С в м б л е в атындаты гылыми

Озонный  тушлуще  Ж ер  бетше  тусетш  кун  энергиясынын 
шамамен  5%  жумсалады  (8,6-1015 Вт).  Озон  туз
1
летш  реакция 
кайтымды  болганына  байланысты  атмосферанын  жогаргы 
кабаттарынын температурасы жогары болады. Ce6e6i озонный 
ыдырауы  экзотермиялык 
р е а к ц и я т а  
жатады.  Орта  есеппен 
озонный  атмосферадагы  келемдж 
м в л ш е р а  
10'*%-ды  к,урайды; 
озонный ен жогаргы кап мелшерД 20-25 км бткпкте орналаскан. 
Озон  барлык 
Tipi 
организмдерге  эсер  ететш  кыска  толкынды 
к у н и ц  
ультракулгш  саулелершщ  едэуф  белнпн  у стал  кдлады, 
былайша  айтканда,  атмосферанын  корганыш  кабаты.  Tipi 
о р г а н и з м д е р д щ  
кептеген  молекулалык  курылымдары  осы 
ультракулгш 
с э у л е л е р д о д  
эсершен бузылады. Осыган байланысты 
озон кабатынын бузылуы (озон «теапнщ» пайда болуы) жердеп 
T i p i n i \ i K  
и ел ерше  эсер етш,  коршаган  ортада  елеул
1
  езгерДстер 
т у т ы з у ы  
мумюн. Бутал 
Д у н и е ж у з ш к  
денсаулык сактау у йымынын 
(БДУ) 
M a A i M e r r e p i  
бойынша  озон  кабатынын  1%-га  кейу! 
адамдарда 
к а т е р л д   ic iK  
ауруынын  кебеюше 
( т е р ш щ  
катерл!  юк 
ауруы,  кез  катарактасы  жэне  т.б.)  себеппп  болады.  Оттеп 
айналымыньщ,  озон  кабатынын  бузылу  процеса  антропогендис 
факторлардын эсершен,  атап айтканда, атмосферага фреондар, 
аэрозольдар, азот тотыктарынын кеп белшушен болады.
36 сурет. Боосферадагы оттеп айналымы
134

Фосфор айналымы. Фосфор нуклеин к,кпик;ылдарыньщ, клетка 
мембраналарыньщ,  энергия  тасымалдаушы  жуйелердщ  (АДФ, 
АТФ),  суйек  улпасыныН|  дентиннщ  
( T i c r i H  
н е п з п   белМ н 
курайтын суйек улпасынын 
6 i p   T y p i)  
курамына  гаредд.  Фосфор 
айналы мы ны н  ерекшеЛгн  I  ред уц ен ттерд щ   ф осф орды  
органикалык  турден  бейорганикалык,  турге  тотыктырмай 
кепиретшдишде.  Фосфордын  айналымын  туйыкталган  деп 
есептеуге болмайды. 
c e 6 e 6 i  
фосфаттардын басым кешшлЫ мухит 
ш егш дь\ерш де  к,алып  оты рады .  Ф осфорды н  айналымы 
к,урылык,та да мухитта да журедь  Фосфориттер мен апатиттер
-   курамында  фосфоры  бар  тау  минералдары.  Атмосфералык, 
физикальщ жене химиялык, уплу нэтижесшде тау жыныстары 
бузылады.  Бузылган  ешмдер  су,  ж ел,  муз  аркылы,  ары  карай 
табиги сулар аркылы Элемддк мухитка келш тусед!. Бул жерде 
фосфор  фитопланктоннын  курамына  енедь  Корегсгмс  т1збек 
бойынша фосфор тещз жануарларыньщ организмше туседд. Ары 
карай  тен1з  кустары,  жануарлары  аркылы  (балык  аулауга 
байланысты)  фосфор косылыстары курылыкка 
т т т к т р а д ь т  
(37 сурет).
Вулкандык,
апатиттер
Агьш сумен 
мухитца тусу
1
яз сулардагы 
фосфор 
тунбалары
Судын терец жершдеп 
тунган фосфор белей
Органикалык,
фосфордын
минералдануы
Епспктеп
фосфорлы
тьщайткьиптар
37 сурет. Фосфор айналымы
135

Фосфор  жылжымалы  элемент,  сондыктан  оньщ  айналымы 
коршаган  ортанын  квптеген  факторларына,  6ipiHiui  кезекте 
антропогендж  факторларга  тэуелдь  ©сдмддктердщ  фосфорды 
dHipyi топырак, ершнд1сшщ кышк,ылдыгына  байланысты.  Суда 
натрий  мен  кальций  фосфаттары  нашар  epice,  ciATLvi  ортада 
мулдем ершейд!. Кышкылдык кетерглген сайын фосфаттар жаксы 
еритш фосфор кышкылыны айн ал алы. Фосфор тынайткыштарын 
артык, мелшерде к,олданса, топыракта фосфорлану деген зардап 
орын алуы мумкш. Фосфор улы элемент болмаса да,  фосфорлану 
кезшде  туздардын  концентрациясы  жогары  болгандыктан, 
вамддктердщ ecyi мен дамуы, acipece вегетация басталган кезеяде 
баяу  болатыны  байцалады.  C e6e6i  фосфордын  мелшер] 
топыракта  кеп  болгандыктан  баска  элементтердщ  б^ршама 
тапшылыгы кушейш, еомджтердщ коректену] бузылады, сонымен 
катар  экологиялык  тургыдан  зиянды  ауыр  метаддарды  жене 
баска да улы заттарды кеб
1
рек стндруге мумкшдш жогарылайды.
KeMipTeri 
айналымы  -   кем!рсулардын,  майлардын, 
белоктардын,  нуклеин  кышкылдарынын  (ДНК.  РНК)  ж эн е 
•пршШкке  кажет  баска  органикалык  косылыстардын  непзп 
«курылыс  материалдарына»  жататын 
K e M ip T e r i 
— биологиялык 
айналымньщ непзп катысушысы.
Осы  кезенде  биосферадагы 
кемхртегшщ 
жалпы  массасы 
шамамен 
4000 
Гт, 
онын 1000 
Гт биомасса улесше жатады. 
90-100 
Гт  мелшерде 
KeMipTeri 
тыныс  алу  жене  ыдырау  (деструкция) 
процестершде  де 
белшш  отырады.  Сонымен,  кемхртепмен 
есептегенде  биосфера  массасынын  жанару  мерзшп  10  жылды 
курайды.
Квмф кышкыл газынын  Жер биосферасындагы  жылжуы ею 
багытта журед»:
1
)  фотосинтез 
процесз 
кезшде еамджтер кемхр кышкыл газын 
anipin, 
еамдцсгер массасын 
курайды, ары карай бул масса кемф, 
шымтезек, 
мунай, 
шегщаа 
тау жыныстары 
туршде 
литосферага 
ауысады.
2)  Элемддк мухитга ерш,  кем!р кышкыл газы 
T ipi 
органи лмдер 
немесе  химиялык  реакциялар  кемепмсн  калыдаймен  косылып
'  куатты  карбонатты  жыныстар  тузед!.  Бул  жагдайда  кем1ртеп 
фотосинтез ен!мдер
1
мен салыстырганда 4 все кеп  ж ин ал алы.
KeMipTeri  айналымы  жасыл  еом дкктер  мен  кейб!р 
микроорганизмдердеп 
фотосинтез  процесхнде  атмосфералык 
к нм ip  кыащыл  газын 
садруден 
басталады. 
©омдйстер 
ащрген
136

KeMipTeri белшн жануарлар  пайдаланып, 
кещ р  
к,ышк,ыл  газын 
белегй. 
TipniiAiriH 
жойган еомджтер мен жануарлар ен 
соцында 
топырак,та микроорганизмдер  арцылы  ыдырайды.  Осы ыдырау 
процестершщ  нэтижесшде  улпалар  курамындагы  к,осылыстар 
кемДртеп диоксидше детн тотыгып, атмосферага к,айтып оралып 
отырады (38 сурет).
Кем1ртегшщ 
6ip 
белш казба отын турлерш (кемДр, табиги газ, 
мунай,  шымтезек,  кокс),  тещз  су  коймаларында  карбонатты 
жынысгарды  (эктас,  доломит)  тузуте  катысады.  К,урылыктагы 
жэне мухиттагы кемДртег! косылыстарынын пайда болатын непзп 
квзшщ 
6ipi 
-   жанартаулардын  аткылауы.  Фотосинтез  бен 
органикалык заттардын ыдырауы б1рнеше сатыдан ететш жэне 
ете  кеп  экожуйелер  мен  организмдердщ  катысуымен  жузеге 
асатын  болса да биосферада  олардын тепе-тенадктер1 сакталып 
турады.  Егер  кез  алдымызга  KeMipTeriHiH  атмосферага 
биологиялык  кайтарылуы  (тыныс  алудын  элемдж  денгейде 
токтауын) токтады деп есептейтш болсак, ал фотосинтез процеа 
бурынгыдай журе беретш болса, онда атмосфера толыгымен 7-8 
жылда KeMip кыпщыл газынан тазаланатьш едд.
OciwtKrepfliH 
тынысалуы
Жануарлар
азыгы
S  eni 
горганизчк
OciMaimp тамыр 
ЖуЙСЛф|Н!Ц 
ТЫИЫС |л у к
Атмосфера 
СОз
Вамдисгермсн
сщ Лрш у
Жануарлардын 
к
  тыныс алуы
Топырактын
ТЫИЫС
алуы
38 сурет. Биосферадагы KOMipmeri айналымы
137

Антропогенддк эсердщ нетижеонде  (к,азба отынларды  жагу, 
а у ы л  
шаруашылык, 
S H A i p i c i H i H  
улкеки,  ормандарды  кесу) 
атмосферадагы  С 0 2-нщ  мвлшерд  унеш  кебейш  келедь  Бул 
табигатта атмосфера.  курылыктар  жане  мухиттар  арасындагы 
тепе-тецддктщ бузылуына алып келед
1
.
Азот айналымы. Атмосфералык, ауанын 78% -ын азот курайды. 
B ip a K , 
азот  химиялык, жагынан белсенддлМ томен  элемент.  Азот 
барлык; белоктардын курамына  иредд.  Сонымен  кдтар биогеши 
элементтерддн шпнде организмдердщ "приллж эрекетше ен кажегп 
элемент болып саналады. Атмосферадагы бос молеку лалык турдеп 
азоттын  ен  аз  мелшер
1
  гана  биологиялык, айналымга  к,атысады. 
Табигатта  байланыск,ан  азот  туршщ  бос  молекулалык  азотка 
жалпы  к,атынасы  -  1:100000.  Молекулалык турш  куратын  азот 
атомдары  арасындагы  химиялык,  байланыс  энергиясы  жогары 
болгандыктан,  азоттын баска элементтермен  -   оттегтмен немесе 
сутепмен (азотфиксация) к,осылу процеа кеп мелшерде энергияны 
кджет ете/u. ©неркэсште азотты алуга катализаторлармен катар 
300°С шамасьшдагы температура мен 300 атм. кысым колданылады.
Биосферада азот айналымын анаэробты бактериялардын жане 
кек-жасыл балдырлардын (тещз экожуйесшде)  6ipHeme топтары 
ЖYpгiзeдi. 
Буршак,  тукымдас  eciMAiKTepAeri  туйнек 
бактерияларында  азотты  сщщу  npoueci  оттегйпч  артык 
мелшершен  арнайы  еомддк  гемоглобиюмен  коргалган  курдем 
ферментп  жуйеюн  кемепмен  журедь  Биологиялык,  азот  спору 
процесшвд  тпселей 
e t i i M i  
болып  саналатын  амин  тобы  бугал 
организмдер катысатын айналымга косылады. BipaK, непзп ролд> 
топырак, пен су бактерияларынын уш тобы: азоттандырушылар, 
нитрат тузупплер жэне азотсыэдандырушы бактериялар журпзедд. 
Бактериялардын  алгашкы  ею Typi  атмосферадагы  молекулалык 
азотты байланыстырып, оларды еамджтердщ азотты кррекгенуше 
кажегп турлерге (нитрит, нитрат, аммоний туздары) айналлырып, 
сондай-ак органикалык азотты косылыстарды (амин кьппкылдары. 
пептид тер,  белоктар)  тузедд.  Барлык  коректгк  ленгейлердщ  зат 
алмасуынан  еткенде  осы  косылыстар  NH4+  беле  отырып 
ыдырайды, сейтш, осы карасгырылган цикл кайталанып отырады. 
Топырак пен су бактерияларынын тобы, ягни, аэотсызландырушы 
бактериялар  азот  кышкылынын  туздарын  нитриттерге. 
молекулалык азот пен аммиакка дейш  ыдыратады.  Kaaipri кезде 
азоттын  елеуф  мелшерш  атмосферага  енеркэсш  орьшдары  мен 
келистердщ ластануы салдарынан ту суде (39 сурет).
138

39 сурет. Биосферадагы азот айналымы
Су  айналы м ы   —  кун  энергиясы,  тарты лу  купи, 
Tipi 
организмдердщ TipmiAiri жэне адамнын шаруашылык, кызметшщ 
эсер1мен  Ж ер  бетшде  судын 
y3AiKci3  Ж Y peтiн1  6ip-6ipiMeH 
байланысты  процесс.  Су айналымы табигат жагдайында былай 
Ж Ypeдi: 
жауын-ш аш ын  атм осф ерадан  ж ер  бетш е 
T ycin, 
топырак;к,а  cinipiAeAi  немесе  су  койм алары на  агады. 
Мухиттардыц,  эзендердщ,  курылыктардыц бетшен буланган су 
булары аркылы тасымалданып,  жауын-шашьгамен 
6ipre 
немесе 
шык  ретшде  жер  бетше  кайта 
TyceAi. 
Осылардан  баска  су 
айналымы  процесше  еомджтердщ  ауамен  жанасатын  барлык 
сырткы  жэне  imKi  беттершдеп  судын  (транспирациялык  су, 
ж ы лы на  1030  мм)  булануы   ж эн е  Ж ер д щ   ете  терен 
кабаттарьшдагы магмадан белшетш оттеп мен сутегтден туз1лген 
жер асты суы жатады (40 сурет).
Гидросфераныц  эртурл1  белжтершдег1  судын 
Tene-TeHAiri 
туралы мамметтерге суйенсек,  муздардын  жэне  карлардыц  ете 
баяу еруше байланысты, су айналымыныц белсенддлМ полярлык, 
муздыктарда темен (8000 жыл). Атмосфералык жауьш-шашыннан
139

сон су айналымынын белсендшп езен суларында байкдлады (эрбф
11  кунле ауысып отырады). Ягни, тек 6ip жыл шпнде 1000 км3 езен 
суларынын езшен 40 есе кеп су алынады. Мше сондыктан, табиги 
жагдайда езен сулары унем1 тущы болып келед).
Су  айналымынын  туракдылыгы  сонгы  100  жылда  адамнын 
араласуынан  бузыла  бастады.  Ормандар  алкабынын  азаюынан 
судын  булануы  темендеуде, 
KepidHuie, 
ауыл  шаруашылыгында 
пайдаланылатын жерлерДд сутару кезшде топырак, бепнен судьщ 
булануы артуда. Сонымен катар сонгы жылдары мухит пен тещздш 
бегшде мунай кабатыньщ пайда болуы салдарынан судын булануы 
курт  темендеп,  биосферадагы  зат  алмасу 
npouecrepi 
бузыдуда. 
Бурыннан табигатта калыптасып кдлган су айналымынын ауыткуына 
байланысты  сонгы  жылдары  Элемддк  мухит денгей  кетерглуде. 
Осындаи  колайсыз  жагдайга  себеп  болып  жаткдн  курылык,тагы 
келдердщ 
Ke6yi, 
жер  асты  су  корынын  тшмоз  жумсалуына 
байланысты  азаюы  жане  парникп  эффектшщ  всершен  муздык; 
жамылгысы кдлындыгынын жукаруы. Бул тенденциялардын ары 
карай  удеу
1
  организмдердщ  биологиялык  алуантурлЬмп  мен 
орналасу  зандылыгын,  экожуйелердщ  сандык,  жене  сапалык 
курамын, касиеп мен курылымьш езгерту1 мумкш.
40 сурет. Биосферадагы су айналымы
140

Барлык,  биогеохимиялык,  айналымдар  т1рпплжтщ 
K,a3ipri 
тандагы  непзш  курайды.  Олар  6ip-6ipiMeH  байланысты  жане 
онын  эркайсысы  биосфера  эволюциясында  езш е  тэн  роль 
аткарады.  Эр  заттын  айналым  узактыгы  ар  турлл.  Фотосинтез 
аркылы кешр к,ышк,ыл газыньщ атмосферадагы толык, айналымы 
300 жылга жуык,;  оттеп  -   2000-2500 жыл;  азот шамамен  -   100 
млн жыл;  судьщ булану аркылы айналымы -   1 млн жылга жуык.
Улкен жане кщп айналымдарга кептеген химиялык элементтер 
мен  олардын  косындылары  катысады.  Олардын  шпндеи  ен 
маныздылары биогенлд элементтердщ -  оттеп, кешртеп, су, азот, 
фосфор,  куюрт  айналымдары.  Улы  элементтер  -   сынап  жэне 
коргасын  айналымынын  да  манызы  зор.  Одан  баска  улкен 
айналымнан  кшп  айналымга  кептеген  шыгу  теп  антропогещц 
заттар да (ДДТ, пестицид тер, радионуклидтер жэне т.б.) туселд.
7.6. Ноосфераньщ пайда болуы жэне дамуы
Ж ер  бетшдеп  органикалык  дуниенщ  эволюциясы  бДрнеше 
этаптардан етп. 
Алгаищысы
 
биосферада заттардын биологиялык 
айналымынын пайда болуымен байланысты. 
E
k
L
huii
 этапта
 
кэп 
клеткалы  организмдер  тузьлдД,  сейтш  биосферанын  курылымы 
курделене тусп. Бул ею этап 
биогенез
 
(грекше bios - 
eMip, 
genesis
-   шыгу теп) деп аталады.  Yuiimui 
этап
 
адамзат когамынын пайда 
болуымен  байланы сты.  Осынын  эсер1нен  Ka3ipri  танда 
биосферанын  одан 
a p i 
дамуы  жэне  онын  акыл-ой  кабаты  —
 
ноосферага (грекше noos -  акыл-ой, sphaira - шар) айналуы журш 
жатыр.
Ноосфера 
-   адамнын  парасатты  mipuiiAiri  онын,  дамуын 
камтамасыз ememiH непзп фактор болып табылатын биосферанын 
жана жай-куйй
«Ноосфера» угымын гылымга  1927 жылы француз галымдары
Э.Л еруа  мен  П.Т.  де  Шарден  енпздк  1930-40  жылдары 
В.И.Вернадский ноосфера туралы Шмдд одан ары дамыта тусп. Ол 
ноосфераны  биосфера  дамуынын  6ip  этапы  деп  карастырып, 
табигат пен адам карым-катынасын акылмен, жуйелд турде реттеп 
отыруга шакырды. ©з идеяларын дамыта отырып В.И.Вернадский 
ноосфераны курудьщ кажетп шарттарын усынды:
1.  Аламзаттыц  бфтутас  болуына,  кез-келген  курылыктын 
немесе  мухиттыц  6ip  шетшдег1  окига  Ж ер  бетш щ   баска 
жерлерше де эсер етедь
2.  K,a3ipri  тандагы  байланыс  куралдары   мен  акпарат
141

алмасудын сол сэтте хабардар ету ушш езгеру1.
3.  Адамдар тен/ип — ноосфераньщ к;ажегп талабы.
4.  Адамдар тецдш  нетижесшде  жалпы  ешр денгейшщ  ecyt 
сондай-ак  халыктын  мемлекетпк  жэне  когамдык,  жумыстарга, 
шараларга эсер ету мумкцшктерь
5.  Энергетиканьщ дамуы, ешр суру денгейш кетеру ушш ж aw  
энергия кездерш ашу жэне пайдалану.
6.  Кокам екпршде согысты болдырмау.
В.И.Вернадский  идеялары  каз
1
рп  танда  гылыми  ортада  кен 
талкыланып жатыр.  Олар адамзатты  коргау жэне экологиялык 
проблемаларды шешуде кептеген концепция мен теориялардык 
аднггемелис Heriai болуда.
В.И.Вернадский  ноосфера  туралы  ез  концепцияларыныц 
революциялык, адамэат пен онын болошагынын етгар маселелера 
туралы ойларынын 6ip-6ipiHe к,арама-кайшылыкты  жерлер! бар 
екенш  де  бьлдд.  Сондыктан  кейб
1
р  тустары  алд  де  болса  дау 
тудыруда.  Мысалы,  Ю.Одум  (1986  ж)  табиги  процестерд! 
баскаратын адамнын акыл-ойы кабьлеттнщ улкен мумгандистерш* 
карамай,  ноосфера туралы айту эл
1
 ерте денд!.  0йткеш алам ез 
колы мен  жасаган  кейб!р  icTepiHiH  сонгы  нетижелер!  кандай 
болатынын  биле  бермейдь  Бугаи  б
1
здщ  планетамыздагы  пайда 
болып  жаткан  кептеген  экологиялык  проблемалар  мысал  бола 
алады.  Keft6ip  галымдар  K03ipri  кезде  ноосферанын  пайда 
болуынын тек алгы  шарттары туралы гана айту га болады дейдь
Сонгы  жылдары  биосфера  эволюциясыныц  ноосфералык 
стадиясын зерттеу ушш антропогендлк асердщ непзшде болатын 
болашактагы  коршаган  ортанын  жагдайын  математикалык 
модельдеу 
aAicrepi 
пайдаланыл уда. Осындай улкен теж
1
рибенщ 
6ipi  Аризона  (АКШ)  штатында  журпз^лген  «Биосфера-2» 
багдарламасы болды. Онын келём1200 мын м3 жердд алып жатты. 
Мунда  ертурл)  биомдар  орналасты:  ылгалды  тропикалык 
ормандар. саванналар, шелдер, батпак,,  мухит, агроэкожуйе жане 
тургылыкты  кешендер  (8  зерттеупц).  Ылгалды  тропикалык 
ормандарда  жогары  сатыдагы  еамдисгердщ  300-ден  аса  турй 
саванналарда  африкалык  акациялар,  астык  ж эне  буршак 
ту кымдастардыц 35 
Typi; 
моллюска мен креветкалары бар улкен 
маржанды  рифт ер болды.  Кешенде оная баска голого маймылы, 
L\6iciHAi  тосбако,  кеарткелер,  бакалар жене т.б.  омырткалылар 
да болды. Агроэкожуйеде эерттеушьлердщ азыгы ретшде астык 
тукымдастары  мен  куриы олкоптары еплд
1
.  Ею  жыл га  созылган
142

осы тэяирибе биогендд элементтердщ (азот, фосфор, куюрт жэне 
т.б.) курдел! биогеохимиялык, циклдарын, кэшр кьшщыл газыньщ 
айналымынын  ерекшелжтерш  (бар  болганы  4  кун  болды) 
модедьдеуге  мумкшдгк  берм.  Сондай-ак;  тэжipибe  арк,ылы 
кешендеп  «биосфералык,»  тепе-тецджтщ  бузылганы:  кемДр 
к;ышк,ыл газынын мэлшершщ кебейгеш,  оттепшн  21%-дан  16%- 
га  азайганы,  кейб1р  еамджтер  мен  жануарлар  туршщ  елгёш, 
мэдени  дак;ылдардан  алынатын  ешмдердщ  темендт  жэне  т.б. 
белгШ  болды.  Мундай  жасанды  экожуйелер  ноосферанын 
модел1  болып  табылады.  Осындай  ноосфералык,  жумыстар 
биосферага  тусетш   к;ысымды  азайтып,  онын 
H e ri3 ri 
курылымдарынын  сак,талуына,  табиги  ресурстардын  сак,талып 
адам зат дамуыньщ болашагын керсетедь
Биосфера  Ж ер  бетшде  адамнын  пайда  болганына  дейш 
болган. 
BipaK 
адам биосферасыз 
TipmiAiK 
ете алмайды. Адамзат 
•прпплшне 
K;ayin 
тенд1рген ЖаЬандык, экологиялык, проблемалар 
элем дж   к;ауымдастык;ты  осы  жагдайдан  шыгудын  ж ана 
жолдарын одеуге, орньщты даму концелциясын жасауга мэжбур 
етуде. Концепция BYY-ныц коршаган орта жэне даму женшдеп 
конференциясьшда (Рио-де-Жанейро,  1992 ж) к,абылданды.
Орньщты даму моделшщ уйгарымдары:
1.  ©HAipicTiH  материалдык,  жэне  энергия  сиымдылыгын 
темендету,  к;алдык,тарды  мёйлщ ше  азайту,  улы  заттар 
айналымын азайту.
2.  Экологиялык  критерийлерд1  (к,оршаган  ортага  типзген 
зияннын  багасы)  ескеретш  баганыц  к,урылуына  ауысуды  жэне 
салык, пен айып пул жуйесзмен 
6ipre 
жана экономикальщ 
K,ayinci3 
к,ор  ж эн е  энергия  сак,тау  технодогиясын  пайдалануды 
ынталандыру.
3.  Ауыл  шаруашылыгын  тиянак,ты  журпзуги  жэне  ауыл 
шаруашылык,  дак,ылдарыныц  еш мдШ гш   кетеру  арк;ылы 
аудандардын  дамуына  жэрдем  беру,  еспмдпс  жэне  жануар 
ешмдерипн  нэрл1  ^асиеттерш  жак,сарту,  ауыл  шаруашылыгы 
зиянкестер1мен  куресуде  кешевдд  курес  жолдарын  пайдалану 
жэне т.б.
4.  Индустриялды  дамыган  елдердщ  дамып  келе  жатк,ан 
елдерге  алдыцгы  к;атарлы  технологияларды,  осы  елдерден 
алынган генетикалык; материалдардын непзшде курылган жана 
технологияларды беру.
5.  Барлы^  елдер  ушш  Ш|рей  экологиялык;  стандарттарды
143

калыптастыру,  орнык,ты  даму дын  бДртутас  жаЪандык,  багытын 
аныктайтын хальщаральщ институттарды куру жане т.б.

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: