Организмдер жердщ рельефше карай горизонтальды (квлденен)

бут алар  (шие,  итмурын)  к,ураса;  IV  ярус  бш к  шептесш 
еймдш терден  (сасыр,  тобылгы);  V   ярус  олардан  аласа 
еамдштерден  (к,ымыздык,,  шайк,урай);  ал  VI  ярусты  ете  аласа 
еамдштер (к,ына, муктер) курайды.
М
22 
сурет. Орманды биогеоценоздьщ ярустылыгы
Ормандарда  мшдетп  турде  ярусаралык  еамдпстер  -  
балдырлар,  агапггардыц дпп мен бутактарында есетш к,ыналар, 
эпнфиттер, лианалар жене т.б. болады.
Ярустылык еомдщтердщ кун сэулесш бдршама толык, алуына 
септшн типзедд: бшк еамдгктердщ келенкесшде келенкеге тез1мдд 
жене аз гана жарыкды канагат ететш келенке суйпш еамдгктер 
■пршШк етедд.
Ярустылык  шептесш  еомджтер  кауымдастыктарында  да 
(шалгындык,тар,  саванналар)  байкалады, 
6ipaK 
ормандагыдай 
анык болмайды. Сонымен катар мунда ярустылык та аз болады 
(23 сурет).
Фитоценоздардын жер асты ярустылыгы еомджтердщ тамыр 
ж уйелерш щ   эртурл!  терецдште  болуына  байланысты. 
Ормандарда кебше 
6ipHeme (алтыга дешн) ярустар байкалады.
Ж ануарлар  да  еамджтердщ  кейбар  ярустарында  кеп 
шогырланады.  Keft6ipeyAepi сол ярусты мулдем ауыстырмайды 
да. Мысалы, жэнддктер арасында мынадай топтарды ажыратады:
93

топыракта  тарпцлщ  етет1ндерд1  —  геобий,  топырактын  бетш 
кабатындагыларды  -   герпетобий,  муктер  ярусындагыларды  -  
бриобий,  шептесш  е<пмдштердеп  —  филлобий,  одан  жогары 
ярустагыларды  -  аэробий деп беледд. Ку.стардьщ арасьшда да ез 
уясын  тек  жерде  (тауык  тэр1зд1лер,  булдырыктар  жене  т.б.), 
буталы  ярустарда  немесе  агаш  бутактарында  (торгай,  ipi 
жырткыш кустар) салатындары да болады.
23 сурет. Шалгындыкдюзгы есЫдйапер жабынынын ярустылыгы, 
(В £  Алехин, АА.Уранов  бойынша)
Келденен  багыттагы  турлердщ  орналасуы  мозайкалык,  -  
барлык фитоценоздарга тен. Мозайкалыктын. бхрнеше ce6eirrepi 
бар:  микрорельефтщ  эр  тектд  болуы,  есдмдистерддн  орта  КУРУ 
ecepi мен олардын биоло!'иялык ерекшелдкгерь Мундай себептер 
ж ануарлар  (кумырска  илеуш щ   пайда  болуы, 
eciM AiK Tep 
жамылгысын туяктылардын таптауы нетижесшде)  немесе адам 
■прпплшнщ (агаштарды кесу, от жагу) барысында да болады.
Топырактагы,  судагы  органнзмдерден  де  езщ е  тен 
ярустылыкты  байкауга  болады.  BipaK.  мундагы  экологиялык 
факторлар  мен  талаптар  эр  турл!  болуы  мумкш.  С ол  сиякты 
ярустылык занына багынбайтын турлер де бар. Мееелен, олардын 
катарына  кептеген  паразиттердй,  ipi  андар  мен  кустарды 
жатгдызуга болады.
94

5.4 Биоценоздыц экологиялык курылымы
Эрб!р  биоценоз  организмдердщ  белгШ  
6 ip  
экологиялык 
топтарынан  турады.  Олар  кебшесе  ылгал,  жарык.  корек,  т.б. 
факторларга байланысты жжтелш отырады жэне езшдж кызмет 
аткарады.  Экологиялы к  курылым  биоценоздагы  турлер!, 
жиынтыгы мен кещстш аркылы сипатталады. Биоценоз - уакыт 
пен  кен!ст!кке  катысты  ж эне  антропогендж  факторларга 
байланысты  езгерш отырады.  Сондыктан биоценоздардын жай 
жэне  курдел!  типтерш  ажыратуга  болады.  Мысалы,  тропика 
биоценоздары мен К,азакстаннын орманды-дала биоценоздарьш 
ешб!р  салыстыруга  болмайды.  О лар 
6ip-6ipiM eH  
турдщ  кеп 
турл!лтмен  де,  биомассамен  де  ерекшеленедд.  Атап  айтканда 
шел-шелейтп, тундра биоценоздары жай биоценоздар катарына 
жатады,  ал  орман,  орманды  дала,  тропикалык  орман 
биоценоздары  курдел!  биоценоздар  болып  есептеледь  С у  
биоценоздары  курыльщпен  салыстырганда  карапайым  болып 
келедд. Ол кебшесе су жуйесшде курыльщтагыдай атмосфера мен 
топырактын  болмауы  жэне  жетекпп  факторлардыц  (жарык, 
температура, корек, кысым, оттеп, т.б) эртурл! болуы улкен роль 
аткаратыны белгии.
5.5 Биоценоздагы организмдердщ карым-катынастары 
Биоценоздагы  турпш  жэне  тураралык  катынастарды  орыс
зоологы  В.Н.Беклемишев  4  турге:  трофикалык,  (коректш), 
топикалык, форикальщ жэне фабрикалык деп белдд.
Трофикалык,  (коректис)  байланыстар  —  6ip  тур  баска  mipi 
особьтармен,  влекселермен  немесе  олардьщ  сонгы  внт дерт ен 
(экскременттершен)  коректену.  Ушып  журген  жэнджтермен 
коректенетш кустар, кэцмен коректенетш коцыздар, еомджтер 
mipHeciH  (нектар)  жинайтын  аралар  ездерше  корек  болатын 
турлермен  тжелей  байланыска  тусед1.  Koperi  ушш  ею  тур 
бэсекеге  тускенде  олардын  арасында  ж анама  коректж 
байланыстар  пайда  болады.  ©йткеш   6ipeyiHiH  TipmiAiri 
еганппсшщ корекпен камтамасыз еплуше эсер етед1.
Eip турдщ mipuiUiri эсершен mimaimk ортасыньщ  физикальщ 
немесе химиялык  взгеруш  топикалык  байланыстар деп  атайды. 
Бул  байланыстар  алуан  турл!  болады.  Bip  турдщ  екшпп  турд! 
TipmiAiK ортасымен камтамасыз  eTyi  (мысалы,  iimd  паразитизм, 
жануарлар  шшдег!  комменсализм)  баска турлер  коныстанатын 
немесе  баска  турлер  коныстанудан  кашатьш  субстрат  куруы,
95

коршаган  кешстштеп  жарьщка,  ортанын  белзнген  сонгы 
егамдермен каныгуына, судын. ауанын, температуранын езгеруше 
acepi.  Киттер 
T e p i c i H e  
коныстанып 
T i p m i A i K  
ететш 
T e H i3  
организмдер!  (кейбДр  шаян  турлер!),  сиыр  кецшдеп  шыбын 
личинкалары, агаш дщгегшдеп кыналар ездерше 
T ip m iA iK  
ортасы 
немесе  субстрат  болып  табылатын  организмдермен  тткелей 
топикалык байланыска туеедЬ
0cipece баска  организмдер  уппн  ортаны  куруда,  азгертуде 
есхмдштёрдщ  poAi  зор.  Энергия  алмасудын  е р е к ш е л т н е  
байланысты  етм джтер  жабыны  Ж ер  бетшде  мезо-  жене 
микроклимат куруда, температуранын кайта белшуш камтамасыз 
ететш  купгп  фактор  болып  табылады.  Орман  аланында,  жер 
бетше  жакын  TipmiAiK  eTeTiH  организмдер  ауанын  жогары 
ылгалдылыгында,  шамамен  бгркалыпты  температурада 
орналасады.  Швптeciн  ёам дж тер  де  аздап  болса  да  орта 
температурасына  веер  ете  алады.  Д алалы   жерде  есетш 
кауырсынды  акселеу  шымы  е с т д ш я щ   келенке  жагынын 
температурасы  ашык  жерлермен  салыстырганда  8°С-12°С-ка 
темен  болады.  Мундай  жерде  квптеген  майда  жвнджтер 
шогырланып жиналады. Tepic немесе он топикалык байланыстар 
нвтижесшде  6ip  турлер  биоценозда  баска  турлердщ  TipmiAiK 
етуш немесе TipmiAiK ете алмауын аньщтайды.
Топикалык  немесе  трофикалык  (коректш)  байланыстар 
организмдер -пршшгшде улкен роль аткдрып биоценоз тфпплшнш 
непзш  курайды.  Э р   турге  жататын  организмдерд!  6ip-6ipiniH 
жанында болуын осы типтеп байланыстар камтамасыз етед
1
.
Бф турдщ баска тур аркылы таралуы форикальщ байланыстар 
болып  табылады.  Эдетте  таратушылар  poAiH  ж ануарлар 
аткарады.  Ж ан уарлар  аркылы  ёамдйстер  тозандарынын, 
спораларынын,  тукымдарыныц  таралуын  зоохория,  ал  майда 
жэндгстердщ таралуын форезия деп атайды. Тасымалдау арнайы 
жене артурл1 куралдар аркылы 
icxe 
асады. Жануарлар еомддктер 
тукымын  2  турл1  жолмен:  пассивт!  жене  белсен/u  (активт!) 
таратады.  Жану ар  денесшщ  ёамддкке  абайсызда,  кездейсок 
жанасуы  нетижесшде  тукымнын  арнайы  есшд1лер1мен, 
ь\мектер1мен,  кармакшалармен  жабысып  таралуын  naccHBTi 
таралу дейд] (туйежапырак, итошаган). Эдетте мундай тукымдар 
ж ануарлар 
TepiciHe, 
жунше  жабысып  тарайды  (24  сурет). 
Жануарлардыц,  кустардын  жемкггер  мен  жидёктёрдд  жеп, 
корытылмай  калган  тукымдарыныц  соцгы  ешмдерхмен
96

(экскремент) сырща белшш таралуьш — белседлд (акгавта) таралу 
декад. С ацыраукулак, спораларьш таратуда жэнджтер улкен роль 
атк,арады. Соган Караганда, саныраукулактардыц жешсп денесп 
таратушы-жвнадктердд елйспрсе керек.
24 сурет.
 Эршурл/ 
ecingiAepi аркылы всшдиапер жемктер1 мен 
тукымдарыньщ  таралуы
97

Жануарлардагы форезня непзшен эртурл1 кенелер арасында 
кед  тараган.  Форезия  аркылы  жэнджтермен  6ipre  кейШр 
нематод тар  да  тарайды.  Кен  шыбындарынын  аяктары  кебше 
щетка  тэр1зд1  болуы,  рабдитид-нематодтардын  жабысып 
таралуына байланысты. Ipi жануарлар арасында форезия кездесе 
бермейдд.
Организмнщ  вз  щ щ   уясын  саларда  баска  турлердщ  елг 
калдъицпарын пайдалануын фабрикалык байланыстар деп атайды. 
Мысалы,  кустар  ез  уяларын  салу  кезшде  агаш  бутактарын, 
жануарлар жундерш, Ty6iT,  кауырсын, щеп, жапырак жане т.б. 
калдыктарды пайдаланады (25 сурет).
25 сурет. Ortbotomus sutonus 
(1) жэне Ploceus capensis (2) кустарынын уялары
Тураралык катынасгардын курдел! болуына байланысты ap6ip 
накты тур езше  колайлы орта  жагдайлары  бар жерлерде бола 
6epyi  мумкш  емес.  Осыган  байланысты  турдщ  таралуынын 
физиологиялык жане синэколошялык оптимумдарьш ажыратады. 
Физиологиялык оптимум — бул турдщ мркынды кебею! мен есуше 
ынгайлы  барлы к  абиотикалык  ф акторлар  жиынтыгы.
98

С инэкологияльщ   оптимум  —  ж а у ла р ы   мен  бэсекелестер1 
тарапынан ете аз к,ысым болатын,  турдщ кебекл ушш к,олайлы 
биотикалык,  орта.  Ф изиологиялы к  ж эне  синэкологиялык 
оптимумдар унеш 6ip-6ipiHe сэйкес келе бермейдд. Мысалы, астык 
дакылдарыньщ  зиянкесд гессен  масасынын  катан,  суык  кыстан 
кешн жаппай кебекн. А л  ic жузшде суык кыс KepiciHme олардын 
санынын  азаюына  алып  келу  керек  едь  Орта  жагдайлары 
колайлы  жылдары  гессен  масасын  табиги  жаулары  -   кейбхр 
паразита  жаргак  канатты  жэнджтер  кеп  елпредд.  А л   кыстын 
Катты суыгында бул жэнджтер кырылып калады да, бул жагдай 
гессен масасыньщ каркынды кебеюше алып келедь
5.6Биотикалык к,арым-к,атынастар Tiurrepi
Биотикалык  факторлар  -   6ip  организмдердщ  щршйлж  eTyi 
барысында  баска  организмдерге  ecepi.  Биотикалык  карым- 
катынастардын  Heri3ri  THnTepi:  бэсекелестж,  жырткыштык, 
комменсализм,  мутуализм,  симбиоз,  синойкия,  паразитизм. 
Биоценозда  эртурл1  турлер  арасында  6 eAriAi  6 ip  карым- 
катынастар  калыптасады.  Онын  Heri3i  коректж  пзбектерге 
байланысты  екеш  бедгШ.  Десе  де,  организмдер  арасындагы 
кещспкпк карым-катынастар да непзп роль аткарады. Коректж 
■пзбекгер eciMAiK,  кустар жэне жануарлар арасында болады.
Б э се к е л е ст ж   -  6ip  немесе  6ipneuie  т у р ге  жататын 
орга н и зм дердщ   езара  цорек,  т урагы ,  т .б.  ресурст арды н 
жет1спеушшк  жагдайындагы  к,арым-к,атынастарынын  Kepinici. 
Кезшде  Ч.Дарвин  тур  iniiHAeri  бэсекелестжн  TipmiAiK  ушш 
курестщ манызды epi жогаргы формасы ретшде багалаган. Бул 
KepiHic  eciMAiKTep  мен  жануарлар  арасында  жш  байкалады. 
Мысалы,  KdAiMri  шыршалардын  в з д т н е н   c n p e y i  немесе 
кумырскалардын кьгрылу аркылы популяциясьш peTTeyi жатады.
Тураралык бэсекелестж эр турге жататьш турлер арасында 
болады.  О л   б1рде  айкын  бШнсе,  6ipAe  онша  байкалмайды. 
Сондыктан эколог Г.Ф.Гаузенщ зерттеулер1 бойьшша ею турге 
жататын  популяциялар  еш  уакытта  6ip  жерде 
eM ip 
суре 
алмайды. Онын 6ipeyi белсенад тур ретшде басымдылык керсетш, 
екшппсш  ыгыстырады  немесе  жойып  ж1бередь  Бул  эрине 
коректж  ресурска  тэуелд1 болган  жагдайда  iace  асады.  Keft6ip 
жагдайда  бэсекелестж  коректж фактор  аркылы  емес  баска  да 
(мшез-кулык,  турагы  ушш,  аумактык  т.б.)  факторлардын 
жетшпеушен де болады.
99

Жыртцыпггык  • корек,  аумсщ,  т.б. ресурстар  ушш  6ipiH-6ipi 
вллиру,  куу,  жеу аркылы  кврШ с 6epegi.  Жырткыштык  -  турлер 
арасьшда болатын к,арым-к,атынасгардын ен жогаргы формасы.
Жырткыштык организмдер ушш онайга туспейлд. О л ушш 
жырткыш  жемтипн  алдымен 
i3Aen 
тауып,  устауы  кажет.  А л 
жемтйс  ез  кезегшде  жауынан  О р г а н у   уппн  жогары  бешм- 
дёлухйлж касиетке ие болады.  Бул кубылыстар гасырлар бойы 
дамып,  организм  бойында  морфологиялык,  физиологиялык, 
биохимиялык,  т.б.  езгер1стерге  алып  келдь  Олар  еамдпстерде 
тжен,  кабык.  жагымсыз 
Hie 
туршде 
6iA iH ce, 
ж ан уарлар 
дуниесшде  улы  бездер,  панцирлер,  к,органыс  тустер,  мшез- 
кулкынын езгеру1, турш езгерту, денесшзн кёйбгр мушеан белш 
тастау,  к,ашып кету,  жасырыну т.б.  кубылыстар аркылы жузеге 
асады.  Tirrri  кустар,  туз  тагылары  сес  керсетш,  карсы  шабу, 
Катты дыбыс шыгаруга дешн беймделген. Эволюция барысында 
кейбйр  жырткыштар  ж емтнш   тацдап  жеуге,  екшпилер! 
кепкоректтлерге айналган.  Меселен,  каекыр кепкорекп болса, 
ал  кейбф кустар тек балыкпен  коректенуте бешмделген.  Tlnri 
кейб[р 
ipi 
жырткыштар  корепн  тандаумен  катар  езше  тен 
агрессиBTi, баяу,  кейде пассивTi (елекселермен коректенетшдер) 
формалары келгп шыккан.
С он д ай-ак  табигатта  жендштермён  коректенет1н  де 
автотрофты 
eciMAiKTep 
болады.  Олар  жэндгктерд!  елпспрш, 
кармап  алады  да  органикалык  кышкылдар  мен  ферменттердщ 
кемепмен  корытады.  Женд1ктермен  коректену  аркылы 
eciMAiKTep  субстраттагы  азоттын  жэне  баска  жа  корекпк 
заттардын  жетгалпгазддтн  осылай  толтырады.  Жёнддктерйен 
коректенетш 500-ге жуык еомддктер белпл! (кеппплю тропикала 
кездеседд).  Эдетте  мундай  еймдгктер  топыракта  азот,  фосфор, 
калий  элементтер!  жетгалпсаз  жерлерде  (суларда,  батпакты 
жерлерде)  еседд.  Жэндштердд  елйтрудщ жолдары  да  ёртурлд: 
6ipeyAepiriAe су  асты  жапырактарынын  капшык  сиякты  муше 
тузу!,  екппшлершде  (непентес)  жапырак  сагагынын  жогаргы 
жагы  кумыра 
Tepi3Ai 
болады.  Бет1  жылтыр  болгандыктан 
жэнджтер  одан  тайып  кетш  отырады.  Альдрованда  еомдптнщ 
жапырагы  жабыскак  суйыктык  белетш  кызгылт тукт)  болып 
келсе, дионея еамлдпнш жапырактары к&кпан сиякты жабылады. 
Кейб(р 
e c i M A i K T e p  
кунше  бгрнеше  ондаган  жендштермен 
коректенед!.
Адам  баласы  жырткыштар  мен  кусгарды  байкап  олардын
100

м ш ез-кулкы н а  карай  ат  койып,  колга  уйретш ,  мэдени 
формаларьш  шыгаруга  умтылып  отырган.  Kefl6ip  кезендерде 
жырткыш  ан  мен  кустарды  «зиянды»,  «к,ас  жау»,  «кубыжьщ» 
санап  кепе-кернеу  кырып-жойып  отырган.  XIX  гасырдыц  бас 
кездершде жырткыштарды (к,аск,ыр, жырткыш кустар, т.б.)  адам 
баласы жойып тарихта кутпеген экологиялык; апаттарга ушырап 
отырган.  М эселен,  каскырларды  кырып  туз  тагыларынын 
арасындагы  ж урналы   ауруларды н  тез  таралып  андардын 
кырылуы  немесе  жырткыш  кустарды  к,ырып  керюшше  ауру 
таратк,ан  кем1рпштерддн  каптап  KeTyi  (Кытай  жершде)  т.б. 
кептеген факторлар осынын айгагы болса керек.  Шьш мэншде, 
жырткыш  жануарлар  ете  пайдалы  организмдер  екеш  к,аз1р 
баршамызга мэлдм. Олар «дала санитары» ретшде биоценоздагы 
турлер  арасындагы  тепе-тендшп  сактап,  онын  даму  ыргагын 
реттеп отырады.  Ягни,  жырткыш - табиги сурыптаудагы непзп 
жетекпп фактор. Нэтижесшде популяциялардын сапалык, курами 
прогрессивт! турде дамып  отырады.  А л   ез  кезегшде  жемтж  те 
жырткышка тжелей эсер ете отырып, оньщ прогрессивтл дамуына 
ьщпал етедд. Осылайша карама- карсыльщтьщ ocepi эволюцияныц 
козгаушы куппне айнальш жырткыш пен жемтжтщ ара салмагын 
реттеп отыратьшы анык,.
Паразитизм  -  6ip  тур  вкШ нщ   eKiHmi  6ip  тур  в к ш н   корек 
немесе mipmudK ортасы ретшде пайдалану аркылы тгршшк emyi. 
Паразиттж  кубылыс  организмдер  арасында  тжелей  жанасу 
аркылы 
6ipTe-6ipre 
пайда  болган.  Бул  процестер  бактериядан 
бастап жогары сатыдагы организмдер арасында кездеседд. 
0cipece 
б у л   карым-катынас  вирус,  бактерия,  сацы раукулак, 
карапайымдылар,  курттар арасында жш кездеседд.  Сол сиякды 
еймдгк  пен  есзмдж,  жануар  мен  жануар,  ес1мддк  пен  жануар 
арасында да паразиттж кубылыс жаксы дамыган. Паразиттерддн 
KopeKTi 
пайдалануына,  бешмделуше  карай  монопаразиттер, 
олиго-полипаразиттер  болып  жжтеледь 
Keft6ipeyAepi 
сырткы 
(эктопаразиттер)  жэне шла  (эндопаразиттер)  паразиттер болып 
бешмделген. Олардын шпнде пайдалы да немесе ете кауигп ауру 
тарататын  турлер!  де  баршылык,- 
BipaK, 
олардын  кай 
Typi 
болмасын  табигатта  орны  толмас  рол1  бар.  Мэселен,  6i3AiH 
жер1м1зде кездесетш зиянкес женджтердщ паразиттер! олардын 
табигаттагы  санын  реттеп  ауыл  шаруашылыгына  мол  пайда 
экелед!. 
Bip 
гана  кум  тышканыныц  уст!нен  немесе 
imKi 
мушелершен  паразиттщ  19 
Typi 
табылган.  А л   адамнын  шек-
101

карын, екпе, бауырларьшда кездесетш аскарида,  эхинококк, т.б. 
организмдер паразиттер катарына жатады.
Паразитгердщ  кептеген  турлер!  жукпалы,  ттптен  катерл! 
аурулар (сузек, тырыскак, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады. 
Олардын  катарына  Казакстан  аумагында  жш  кездесетш  маса, 
сона,  бурге,  кенелер  жатады.  Эаресе  республика мы здын  шел- 
шелейтт»  аймагында  кездесетш  маса,  бурге,  кенелердхн 
биологиясын б1лу олармен куресп, сактануды жещлдетер! сезаз. 
Кептеген жануарлар (тулй,  коян, жырткьпп кустар, карсак, т.б.) 
паразиттерд
1
 таратушылар ретшде роль аткарады.  Ал  Алматы, 
Шыгыс  Казакстан  облыстарынын  таулы  алкаптарында  кен 
таралып  отырган  жапон  энцефалитшщ  к а у й т   паразит  екенш 
берДмзздщ 6L\reHiMi3 жен.
Симбиоз - ею турге жататын организмдердщ кещстиапе 6ip- 
6ipine eui6ip зиянын типэбей, 
KepiciHme 
селбеап пайдалы тгршшк 
emyi.  Мэселен,  кумырска  мен  еамддк бит,  шаян  мен  актиния, 
акулалар мен жабыскак балыктар арасындагы селбесш TipmiAiK 
ету  осы  карым-катынаска  жатады.  Кыналар  -  балдыр  мен 
саныраукулактын  селбесш 
TipmiAiK 
етудш 
K e p iH ic i 
болып 
табылады.  ©сзмдйсгердщ тамыр жуйеанде, агашты еомддктерде 
майда  тамырлардын  сыртын  орап  (эктомикориза),  шептесш 
еамдйсгерде тамырлардын 
imiHe 
енш  (эндомикориза)  селбеап 
T i p m i A i K  
ететш  саныраукулактар  бар.  О ла р   еамдйстерд! 
ылгалмен,  минералды  заттармен  камтамасыэ  ете  отырып,  ез 
кезегшде  олардан  ездерше  каж егп  органикалык  заттарды 
алады.
Комменсализм  -  6ip  турдщ  цоректж  калдыгымен  екшш! 
организм  коректене  отырып  оган  eui6ip  зиян  келт1рмеуi.  Бул 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: