‘a A ic re p i..................... 224
10.2 Организмдердй ж и н ау a A ic re pi...................................................228
10.3 П о п уляц ияларды н м елш ерш  аны ктау a A ic re p i.................. 236
10.4 Экологиялык, гылыми багд а р ла м ал ар
мен зерттеулер ж е н е  олард ы н сипаттам асы ..............................  240
10.5 А у тзкологиялы к з е р т т е у л е р ............................. .............. ....... 241
10:6 Синэкологиялы *, з е р т т е у л е р ............................. ............. ........244
11. Ж А Т Т Ы Г У Л А Р ._______________________________________________ ____ 247
1 2 £ С Е П Т Е Р _____________________________________________________________250
Кыск,аша экологиялык терм и н д ер.................................................. 256
Пайдаланган а д еби егтер................................................................... 262
К О С Ы М Ш А  
— .
К орш аган ортаны к оргау т уралы  з а н ........................................... \ 2 6 ^
Ерекш е коргалатын табиги аумактар туралы  з а н ........................  277
Казахстан Республикасы ньщ  2004-2015
ж ы л д а р га  а рн а лг а н  экологиялы к
к ау ш аад ж  туж ы ры мдамасы ............................................ ................280
'  А у ы р  металдардын руксат е п л г е н  
концентрациялары  ж е н ш д е  (РЕК)
аныктамалык, мелдмиггер..... ................— ..................- ...................   308
4

Алгы сез
Экология езекп мэселелердд — адамзат пен коршаган ортанын 
карымкатынасын  зерттеп,  шешетш  аса  манызды  пэнаралык 
гылымга айналды. Бул ен алдымен антропогенддк факторлар дын 
Жер биосферасына зиянды экологиялык эсерше байланысты, ягни 
парники эффект, кьппкыл жанбырлар, озон кабатынын жукаруы, 
ормандардын  жаппай  KeciAyi,  шелейттену,  коршаган  ортанын 
улы заттармен ластануы жане т.б.
Fылыми-техникалык  прогрестщ  дамуына  орай  айналадагы 
коршаган  орта  улкен  езгергстерге  ушырап  отыр.  Мунын  e3i 
барлык "пршШк иелерше эсер ететш колайсыз факторлармен -  
ортанын  ластануымен  жэне  табиги  ресурстардыц  саркыла 
бастауымен тжелей  байланысты.  Коршаган  ортанын  ластануы 
адамзат ешрше, еомджтер мен жануарлар элемше, букцл табигат 
ресурстарынын  жай-кушне  елеул1  нуксан  келпрш  отырганы 
белгш .  Осыган  о рай  экологиялык  бшм  алу  кун  ©ткен  сайын 
эзек п   жэне  манызды  м эселе  болып  отыр.  Ka3ipri  танда 
«экология»  орта  мектептер  мен  жогары  мектептерде  оку 
багдарламасына  енпзш ен.  Эртурлд  мамандык  студенттерше 
болашак  мамандыктарыныц  ерекшелнегерше  байланысты 
«экология» курсы окылады.
Б ул  курстардын  мазмунынын  жанаруы  табигаттын 
экологиялык  кундылыгы  жэне  адам  мен  табигаттын  езара 
байланысы туралы бшмнщ аукымды, кен болуына байланысты. 
Бул окулыкта 
Tipi 
жэне ел! табигат арасындагы, 
Tipi 
табигаттын 
эртурл! 
KOMnoHemrepi 
арасындагы, сондай-ак адам мен табигат 
жэне табигат пен адамзат арасындагы экологиялык байланыстар 
карастырылады.  Сонымен  катар  Ka3ipri  тандагы  экологиянын 
н е п з п   багыттары,  экологиялы к  зерттеулерд ж   eAicrepi 
карастырылган. Табигаттагы эртурл1 байланыстардын тутастыгы 
мен ажырамас байланыстары, экологиялык Жуйелердщ курылуы 
мен 
TipmiAiriH 
баскаратын  процестердщ  зандылыктары  ашып 
керсеплелд.
Окулыкта  алдынгы  басылып  шыккан  «Экология  пэншен 
практикум»  оку  куралындагы  жiбepiлгeн  кателжтер  тузейлш,- 
езгерклер мен толыктырулар emi3iAAi.
5

1. ЭКОЛОГИЯ ДЕГЕН1М13 НЕ?
1.1 Экология гылымыныц кыскаша даму тарихы
Экология  (грекше  oikos  -  уй,  баспана,  logos  -  шм,  гылым)  -  
rip i  организмдер  мен  цоршаган  ортанын  К а рым-на тына сын 
немесе  ripi организмдердщ ортадагы еляр  суру шарттарыныц 
ж агдайын,  органи зм дердщ   6ip-6ipiMeH  взара  байланысын 
зерттейтш гылым. Экология жеке гылым ретшде XIX гасырдьщ 
екшпп  жартысынан  бастап  калыптаса  бастаганмен,  коршаган 
ортаны  танып-б
1
л у ге   деген  куштарлык  сонау  адамзат  дамуы 
кезшен басталды деуге болады. Алгашкы кауымдастык когамньщ 
озшде-ак адамдар ездер1мен 6ipre катар eMip cypin келе жаткан 
кейб!р  ачдардын  карсылыгына  тап  келгеш   б е лгш .  Оларды 
адамдар жеке-жеке емес, бфлесш, кауымдасып курескенде гана 
ж ен е  алаты нды гы на,  сей тш   езд ер ш е  азык  е т у л е р ш е  
болатындыгына  кездер!  ж етп.  Осылай  кай  ачды,  кай  кезде, 
Кандай  жерде  колдарына  rycipe  алатындыгын  сезше  бастады. 
Олардын  б у л   эрекеттерш   6i3  бугш де  тас  бетш е  TycipreH 
суреттершен  жене археологиялык  казба жумыстарын  ж урпзу 
барысында тастан, агапгган, т.б. жасаган каруларын табу аркылы 
K83iMi3Ai жетюзш отырмыз. Сондай-ак, мундай деректер ежелп 
Египет, Ундд, Кытай, т.б. мэдениет ескерткшггершде сакталганы 
мал!м.
Коршаган  орта  туралы  мэл1меттер  кенеден  келе  жаткан 
халыктардыч эпикалык, шыгармаларында да кездеселд. Мысалы, 
ундглердщ  «Махабхарата»  жырында  (б.э.д.  VI-IV   гасырлар) 
табигаттьщ дулей Kynrrepi — су таскыны мен жер алкнпа туралы 
деректер  келтаршп,  50-ден  а стам  жан-жануарлардыц  аттары 
аталып, олардьщ тарщлдк eryi сипатталады. Tiirri кейб1реулершщ 
санынын  артуы  жэне  кему! туралы  мелиметтер  де  келтаршен. 
Вавилоннын колжазбалык йтаптарында жердд ендеудщ эртурл
1 
9Aicrepi мен тэрлдер! кёлпрпип,  кейШр мэдени есамдштерд! егу 
ж олдары   керсет1лед1.  А л   Кытайдын  б.э.д.  IV -II  гг. 
жылнамаларында  6ipKaTap  eciMAiKTep  туралы  сез  козгалып, 
олардын  шсш-жет1лу  мерз1мдер1  де  айтылады.  Д ел  осындай 
мелшеттер ежелг! дуние галымдары Гераклиттщ  (б.э.д. 530-470 
жылдар),  Гишкжраттын (б.э.д.  460-370 жылдар),  Аристотельдщ 
(б.э.д.  384-322  жылдар)  енбектершде  KeATipiAin,  талданады.
7

Эмпедокл еомдцсгерддн коршаган ортамен байланысты екенш ал, 
Гиппократ  ез  жумыстарында  орта  факторларынын  адам 
денсаулыгына  acepi  туралы  ез  ойларын  айтады.  Аристотель 
«Ж ан уарлар  тарихы»  енбепнде  esi  бглётга  500-ден  астам 
жануарлардын  атын  атап,  мшез-кулкына  сипаттама  берщ; 
оларды K,opeKTeHyi жане TipniuviK eryi бойынша топтарга беледд. 
Мысалы,  балыктардын  миграция сы  мен  кыскы  уйкыга  Keryi, 
кустардын  жылы  жакка  у шуы,  кустардын  уясын  салуы, 
жануарлардын  ш  казуы  жене  т.б.  Гылымды  дамыту дын  алгы 
шарттары — накты материалдар жинау мен оны жуйеленддрудщ 
туцгыш тэж1рибесп осылай жузеге асады. Теофраст Эрезийский 
(б.э.д.  371-280  ж ы лдар)  каз1ргд  Ж ерорта  тёвдзшщ  жа- 
галауларындагы кен аукымды кещсгйсте e3i байкаган еомддктерге 
топырактын жане ауа райынын типзетш эсерлерш баяндайды. 
Философтьщ бул ецбегшде сонымен катар, эртурлд агаштардын, 
буталардыц,  жартылай  буталардын  кандай  топыракта  жаксы 
есетйп туралы деректер келпрьледь
Орта  гасырлар  дэу1рщдё  табигатты  зерттеу  ж еш ндеп 
жумыстар журпзу б1ршама токырап калды.  ©йткет,  бул кезде 
Кудайга  кулш ы лы к  етуге  баса  назар  аударылгандыктан, 
жаратушыга  карсы  шыгуга,  ол  туралы  ездершн  ой-пийрлерш 
бъ\ддруте  кешшлжтщ батылы  жете  бермедд.  Жалпы  коршаган 
орта мен тдриплдк иелершш байланысы бар екенддпн епшм ашып 
айта  алмады.  Барлык  нерсе  «тек  кулайдын  жаратушылык 
к,уддрет1мен жасалган» деген угым кептеген кез
1
 ашьщ,  кегареп 
ояу  адамдардын  езш  «Крл-аягын  байлап»  тастаган  болатын. 
Баскаша ой ойлау,  езге идеяны насихаттау былай турсын,  тигп 
ежелгд философ галымдардын ецбектерш ок,ыганы  уппн кейШр 
адамдарды т1р1дей отка ертеудщ кептеп орын алганы белпл!. Бул 
кезец осылай мын жылдай уакытка созылды.
Осы уакыт аралыгында саусакцен санарлыктай гана гылымдык, 
мэш бар ецбектер жазылды. Олардьщ да басым кеппплш Разестщ 
(850-923  жылдар),  Э бу  Эли  Ибн  Синаньщ  (980-1037  жылдар) 
дэр1л1к  шептерлдн  касиеттер1  туралы  айтылган  ецбектерше, 
Марко  Полонын  (ХШ  г.),  Афанасий  Никитинн1н  (X V   г.)  алые 
елдердщ табигаты,  мэдени edMAiicrepi,  жан-жануарлары туралы 
жазбаларында  к ер сеп лген   т у с
1
н
1
ктем елер
1
не,  танымдык, 
материалдарына суйешп жазылды.
Орта гасырлар Aeyipimn сонгы кезецшде гана гылымга жана 
серпш, тын бетбурыс жасауга Альберт Великийдщ (Альберт фон
8

Больштедтщ,  1193-1280  жылдар)  ецбектер!  к,озгау  салды.  О л 
езшщ  ютабында  еомджтердщ  есушде  топырактан  баска  «кун 
жылуьшын» да ecepi  ерекше  роль атадратынын жене олардын 
«кыскы уйкыга» кету1 еамджтердщ есш-енуше, кебеюше ьщпал 
ететш ш   ж ен е  б у л   кубы лы старды н  6ip-6ipiMeH  ете  тыгыз 
байланыстары бар екендтн ашып керсетш бердь
Кайта  ер леу   AayipiHAeri  географиялык,  жаналыктардын 
ашылуы  ж ене  бурын  б е л п а з   болып  келген  жана  ж ерлерге 
конысгану, биологиялык гылымньщ курт дамуына кен жол аиггы. 
Накты материалдарды жинактау мен жуйелеп, сурыптап керсету 
сол  кезендеп  жаратылыстану  гылымдарыньщ  басты  шартына 
айналды.  Алайда,  соган  карамастан  табигаттанушылардыц 
ецбектершде  табигат  туралы  метафизикалык  кезкарастар  да 
басым  болды.  Б ул  енбектерде  ес1мд1ктер  мен  кейб1р  жан- 
жануарлардын  ортага  бешмделу1,  жерсшу  ерекшел1ктер1,  су 
таскынынын орьш алу ce6errrepi туралы ой-пиарлер кеншен сез 
болды. Олар бул енбектерш сол аймактагы «жан-жануарлардьщ 
тарихы» деп атады. Танымал агылшын химий Р.Бойль (1627-1691 
жылдар)  тунгыш  рет  экологиялык  жагдайларга  байланысты 
тэж!рибелерд1 жузеге асырды. О л вртурл1 жануарларга теменг1 
атмосфералык кысымньщ ер калай веер ететшдтн салыстырмалы 
керсеткшггер аркылы двлелдеп бердд.
Сырткы  орта  жагдайларынын  жануарлардын  курылысына 
ecepi  туралы  мвселелерд1 ХУШ  г.  екшш1 жартысында  француз 
жаратылысганушысы Ж.Бюффон ез зерттеулершде карастьфды. 
Оньщ ойьшша, 6ip турдщ екшпп турге айналуыньщ ce6e6i - «орта 
температурасы, азьщ сапасы жене колга уйрету»,  — деп санады.
Алгашкы эволюциялык Шмнщ авторы Жеш Батист Ламарк 
(1744-1829 жж.)  «сырткы жагдайлардын» ecepi — еамдштер мен 
ж ануарлар  эволюциясында,  организмдердщ   беш м д елуге 
e3reprinrririHiH басты ce6e6i деп ecenTeAi.
Ж ер шарындагы ауа райыныц e3repyi ондагы TipmiAiK ететш 
жануарлар,  есетш  еамджтер  елемше  есер  ететшш,  6ip  сезбен 
айтканда,  корш аган  ортадагы  ж ансыз  ж ен е  жанды 
компоненттердщ  езара  тыгыз  байланыста  болатынын  ХУШ  г. 
Ресей галымдары да ез енбектершде керсетп. Мысалы, орыстын 
атакты  галымы  М .В .Л ом оносов  «Ж е р   кыртысы  т у р а лы » 
трактатында  «...  адамдардыц Ke6iciHiH табигатта кергентц 6epi 
жаратушыньщ кумреттмен жасалган деп ойлаулары бекер...» деп 
атап  керсетп.  О л  табигаттагы  езгерютер  тек  ес1мд1ктер  мен
9

жануарлар алемшщ тгкелей к,атысуынын натижеа деп санады. Эр 
кезецдеп жануарлардьщ ела суйектерш зерттей отырып, олардын 
•прпплж еткен табиги жагдайлары туралы тужырым жасады.
ХУШ 
f
. 
соны мен XIX г.  басында коршаган орта  к,убылысын 
зерттеупплердщ  саны  6ipTe-6ipTe  арта  тусть  Fылымнын 
дамуынын  eKiHuii  кёзещ  ботаникалык,-географиялык,  ipi-ipi 
квлемд! зерттеулерге уласты. Эспмдистер экологиясынын непзш 
калау  мертебеш  нешс  галымы  А.Гумбольдтщ  (1769-1859  жж.) 
енппсше тидд. Ол  1807 жылы Орталык, жэне Онтустж Америкада 
журпзген кепжылдык, зерттеу1 непзшде «©амддктер географиясы 
туралы  ойлар»  деген  енбегш  жарык,к,а  шыгарды.  Онда  г алым 
эамджтердщ 
ecyi 
мен  еркен  жаюы  ауа  райынын  жагдайына, 
эаресе  температуралык,  факторга  байланысты  екендпш  жан- 
жак;ты  ашып 
KepceTin 
6epAi.  BepTiH  келе  бул  ойлар  орыс 
галымдары К.Ф.Рульенщ (1814-1858 жж.), Н.А.Северцовтын (1827- 
1885 жж.), А.Н.Бекетовтьщ (1825-1902 жж.) енбектершде одан epi 
жеттлддр1лш,  терендетгле тусп.
Экология,  жалпы  бук1л  биология  гылымынын  одан  epi 
дамуына, эволюциялык, шмшщ непзш салушы агылшын галымы 
Ч.Дарвин (1809-1882 жж.) зерттеулершщ манызы зор.  1859 жылы
Ч.Дарвиннщ «Табиги сурыпталу бойынша турлерлдн шыгу теп» 
енбегшде,  табигатта  «TipmiAiK  ymiH  курес»,  ягни,  коршаган 
ортамен карама-кайшыльиы кеп байланыстар табиги сурыпталуга 
алып келедд, эволюциянын к,озгаушы купп болып табылады, - деп 
атап етп. Оган атакты орыс галымдары В.В.Докучаев (1846-1903 
жж.),  В.И.Вернадский  (1863-1945  жж.(,  В.Н.Сукачев  (1880-1967 
жж.), Н.Ф.Реймерс (1931-1993 жж.) улкен улес косты. Олардын 
irniHeH В.И.Вернадскийддц енбектерш ерекше атап етуге болады. 
Ол  биосфера  туралы  1лшнШ  непзш  к,алап,  K,a3ipri  замандагы 
гылымнын  болашагын  куш  бурын  кере  б1лдД.  Биосфераны 
«элемдпс  экожуйе»  деп  танып,  онын  орныктылыгы  мен  дамуы 
экологиялык  зандылыктарга непзделетшш,  заттар мен  энергия 
тепе-тецдшне байланысты  екенш  туцгыш  рет  ашып  керсетт). 
Сонымен  катар  В.И.Вернадский  «ноосфера»  концепциясынын 
непзп кагидаларын да тужырымдады.
«Экология» угымын гылымга алгаш рет енпзген немю галымы