келмейдь  Бул  езгергшгйк  особтардыц  тукым  куалау

Сонымен,  кез-келген  фактор  баска  фактормен  6ipre  эсер 
еткенде нэтижео де эртурл! болады. Керканше, 6ip экологиялык 
нэтижен!  эр турл!  ж олмен  алуга  да  болады.  Мысалы, 
еомджтердщ  солуын  топыракты  ылгалдау  аркылы  да  жэне 
булануды азайту ушш ауа температурасын темендету аркылы да 
токтатуга болады.
Шектеу л! факторлар ережест -  бул ереженщ мацыздылыгы 
сол, жетюлжаз, ташпы немесе мелшерден кеп факторлар acepi 
организмге 
Tepic 
эсер етедд, сонымен Катар баска факторлардын 
да мумкшджтерш тйгп  ол  фактор  оптимум  жагдайда болса да 
темендетедд.
HeMic 
галымы  Ю.Либих  (1840  ж.)  топырактагы  эр  ТурлД 
химиялык  элементтердщ  еомджтерге  эсерш  зерттей  келе 
мынадай  тужырым  жасады:  «внт дш к ен аз мвлшердел  залща 
(факторга) байланысты». Бул принципн минимум ережео немесе 
Либих  зацы деп  атайды.  Либих  ез  занын  тужырымдай  келе 
щектеул1  мумкшджтер  ретшде  аса  манызды  топырактагы  аз 
м элш ердеп  химиялык  элементтерд!  есептедь  Олар 
микроэлементтер деп аталады. Оларга тем1р,  мыс, мырыш, бор, 
кремний, молибден, хлор, ванадий, кобальт, йод, натрий жатады. 
Мысалы, топыракта естмджхе кажетп минералды элементтердщ 
барлыгы жетерлж, бграк мырыш жетдспейдд дет есептешк. Соган 
байланысты бул элементтщ еимджке кажетпл1г1 аз болганымен 
есьмддктщ ecyi нашарлайды. Мырыштын болуы шектеул
1
 фактор 
болып есептеледд. Кептеген экологтар Либих занынын колдану 
аукымын  кенейтш,  шектеул1  факторларга  коректж  заттардан 
баска  жарык>  температура,  ылгал  жэне  баска  экологиялык 
факторларды да жаткызды.
Шектеулд фактор тек абиотикалык фактор болмауы да мумкш. 
Мысалы,  шж1рдщ  отаны  Жерорта  тещз1,  ал  тозандатушы  — 
Blastophaga  psenes  арасы  болып  табылады.  Калифорнияга 
жерсшддршген  шж
1
р  тозандатушы  араларды  алып  келгенше 
жем!с бермеген.
2.3. Организмдердщ экологиялык классификациялары
Систематикалык классификацияларда организмдер арасында 
филогенетикалык  туыстыгы  бар,  щыгу  Teri  уксас  болса, 
экологиялык классификацияларда организмдер арасында -  ортак 
белплер!  жок-  Экологиялык  классификациялардын  непзшде 
эртурл!  критерийлер  бар,  мысалы,  коректену 
T y p i, 
козгалуы,
32

•пршШк  ету  орны,  кейб!р  факторларга  к,арым-к,атынасы  жэне 
баскалары.
Коректену 
Typi 
бойынша  барлык,  организмдер  е й   топка 
белшедд.
Автотрофтар  (грекше  autos  -  e3iM,  trophe  -  корек)  —  кун 
энергия сын пайдаланып бейорганикалык, минералды заттардан 
органикалык  заттар  синтездейтш  организмдер.  Буларга 
фотосинтез 
npoueci 
журетш  жасыл 
eciMAiKTep, 
балдырлар, 
фотосинтезге  кабьлетп  фототрофтык  бактериялар  жатады. 
Автотрофтылар -  фотошрофтылар жэне хемотрофтылар болып 
белшедд. Фототрофтылар органикалык заттарды синтездеу ушш 
кун  энергиясын  пайдаланса,  хемотрофтылар  химиялык 
байданыстардьщ энергиясын пайдаланады.
Автотрофты  организмдер  кауымдастыктардагы 
6ipiHmi 
коректйс Ti36eK курайтьш биосферадагы органикалык заттардын 
алгашкы продуценттерь Автотрофты организмдердщ табигатта 
рол1  орасан  зор,  ейткеш  олар  биосферадагы  органикалык 
заттардын непзп белшн (жылына 162?109 тонна) курайды.
Гетеретрофтар - (грекше heteros - баска, trophe - корек) -  корек 
ретшде  автотрофтар  синтездеген  органикалык  заттарды 
пайдаланады.  Буларга  жануарлар,  саныраукулактар  жэне 
кептеген микроорганизмдер жатады.
К,оректщ турше байланысты гетеретрофтар  -  еамдисгермен 
коректенетш  фитофагтарга,  жануарлармен  коректенетш  — 
зоофагтарга,  елекселермен  коректенетш  —  некрофагтарга, 
жануарлардыц сонгы ешмдергмен (экскременттерзмен) коректенетш
-  
копрофагтарга,  еамдгктер  mipiHAL\epiMeH  коректенетш  -  
сапрофагтарга жэне жартылай ыдыраган органикалык заттармен 
коректенетш — детритофагтарга белшедд.
Гетеретрофты  организмдер автотрофты организмдер тузетш 
барлык  заттарды,  кейде  енеркэсште  адам  колымен  жасалган 
квптеген заттарды да ыдырата  алады.  Онын  кейбдреулерш жай 
ыдыратьт, кейб!реулердн ыдырата алмайды. Мысалы, балауыздан 
анаэробты жагдайда Жер бетшдеп органнкаклык заттардын непзп 
улесш  курайтьш  геополимерлер  (кара  inipiK,  кероген)  туз1ледд. 
Биосферадагы органикалык заттардын ыдырауында жануарларга 
Караганда саныраукулактар мен бактериялардын рол1 зор.
Автотрофты  организмдер  мен  гетеретрофты  организмдер 
6ipre корекпк (трофикалык;) катынастармен байланыскан б1ркелю 
биологиялык ж уйет курайды.
33

Коршаган ортанын жагдайла рына байланысты автотрофты да 
жене гетеретрофты да  к,оректенетш  организмдердд  (кек-жасыл 
балды рлар, 
паразит-еом дж тер, 
жыртк,ыш-ес1мджтер, 
эвгленалар) 
микситрофтылар деп атайды.
Экологиялык; классификациялардьщ непзшде TipmiAiK ету орны 
да жатуы мумкш.  Мысалы,  су организмдер»  (
гидробионттор),  су 
тубшде 
TipmiAiK 
ететш  организмдер  (актиниялар,  губкалар,  су 
тубшде 
TipmiAiK 
ететш  балыктар) 
- 
бентос  (грекше  benthos 
-  
терецддк),  су  агысьша  карсы  тура  алмайтын  организмдер  (6ip 
клеткалы  балдырлар,  медузалар)  - 
планктон  (грекше planklos  - 
кангыма), суда жузш журетш организмдер (балыктар, дельфиндер)
-
 нектон (грекше nektos - жузупп) болып белшедд.
Экологиялык  классификация  бойынша  организмдерд! 
жарыкка,  ылгалга,  температурага, 
т о п ы р а к  
кунарлылыгына 
байланысты топтарга да беледд.
2.4. 
Организмдердщ 
T ip m iA iK  
формалары 
вспмдис немесе жануардын коршаган ортанын жагдайларына 
байланысты бетмделген сырткы келбеп турддн 
пйршшх формасы 
болып  табылады.  Bip-6ipiMeH  туыс  емес  организмдер  бхрдей 
жагдайда TipmiAiK етуге бешмддле отырып уксас белплерге де ие 
болады 
(морфологиялык  бейшделу).  Организмнщ  TipmiAiK  ету 
ортасынын 
экологиялык 
жагдайларына 
бешмделуш  
организмдердщ прпйлж формалары (экобиоморфа) деп атайды. 
Bip  TipmiAiK  формаларына  жататын  организмдер  эртурл! 
экологиялык топтарга жатуы мумкш. Мысалы, 
Asamm europaeum 
жене 
Aichemilla vulgaris еамддктер! TipmiAiK формалары бойынша 
кыска  тамырсабакты  eciMAiKTepre  жатады.  Егер  оларды 
экологиялык классификация ту рты сын ан карастырсак  мысалы 
жарыкка байланысты, онда 
Asarum -   келейке суйггш, Aichemilla
-   жарык  суйтип  еамдгк.  А л  ылгалдылыкка  байланысты  ей  
есзмддк те мезофиттерге жатады.
TipuiiAiK  формалары  gen  шыгу  meri  epmypAi,  6ipaK  6ipgeu 
жагдайда  mipuiiAix  ememin,  экология лык-морфологиялык 
бешмделушшктер1 уксас организм (вамдпапер немесе жануарлар) 
топтарын атайды.
©амлдктер мен жануарлардын TipmiAiK формалары вртурл), 
сайкесшше олардын классификациялары да aprypAi.
©омддктердщ 
T ip m iA iK  
формалары туралы угымды алгаш рет 
1806  жылы  HeMic  галымы  А.Гумбольдт  колданды.  А л
34

еомд1ктердщ TipmiAiK формалары туралы классификацияны дат 
геоботанип К.Раункиер жасады. Классификация непзше жылдыц 
колайсыз  кезшдеп  жанару  буршйсгершщ  жер  бетшен  кандай 
бтй пктё  орналасуы  алынган.  К.Раункиер  классификациясы 
бойынша еамдисгер TipmiAiK формаларынын мынадай 5 тиш бар 
(2 сурет):
2 сурет. Жабъщ тукымды есшдиипердщ mipuiiAiK формалары, 
(KPaywaiep бойынша)
1.  Фанерофиггер (грекше phaneros -  кершетш, phytos - еамдж) 
жанару 
6 y p m iK T e p i 
кабыршак,пен  к,оргалган  жане  топырак 
бетшен  жогары  (30  см-ден  бшкте)  орналаскан  есхмджтер 
(агаштар,  буталар,  лианалар).  Фанерофиттер  эдетте  климаты 
жумсак жерлерде кэп кездесе/ц.
2.  Хамефиттер [chamai - жерде) — жанару 
6ypiniKTepi 
топырак, 
бетшен  20-30  см  бшктжте  орналаскан,  эдетте  кыста  кар 
Кабатымен  коргалган 
eciM A iK Tep 
(буташыктар,  жартылай 
буташыктар,  кейб1р  кеп  жылдык 
eciM A iK Tep). 
Хамефиттер 
непзшен тундрада, бшк тауларда, шелдерде кеп 
eceAi.
3.  Гемикриптофиттер (hemi — жартылай, kriptos - жабылган)
-   жанару 
6 ypm iK Tepi 
жерге  тускен  кармен,  жапырактармен 
Коргалган  жэне  топырак  бетшде  орналаскан 
eciM A iK T ep. 
Гемикриптофиттер непзшен орташа ендисге есетш кепжылдык 
шептесш еамдисгер (саргалдак, бакбак) ■
4.  Криптофиттер (kriptos - жабылган) немесе геофиттер (део -
35

жер)  -  жанару 6ypmiKTepi тамырсабак,та,  туйнекте,  пиязшыкта 
орналасып,  топырак,  (геофиттер)  немесе  су  шпнде  (гидрофит) 
есетш  еамддктер.  Бул  еомджтердщ  жер  6eri  мушелер1  к,ыск,а 
карай 
еледх. Криптофиттерге кепжылдык, еамддктер жатады.
5.  Терофиттер  (theros  -  жаз)  жылдын  колайсыз  кезш  (к,ыс, 
куаншылык)  тукым  турДнде  етгазед1.  О ларга  6ip 
жылдык, 
еомджтер  жатады.  Терофиттер  непзшен  шел,  жартылай  шел, 
Солтустж жарты шардын онтустж дал алы аймак,тарында есетш 
еомджтер (кептеген крестгулддлер мен кекнер1 тер1зддлер).
6.  Эпифиттер  (грекше  epi  -  устшде)  —  тамыры  топыракта 
орналаспайтын,  агашты  еомджтердщ  дйцчггщде,  бутагында 
•прпллж ететш eye еомджтерь Орманда - кыналар, кей жагдайда
- 
м уктер.  Эпифиттер  тропикалык  ормандардын  Heri3ri 
K O M H O H eH TT epi 
(папоротниктер,  орхидеялар).  Эпифиттердщ 
тамырларында ауадан су тамшылары мен минералдык туздарды 
сорып  алуга  бешмделген  жумсак  кабаттары  бар.  Эпифиттерд1 
К.Раункиер жеке 
T ip m iA iK  
формасы ретшде карастырмады.
Осылай белшген категориялар тарпплж формалары мен олар 
■прпплж  ететш  экологиялык  жагдайлардын  байланысын  ашып 
керсетедд. Мысалы, тропикалык жауын кеп жауатын ормандарда 
(96%) жене субтропикалык ормандарда (65%)  фанерофйттердщ 
у л е о   кеп  болса,  тундра  мен  далалы  аймактарда 
e c iM A iK T e p  
жамылгысыньщ непзш гемикриптофиттер (60%-63%) курайды. Ал 
шелдд аймактарда терофиттердщ (73%)  улео кеп.
Алайда  К.Раункиердщ TipmiAiK формаларынын типтер
1  улан- 
гайыр  жерлердд  алып  жатыр  жене  Шркелкд  емес.  Keft6ip типтер 
(хамефиттер,  гемикриптофиттер)  ертурл!  ботаникалык- 
географиялык аймактарда (тундра, дала) кен таралган. Сондыктан 
жабык  тукымдылардын  эколого-морфологиялык  белплёрйте 
непзделш   жасалган  орыс  галымы  И.Г.Серебряковтын 
классификащиясы да кен колданылады. Ол TipmiAiK формасы деп, 
онтогенез  (аналык  жумыртканын  урыктанганынан  бастап, 
•прпплшнщ сонына дешнп особьтын жеке дамуы) кезшде ортанын 
белгш  6ip  жагдайларында  ecm-дамыган  белгш  6ip  топтардагы 
еомдисгердш габитусын (организмнщ сырткы керцоан) атайды.
И.Г.Серебряков жер усп еркендершщ курылымы мен 
еш р  
суру 
узактыгына байланысты 
еамддктердд 
4 белдмге жене 8 типке белдд:
1  бел1м. Агашты еамддктер (агаштар, буталар, буташыктар);
2  белдм.  Жартылай  агашты 
eciM AiKTep 
(жартылай  буталар 
жене жартылай буташыктар);
36

(йржылдьпО, по ^ а р ^ ® КвпжылдвдГА1КТеР-  1монокаРпты 
4 белш. Су 
Ше1ггесш есшдшггер);
©OMAiKTepi)  (3 сурет). 
eKeHM  суда жузетш жане су асты
3^ " S S zz *****
 №
серебрм
 б—' Ш
ж
! м
Г  
^
 М р т ь и ай   б«
  поликарпты
 
жане монокаршпы шептесш всшдшпер)
37

Агашты  TipmiAiK  формаларга  б у к и   ем!р  бойы  сакталатын 
суректенген дщгеп бар кепжылдык, еамдисгер жатады.  Барлык 
агаштар  -   непзш ен  ылгалды,  аз  м елш ерде  ш е л е й гп   ж ерде 
есетш, экваторлык; белдеуден к,оцыржай салкын аймадтарга дейш 
кездесетш еамджтер. Олардын арасында дщгеп унем! тис жогары 
есетш  (ортотропты),  мысалы,  емен,  жеке,  терек  ж эне  т.б.  кен 
тараган еамдисгер бар.
Ылгалдылыгы жогары  жэне 
Mep3iMi 
щысща,  б!ршама салдын 
температурада (субаркгикалык, жэне субалыплж юшматта) есетш 
агаштардыц  (кэддмп шетен) 
6ipH euie 
д1нгектер! 
б о л а д ы . 
©сшдш 
3-5  дщгекп  топ  агаш  сиякты 
б о л ы п  
келед
1
.  Кургак,  орманды- 
далалы жэне саванналарда есетш агаштардын дшгектер{ эдетте 
кыска болады.
Keft6ip агаштардын жерге теселш  жатып есетш  формалары 
да кездеседд (мысалы, аршанын кейб1р турлер1). Мундай агаштар 
ы згарлы   суык;  желд1,  кысы  узак,,  жазы  салкы н  ж ер лер д е 
(орманнын солтуспк жагында, таудын суба льт белдеушде) еседд.
Буталар 
T i p m i A i K  
формаларынын  ту р лер !  ете  кеп.  Бул 
еамдисгер узындыктары шамалас кептеген дднгекп болып келедй 
Непзп  дщгек  кеп 
e M ip  
сурмеща  немесе  уакыт  ете  келе  баска 
дщгектерден айырмашылыгы болмай калады. Барлык дщгектер 
(непзп  жэне жанама)  2-3  жылдан  20-30  жылга  дейш 
eMip 
суре 
береди  Эдетте  буталардын  биж пп  0,5-0,8  метрден  5-6  метрге 
дешн жетедд.  Буталар барлык жерде дерлж кездесе бергешмен, 
солтуспк  жэне  онтуспк  жарты  шарлардын  коныржай-жылы 
ж ен е 
тропиканы н 
щ е л е й т п  
ж е р л е р ш д е  
e c i M A i K T e p  
кауымдастыгынын  непзш   курайды  (итмурын,  берщаракфт, 
аюбадам жэне т.б.).
Буташыктар - агашты еамдисгер прпшик формаларынын 
6 ip  
■rani. Сабактарынын бю кпп 5-7 см-ден 50-60 см-ге дешн жетедд. 
Непзп  еркен  к,ыск;а  уакыт кана TipmiAiK етед4  (3-7  жыл).  Онын 
орнын суректенген жанама жер асты еркендер
1
 басады. Жанадан 
ecin  келе  жаткан  туп  алгашында  жер  астында  столон  сиякты 
топырак бетшен паралель ecin (плагиотропты), сосын тж жогары, 
ягни  ортотропты   все  бастайды.  Б ул  ф орм алар  н еп зш ен  
коныржай  салкын,  салкын  жене  б и т   таулы  жерлерде  еседй 
1
итбулддрген,  карамык, каэанак. кекжидек).
Жартылай  буталар  мен  жартылай  буташыктар 
TipmiAiK 
формаларынын  6ip 
T y p i. 
Буларга  жусаннын  квптеген  турлер», 
T e p ia c e H  
жэне т.б. еамдисгер жатады. Бул еамдистердщ 
T ip in iA ir i
38

-  ы лга лы   аз,  ш е л е й т п   ж ер лер м ен   ты гы з  байланы сты . 
Ерекшел1ктер1 - жер уст! еркендершщ жогары жагы унем! к,урап, 
сабагынын темени жагы суректенш,  осЫндай калыпта бфнВше 
ж ыл  ®Mip  cypeAi.  Осы  суректенген  жер  ycTi  еркендершдеп 
жанару  буршисгершен  келее! Жылы  кептеген  Жана  еркендер 
дамиды.
Ж е р  
6eTi 
шептесш 
eciMAiRTepiHiH 
ипшде  кептеген 
TipmiAiK 
формалары кездесед!. Олар поликарпты шептесш (я ти , ем1ршде 
кеп  рет  жем1с  беред^  жене  монокарпты  шептесш 
(6ip-aK, 
рет 
жеше беред^ 
eciMAiKTep 
болып белшед!.  Поликарпты шептесш 
еамджтер экватордан СубарктиКалык;, арктикаЛык, белдеулерге 
дейш кездесе  бередь  Буларга  кептеген  жерлерде  есе  беретш 
сырткы 
Typi, 
экологиясы; биологиясы 
apTypAi eciMAiKTep 
жатады.
Бэрше ортак epeKuieAiicrepi -  жер ycri ортотропты epKeHAepi 
жыл сайын вегетадиялык кезеннщ соцында ©Лед!; Bipneme жыл 
бойы  кыста  жер  бетшде  тек  плагиотропты  еркендерь гана 
калады. Ж ер асты еркендер! жанару мушелершщ немесе корлык 
заттар ролш атк;арады  (кызгалдак.  картой жане т.б.) . А л  Keft6ip 
турлерде  жер  асты  epKeHAepi  eMipmeHAiriH  коп' жылдар бойы 
сактайды (меруертгул, курткашаш)1
.
Монокарпты шептес1н еомджтер Одетте климаты куррак жане 
жасанды eciMAiKTep кауымдастыгында немесе ericTiKTeri-мэдени 
дакылдардын  сынары  ретшде  кездеседд.  Кепжылдык  (жане era 
жылдык)  монокарптердщ  Тамыр  жуйес! KeSiHe' корлык  заттар 
ж иналга» етжендд больш келедд (тмин) . Bip ЖЫлдьщ МОНОкарпты 
шептесш  еом дж тер дщ   iiniHAe  вегетацияЛык  мерз!м1  узак 
©GiMAhcrep 
(тулкегаре),  эфемерлер,  жартылай  паразита  жэне 
паразитт! турлер кездеседь
© c iM A iK T e p  
т!р ш 4 л!» 
формаларыньсц 
баска 
да 
классификациялары  бар.  В.Р.Вильямс  астык  тукымдастардыц 
туптенуд бойынша классификация жасады. А л  Г.Н.Высоцкий мен 
Л.Й.Казакевич  классификация  непзше  еомдцсгердщ  жер  асты 
мушелершщ жэне вегетативта кебею ерекшелпсгерМ алды.
TipmiAiK 
формалары1
 угымы кей!» зоологияла да колданыла 
бастады. 
©ciMAiicrep 
сиякты жануарлардын 
TipmiAiK 
формалары 
туралы  классификациялар  да  алуан  турл!.  Олардын  непзшде: 
Козгалу  ер ек ш елт, 
K operiH  
табуы,  белсевдилн!,  жеке  даму 
стадияларыныц ерекшелжтерг жэне т.б. жатыр;
Эр  TypA'i  TipmiAiK  орталарында  к о зга лу   е р е к ш е л т н е  
байланысты:
39

1.  Жузпш формалары;
2.  Жер казатын формалары;
3.  Жер ycmi формалары;
4.  Агашты, ермелейтш формалары;
5.  Эуе формалары болып бвлщёдг.
Коректену! бойынша Д.Капткаров:  еамдис к,орект1лер,  к,орек 
талгамайтындар, жырткыштар, влексемен коректенетшдер деп; 
квбею  орнына  байланысты  -   жер  астында  квбейетшдер,  жер 
бетш де  квбейетш дер,  шептесш  ес1мд1ктер  ярустарында, 
буталарда,  агаштарда квбейетшдер деп белдд.
Эр  турл1  систематикалык  топтардын  (жануарлар,  кустар, 
жэнджтер) ез классификациялары бар. Мысалы, сут корекплерд!
А.Формозов мынадай топтарга: жер ycri, жер асты, агашты, эуе, 
жене су формалары деп белдь
Кустарды TipmiAiK ету орталары жэне корегш табу кезшдеп 
кимылына байланысты: агашты еомдисгер кустары, ашык, кещспк 
кустары, батпак кустары, су кустары деп беледь
А л В.Яхонтов TipmiAiK ету ортасына байланысты жвнджтердд 
мынадай топтарга белы:
1) геобионттар -  топыракта 
T ip m iA iK  
ететш жвндистер;
2) эпигеобионпипар -  топырактын ашык бвлшнде 
TipmiAiK 
ететшдер;
3) герпетебионттар -  топырак бетшдеп тускен жапьграктар 
астында TipmiAiK ететшдер;
4) хортобионттар -  шептесш вомдистер жамылгысында 
TipuiiAiK ететш жэнджтер;
5) тамнобионттар -  агаштар 
мен 
буталарда 
TipmiAiK 
ететшдер;
6) ксилобионттар -  агаш сурепнде 
T ip m iA iK  
ететш 
жэндистер;
7) гидробионттар -  су жвнддктерь
Пыгыктау сурактары:
1. Экологиялык факторлар дегешми не жане онын кандай т урл/epi бор?
2. Антропогендт факторлар организмге калай эсер emegi?
3. Оптимум жене пессимум аймактары дегенитз не жане олар 
организмге калай эсер emegi?
4. Шелфорд ережесш (Толеранттык зацьш) тусшдф.
5. Экологиялык факторлардын эсер emyiHin кандай эандылыктары 
бар?
40

6. Экологиялыц толеранттыкка байланысты организмдердщ 
кандай mypAepi бар?
7. Факторлардъщ взара acepi дегенШз не?
8. К,оректену
1
 бойынша организмдер кандай топтарга белшедд?
9. Шектеул( факторлар ережеан mycingip.
10. Организмдердщ триИлйи формалары дегенШз не?
11. Оамдиапердщ кандай mipuiiAiK формалары бар?
12. TipuiiAiK ету ортасы бойьшша жэндштердщ кандай 
топтарын быесщ?
41

3. ПРШ Ш К ОРТАСЫ
T ip m iA iK   ортасы   -   организмнщ  есш-енш, 
квбеюше, 
урпак,тарын жалгастыруга к,олайлы табиги, тарихи к,алыптаск,ан 
орта.  Кез-келген 
Tipm iAiK  
и еа  унем1  езгерш  отыратын  курдел1 
элем де,  сол езгеркггерге бешмделш, 
eMip 
суруш сол езгеркггерге 
к,арай реттеп отырады.  Ж ер 
ш а р ы н д а   H e r i 3 r i  
терт 
T y p A i   T ip m iA iK  
о р т ал ар ы   бар,  олар: 
TipmiAiK 
алгаш  пайда болган  -   су ортасы; 
к ей ш н ен  
T ip i 
организмдер  игерген  цурылык-эуе  жэне топырак, 
орталары ;  сонымен катар баска симбионтгар мен паразитгер ушш 
орга ни зм дердм   eigepi  де  Ирш Ш к  ортасы  болып  саяалады  (4
сурет).
д а  
'  т‘РаиЛЯЩ 
Ш
4 с у р е т . »  
жаТЫР.о я ы *
1-СУ•
2-КУРыЛЬ1К'Эуе 
ортаал
уртаоА
с у   {iriZ r a P   меН  ^ t c r a p )   Ул 
даР  т у к -  
дЯ
9 8 %   М1 Х в 3 еН Д вР. 
( в * * *
МаСа

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: