факторга байланысты екенш аньщтады. Оларга: бастапкы аналык

лады.  Топырактын  типтерше  байланысты  А,  В,  С  кдбаттары 
б!рнешеге белшу1 мумкш.
Топырак  кабаты  терендеген  сайын  аэрация  нашарлайды. 
Оттегтнщ 
MOAmepi 
азайып,  кемф  к,ышкыл газы мен органикалык 
заттардын ыдырауы кезшде белшетш баска да газдардьщ мелшер1 
артады.  Топырактын  жогаргы  кабаттарында  еамджке  кажегп 
фосфор, калий, азот, кальций жене баска заттар жинакталган.
Топырактын  ертурлд  касиетше  (кышкылдыгы,  туздылыгы, 
ылгалдылыгы)  байланысты  ес1мджтерд!  кептеген  экологиялык 
топтарга  белуге  болады.  Мысалы,  топырактын  кышкылдыгына 
байланысты:
1)  pH  6,7-ден  темен  кышкыл  топыракта  есетш  ацидофилф 
турлер (сфагналы батпак 
eciMAiicrepi);
2) pH 6,7-7,0 топыракта есетш нейтрофилдер (кепшшк медени 
еамддктер);
3)  pH  7,0-ден  жогары топыракта  есетш  батфилд1  еамджтер 
(аккурай).
Топырак -  кептеген 
T ip i 
организмдер мекеш. Непзшен топырак 
imiHAe  тем енп  сатыдагы  организмдер  —  бактериялар, 
сацыраук улактар,  балдырлар,  курт-кумьфскалар 
T ip m iA iK  
етед1. 
Олар  топырак кунарлылыгына кеп веер етедд.  Осы  организмдер 
еамд жтердш барлык калдыктарьш ыдыратьш, ертурл1 минералдык 
заттарга  айналдырады.  А л   ес1мд1ктерден  тускен  органикалык 
калдыкгардан топьфак кунарлылыгында манызды роль аткаратын 
караппрж туз!лед1. Бул 
T ip i 
организмдер тек топырак кабаттарында 
емес, сонымен катар вамдж тамырларында да 
TipinuviK  
етш кейб1р 
еамджтердш коректенуше, топырак кунарлылыгьша кеп эсер етедд. 
Мысалы, буршак тукымдас еамддктердщ тамыр жуйесшде TipmiAiK 
етш, ауадагы азотты еамддк тамырларында жинап, азот айналымына 
кеп улеон косатын - азот сицрупп бактериялар. Топырактын бетга 
10-15  см  кунарлы  кабатында  гектарьша  10  тонна  бактериялар, 
сацыраук улактар,  4 тонна жауын курты,  140 кг балдырлар,  17 кг 
эртурл1 жэнджтер жене т.б. болады.
Топыракта TipmiAiK ететш организмдер эдаф обионггар немесе 
педобионт т ар  деп  аталады.  Коцыржай  аймактагы  орман 
топырагыныц  1  шаршы  метршде  1000  жуык  жануарлар  турш, 
нематодтар мен карапайымдылардьщ 10 млн-аса, аяккуйрьщтар мен 
топьфак кенелершщ 100 мыцнан аса турлерш табуга болады.
Эдафобионттардын  кептеген  экологиялык  топтарынын 
классификациялары бар. 
TipmiAiK 
ортасымен байланысы бойьшша 
топьфак жануарлары непзп уш экологиялык топка белшедд:
-  геобионттар - 
yHeMi 
топыракта 
TipmiAiK 
ететш организмдер.
65

Олардьщ бутол даму циклы топыракта журедд (жауын курттары);
- 
геофилдер  -   ирпплис  циклынын  жок  легенде  6ip  фазасы 
м^ндетп  турде  топыракта  ететш  организмдер  (шепрткелер 
Acrididea,  кейб1р  коцыздар  -  Staphylinidae,  Carabidae,  Elateridae). 
Олардын  личинкалары  топырак  inriHAe  дамып,  ескен  сон  жер 
бетшде TipurLviK етедд;
-  геоксендер  -   топыракты  кейде  уакытша  немесе  корганыс 
ретшде пайдаланатын организмдер (таракандар, кемфупплер жане 
баска да шде TipmiAiK ететш суткорекп организмдер).
Сондай-ак топырак организмдерш дене мелшер1 мен кимылына 
байланысты да экологиялык топтарга беледд:
-  микрофауна -  детритпк коректа ттзбектщ непзш курайтын 
топырак микроорганизмдер1. Буларга жасыл (Chlorophyta), кек-жасыл 
балдырлар  (Cyanophyta),  бактериялар  (Bacteria),  сацыраукулактар 
[Fungi) жэне карапайымдар (Protozoa) жатады (14 сурет);
14  сурет.  Топырак, микрофаунасы  (W . Dunger бойынша,  1974):
1-4  талшыкпхылар, 5-8 кадшп амебалар,  9-10 бацалшацты амебалар,  11- 
13  инфуэориялар,  14-16  жумыр курттар,  17-18  коловраткалар,  19-20 
баяу жургш жэндштер
- 
мезофауна  —  к °згалгыш,  майда  жануарлар тобы.  Буларга 
топырак нематодтары (Nemaloda), жэнддктердщ майда личинкалары, 
кенелер  (Oribatei)  жэне  баскалар  жатады.  Булар  непзшен 
детриттермен жэне бактериялармен коректенедд (15 сурет);
66

16 сурет.  Топырак, макрофаунасы  (W JXm ger бойынша,  1974):
1-жауын курты, 2-есек к.урт, 3-4 кепаякдхылар,
5-ызылдауъщ цоныз личинкасы, 6-8 epmypAi жэндштер личинкалары
67 
I
15 сурет.  Топырак, мезофаунасы  (W . Dunger бойынша,  1974): 
1-жалган сарышаян, 2-4 кенелер, 5-квпаякдил курт,
6-маса личинкасы,  7-к,ощ>13,  8-9 коллемболдар
- 
макрофауна
 -  топырак,тагы ipi жэнджтер  (жауын к,урттары 
жэне т.б.) 
(16 сурет);
- 
мегафауна —
 топыракта т1ршшк ететш сущорекплер, мысалы, 
кертыпщандар, жертесерлер жене т.б.

3.4 Tipi организмдер -  TipmiAiK ортасы
Гетеретроф ты   организмдердщ   KenmiAiri  букдл 
©Mip 
бойы 
немесе TipmiAiK циклыньщ 6ip б е л т н д е  баска организмдердд орта 
ретшде пайдаланады. Bip организмдердщ баска 6ip организмдердд 
TipmiAiK  ортасы  ретшде  пайдалануы  ете  ертеден  к еле  жаткан 
жане табигатта кен таралган кубылыс.
Паразитизм  -  кен  таралган  табиги  кубылыс.  Кеп  клеткалы 
о р га н и зм д е р д щ   ба р л ы гы н д а   imKi  п ар ази ти зм   к е з д е с е д ь  
Микроорганизмдер,  кеп  клеткалы  ж эне  карапайым  клеткалы 
организмдер  арасында  паразиттер  кеп,  ал  иелер1  -  омырткалы 
жануарлар мен гулдд еамдж тер болып табылады.
Паразитгердщ eMip сурушщ 6ip артыкшылыгы -  клеткалар мен 
улп алар д агы ,  иесш щ   im eriHAeri  к о р е к п н   м о л   б о л у ы .  Б у л  
паразитгердщ  тез  дамуына  жагдай  жасайды.  Улкен  кендспкте, 
мысалы, омырткалылардын ипепндеп паразитгердщ мелшер» еркш 
TipmiAiK  ететш  туыстарына  Караганда  элдекайда  улкен  болуы  
мумкш.  Адам  жене  шошка  аскаридалары  -  нематодтар  класына 
жататын  ipi егалдер!,  ал  ег1з,  шошка  солитерлары  -  узындыгы  8-
12 метрге жететш, жалпак курттардын шпндеп ен улкендер!.
Иесшщ  iuiKi  ортасынын  езшдж  ерешелисгерше  байланысты 
паразиттер  6ip  жагынан  экологиялы к  артыкшылыкта,  екшпп 
жагынан  — экологиялык киыншылыкта 
e M ip  
сурелд. 
Экологиялык, 
артыкшылыкка:
  и е а   аркы лы   коректену,  кебеюдвд  ж огары  
м умю нпплт, сырткы ортадан корганыс жатады. Осы жагдаилар 
кептеген  п а р а з и т   организмдер  курылыстарынын  екшпп  рет 
езгеруш е алып келдд.  Мысалы,  таспалы куртгарда  (
Cestoidea
)  ас 
корыту  жуйеса  м улде  болмайды  (олар  к ор ет т  бую л  денеймен 
сорады),  ж уйке  ж у й е а   редукцияланган.  Кептеген  паразиттер 
Канаттарын жойган  (биттер,  бургелер).
Кейб^р  паразита  еам дж терде  (шырмауыктар)  хлорофилдд 
мушелер1  болм айды .  Ц иссус  (C/ssuc)  лианасынын  паразит! 
раффлезия 
(Raffiesta arnotdti} 
е а м д т н щ  тек ry\i гана сакталган, 
ал баска мушелер! лианага енетш (саныраукулак мицелш сиякты) 
жшше туршде калган.
П аразиттерде  кездесетш  
экологиялык  киынишлыктарга: 
TipmiAiK  к е щ с т т ш н   ш ектеул!  болуы ,  оттепн ш   тапшылыгы, 
жарьщтьщ жоктыгы, иесд организмшщ паразитке карсы корганыс 
реакциясы  жатады.  Мысалы,  ж ануарларды н  канында  пара- 
зи ттерд ! 
0
лтщ е®
1
н  а н т и т ела л а р   е н ш д е р ],  кейбдр  агаш тар 
зиянкестерге карсы шайыр белш шыгарады жэне т.сс.
68

3.5 
Организмдердщ биологиялык ыргактары 
Tipi 
табигаттыц 
6ip 
касиеп -  мунда болып жаткан кептеген 
ироцестердщ  циклд1  турде  ж уру!.  Ж ер   бетшдеп  бар 
eMip  - 
клеткадан  бастап  биосферага  дейш,  белп л! 
6ip 
ыргактарга 
багынышты. Кезшде академик А.А.Богомолец (1928 ж), прпплж 
щюцестершщ  ыргактары  табиги  циклдерге  сэйкес  келетшш 
байкаган. О л ез ецбектершде табиги ыргакка сэйкес организмдеп 
буюл  процестер:  журектщ  согуы,  тыныс  алу,  жуйке  жуйелер1 
жэне т.б. белпл1
6ip 
ыргакпен журетшш атап керсеткен болатын. 
Кез-келген организм ушш табиги ыргактарды: iurni
 
(организмнщ 
TipmiAiriHe 
байланысты)  ж эне  сырткы
 
(коршаган  ортадагы 
езгерюгер) деп е й  топка белед1.
Inud  циклдар  —  ен  алдымен  организмнщ  физиологиялык 
ыргактары.  О рганизм деп  ж у р ш   ж аткан  физиологиялы к 
процестердщ  ешкайсысы  узджсаз  журе  бермейд1.  Клеткадагы 
белок, ДНК жэне РНК синтезделушде,  ферменттер жумысында 
ыргактылык  байкалады.  Сондай-ак  клеткалардыц  бэлшу1,  innci 
секреция  бездерйод  жумысы,  журек согуы,  тыныс  алу,  жуйке 
жуйесшщ козуы,  ягни,  организмшн б уи л мушелер1,  улпалары, 
клеткалары белим 
6ip 
ыргактылыкка багынышты. Айта кетерлш, 
эр жуйенщ езшдгк мезплдер1 бар.
Организм  езшщ  физиологиялык  кызметш  ыргакты  турде 
журпзе  отырып  уакытты  санайтын  сиякты.  1шю.  жэне  сырткы 
ыргактар ушш келеа  фазанын басталуы уакытка  байланысты. 
Уакыт мацызды экологиялык фактор ролш аткаратындьщтан, 
T ip i 
организмдер табигаттыц сырткы 
03repicTepiH 
сезше отырьш соган 
бешмделу1 керек.
Биологиялык,  процестер  мен  кубылыстардын,  сипаты  мен 
белсендшгшщ мезплд1 тербемст биологиялык, ыргац деп, ал оны 
зерттейтш гыльтды хронобиология деп атайды.
Ж ерд щ   Кунге  катысты  ж эне  Айдыц  Ж ерге  катысты 
айналуына байланысты сыр-щы циклдарга геофизикалык табигат 
кубылыстары  тэн.  Осы  айналымдардын  эсершен  зандылыкты 
турде  6i3AiH  планетамыздагы  кептеген  факторлар  —  жарык, 
температура,  кысым  жэне  ауа  ылгалдылыгы,  атмосферадагы 
электромагнитпк 
epic, 
мухиттардагы су децгешнщ 
KeTepuvyi 
мен 
судыц  кайтымы  жэне  т.б.  езгерш  отырады.  Мунан  баска 
Tipi 
табигатка  уакьггымен  езгерш  туратын  кун  белсендь\т сиякты 
космостык ыргактар эсер етед1. А л  Кун радиациясыныц 
e3repyi 
планетадагы климатка едэуДр эсер етедд.
69

Организмдер  TipimAiriHAeri  кептеген  езгер1стер  MeahiAi 
бойынша  сырткы  геофизикалык  циклдарга  сейкес  келедд.  Бул 
адаптациялык  биологиялык,  -   тэулиегж,  айга  байланысты  су 
денгешнщ кетерьлуд мен судьщ к,айтымы жене жылдык ыргактар. 
Осы ыргактардын аркасында организмдеп манызды биологиялык 
процестер  -   коректену,  есу,  кебею  тэулисгщ  немесе  жылдын 
колайлы кезендерщде журедд.
Адаптациялык биологиялык ыргактар 
TipmiAiK 
иелершщ унема 
езгерш  отыратын  коршаган  ортага  бетм делу4  репнде  пайда 
болды.
Тэулпеп к  ыргактар  6ip  клеткалы  организмдерден  бастап 
адамга  дешнп  барлык  организмдерге  тен.  ФэулМ нде  адамда 
болатын  100-ден аса физиологиялык кызметтер:  уйыктау жене 
ояу  ж уру,  дене  температурасынын  e3repyi,  журек  согуьшын 
ыргагы, тыныс алудын TepeHAiri мен жиь\ш, несептщ химиялык 
курамы мен мелшер^ тердщ белдну]  жене т.б. бар е к е т  белплй 
Мысалы,  амебаларда  клеткалардын  6eAiHyi  тэу л ж   бойында 
езгерш  отырады.  КёйСйр  еамджтердщ   гулш щ   ашылуы  жэне 
ж абылуы,  жапырактарынын  темендеу1  немесе  жогарылауы, 
тамыр  ушындагы  колеоптиленщ   e c y i  тэулш тш   6eAriAi  6ip 
уакыттарында белсендд журедд.
Ж ануарлардын  уйыктап  жэне  ояу  ж уруш е  байланысты 
курД13й жене тунп жануарлар деп еюге беледд. Кунддз белсендд 
T ip m iA iK  
ететш  жануарларга  уй  кустары,  кептеген  торгайлар, 
сарышунактар,  инелжтер,  кумырскалар  жене  т.б.  жатады.  А л  
тунп жануарларга -   кдрга,  жарканат,  жапалак.  кептеген мысык 
тэр]здщер,  таракандар жене т.б.  жатады.  Кейбф турлер кунддз 
де,  тунде де  бфкалыпты  белсендд 
T ip m iA iK  
жасайды.  Олардагы 
мундай ыргакты 
полифазалы
 деп атайды  (кертышкандар, кейбф 
жырткыштар).
Кейб1р  турлердщ   белсенддлт  тэулж тщ   тек  6ip  мезгглшде 
журсе,  баска  бф еулерш де  TypAiH  белсендШ п  тэудш   щ ш Дё 
калыптаскан  жатдайта  байланысты  ауыткуы  мумкш.  Мысалы, 
бэйшешек  гулшщ   ашылуы  температурага  байланысты  болса, 
бакбактыц гул! жарыкка байланысты,  кун ашык кезде ашылып, 
бултты кезде жабылады.
Эндогенд]  TeyAiKTiK  ыргактарды  сырткы  орта  калдыратын 
экзогенд!  ыргактардан  ажыратуды  тежфибе  жузшде  байкауга 
б ола д ы .  К еп теген   т у р л е р д е   сы рткы   орта  ж агдай лары  
(температура,  ылгалдылык.  жарык  т.б.)  езгермеген,  туракты
70

жагдайда  тэулиспк  мезплге  жак,ьш  циклдар  узак  уакыт  бойы 
сак,талып  к,алады.  Мысалы,  дрозофиллдерде  мундай  эндогецгй 
ыргак ондаган урпак,к,а дешн жалгасады. Сейтш тэулиспк цикл 
турдщ  туыла  б1тетш  генетикалык  касиетше  ауысады.  Мундай 
эндогендд ыргактарды циркадты деп атайды.
Кептеген турлерде циркадты ыргак кайта езгерш,  бурьшгы 
калпына келуд мумкш. Одетте мундай e3repicrep б1рден журмей, 
организмдеп физиологиялык езгергстерге алып келедд. Мысалы, 
адамдар  ушакпен  баска  алые  жакка  ушып  келгенде  олардын 
физиологиялык  ыргактарында  езгергстер  журедд.  Алгашында 
организм бурынгыша жумыс icreiw , сосын б1ртшдеп жерплисп 
жердщ астрономиялык уакьпъша бешмделе бастайды.  Мундай 
кезде  адам  наукастанып,  шаршап,  тунде  уйктай  алмай  кудшз 
уйкысы келдп журедь Сейтш бешмделу мезгтлд б1рнеше куннен 
era аптага дешн созылады.
Циркадты  ж эне  тэулж тш   ыргактар  уакытты  сезшет1н 
организмнщ  Ka6iAeTriAiriHiH  нег1зшде  жатыр.  Организмдердщ 
мундай каб1летш «биологиялык, сагат» деп атайды.
Су  децгешнщ  котерь\у1  жэне  судьщ  кайтымы  ыргактары. 
Тешздщ жагасьшда TipmiAiK ететш турлер коршаган ортанын ете 
курдем  жагдайында 
eMip  cypeAi. 
©йткеш  олардын  йршиштне 
жарыктын  24  сагат  бойындагы  езгерушен  баска  су  денгейгшн 
KeTepiAyi 
мен судын кайтымы  косыла эсер  етедд.  Тэулж шпнде 
(24 сагат 50 минут) фазалары кунше шамамен 50 минутка ауысьш 
отыратьш 2 рет су децгешнщ KeTepiAyi жэне 2 рет судьщ кайтымы 
болып  отырады.  С у   децгеш  кетер1лушщ 
Kym i 
де  зацдылыкты 
турде  айына  (29,5  кун  т э у л т )  езгерш  турады.  Айына  era  рет 
(жана ай туган кезде жэне ай толган кезде) су децгешнщ 
KeTepiAyi 
ен жогаргы дэрежеде болады.
Жагалауда  eMip  суретш  организмдердщ  TipniiAiri  осындай 
курдел1  ыргакка  бешмделген.  Мысалы,  К алиф орния 
жагалауларында кездесетш атерина балыгы ез TipmiAiK циклында 
судын ен  жогаргы  дэрежеге KeTepiAyiH  пайдаланады.  Осындай 
кезде аналыктары уылдырыгын судын  жагасына салады да,  су 
кайткан  соц  уылды р ьщтар  ылгалды  кумда  калып  кояды.  Bip 
айдан сон пайда болган майда шабактар су децгешнщ KeTepiAyi 
барынша жогары болуы  кайталанган кезде  сумен 6ipre тешзге 
кайталы.
Табигаттагы  ерекше  кубылыстардыц  6ipi  -   ж ы л д ы ц  
ы ргакт ар.  Ж ы л  бойындагы  физикалык  жагдайлардыц
71

зандылыкты  турде  езгерш   отыруына  кептеген  турлер 
эволюциялык;  бешмделген.  Олардын  маныздылары  -  кебеюге, 
миграцияга  ж ене  жылдыц  колайсыз  кездерш  еткхзуше 
байланысты.  Коршаган  ортанын  маусымдык 
e3repicrepi 
купгп 
болган  сайын  организмдердщ 
TipniiAiKTepiHAeri 
жылдых, 
ыргак,тар катты байкалады. Кузде жапырактардьщ 
Tycyi, 
уйкыга 
кету, жануарлардын тулеу1, миграция климаты коныржай жане 
салкын  аймак,тарда  жаксы,  ал  тропикада 
TipmiAiK 
ететш 
организмдердщ екцршде маусымдык взгер1стер нашар байкалады.
Кептеген  турлердщ  жылдык  ыргактары  эндогендь  Мундай 
ыргактарды цирканды (латынша annus - жыл) деп атайды. Эаресе 
бул  кебею  циклында  жаксы  байкалады.  Солтустж  жарты 
шарлардын хайуанаттар паркшде тарпплж ететш онтуспк жарты 
шардын  жануарлары  кебше  к,ыста  немесе  кектемде  кебейед1, 
ейткеш бул уакытта олардын отанында жаз болып турады.
Ортанын удайы жане дал езгерш туратын факторларыньщ 
6ipi 
куннщ  узактыгы,  таулштщ  жарык,  жане  карангы  кезендер! 
алмасуынын  ыргагы.  Ж ы л  уакытын  багдарлауда  кептеген 
организмдер  ушш  осы  фактор  шешупн  болып  есептеледк 
Организмнщ кун узактыгынын маусымдык езгеруше реакциясын 
фотопериодизм деп атайды. Бул жарыктын белсендшпне емес, тек 
тэулЪктщ  карангы  жане  жарык  мезплдершщ  ауысу  ыргагына 
байланысты. Bip сезбен айтканда, тун жане кун ыргагы организме 
катты acepi бар климатгык езгерктердщ (температура, ылгал жане 
т.б.) болатыны туралы белп бередд.
Пысыктау сурактары:
1. Тфшиик ортасы дегетъйз не, онын кандай турлер! бар?
2. Су тфшшк ортасынын кандай ерехшел/ктер/ бар?
3.  Кун  сеулесшщ   организмдер  ушш  кандай  пайдасы  жане 
зияндыгы бар?
4. Жарыкка байланысты еамд/ктер кандай топтарга бвлшедг 
жэне олардын вздерше тан кандай морфологиялык белплер! бар?,
5. Топырактын кандай кабаттарын ажыратады?
6. Топырак жануарларынын кандай экологиялык топтары бар?
7.  П аразит т ердщ   экологиялы к  артыкшылыктары  жэне 
киыншылыкдюры неге байланысты?
8. Биологиялык ыргак дегеншЬ не жэне онын кандай турлерi бар?
72

4. ДЕМЭКОЛОГИЯ -  ПОПУЛЯЦИЯЛАР
э к о л о г и я с ы
4.1. Популяция туралы тустшк
0 p6ip тур белгглд 6ip территорияда  -   ареалда тпрпплж етедь 
Кебше ареалдыц эр жершде орналаскан  особьтар топтары 6ip- 
6ipiMeH 
байланыса да алмай, шагылыса да алмай белектенгп ошр 
суредд.  Бул  топтардыц  саны  турдщ  санына,  тарихи  (филогене- 
тикальщ) жасьша, ареалдьщ аумагына жэне баска да себептерге 
байланысты.  Популяция  -   TipmiAiK цикл дары,  морфологиялык; 
белплер1 уксас, генефондары ортак особьтар жиынтыгы.
«Популяция» угымы латынша populus -  халык, деген магынаны 
6iAAipeAi.  Бул  терминд1  алгаш  рет  дат  генетип  В.А.Иогансен 
колданды.
«Популяция» угымы биологияда непзп угымдардыц 6ipi,  ал 
популяцияны  генетикалык,  эволюциялык  жэне  экологиялык 
тургыдан  зерттеу  жумыстары  ерекше багытка  -   популяциялык, 
биологияга  6ipireAi.  Популяциялык,  экология  немесе  демэкология 
осы багыттыц 6ip белш болып табылады.
Bip  популяцияга  жататын  организмдер  6ip-6ipme  коршаган 
ортанын  факторлары  немесе  баска  да  6ipre  TipmiAiK  eTeTiH 
турлерден  кем  эсер  етпейдь  Популяцияда  тураралык  карым- 
катынастыц барлык формалары кездеседь А л  айда популяцияда 
кебшё  б'Оёёкёлестш  жэне  мутуалистж  (6ip-6ipiHe  пайдалы) 
байланыстар  катты  байкалады.  Популяциядагы  езшдш;  mypiuii 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: