С в м б л е в атындаты гылыми

тукымдарын кенгстшке тарату кубылысы. Зоохария - еомджтер 
мен  ж ануарлар  дуниесшш 
6ip 
тобынын  узак,  жылдар  боны 
б1рлестнсге 
TipmiAiK 
етунпц  жем1о  нэтижесшде  еомджтер 
тукымында  жабыскыш  iAreKTep  пайда  болып  олар  к,устар, 
сутк орёк п лер д щ   ж ене  баска  да  ж ануарларды н  денесше 
жабысуга  бешмделш  осы  аркылы  алые  кещетжтерге  тарауы. 
©ом дж   тукымдарынын  мундай  жолмен  таралуын  — 
naccHBTi 
(эктозоохория)  дейдь  А л   кейбхр  есдмдщтердщ  тукымдары 
жануарлардын сонгы 
emMAepi 
(экскрементгерЦ аркылы таралады. 
Оларды -  активт! (эндозоохорнялык,) таралу жолы деп атайды.
Аллелопатия -  организмдердщ,  денесшен  езше тан химиялык 
зат т ар  ш ыгару  аркылы  карым-катынас  жасау  жолы.  Ягни, 
еезмджтерден  белшген  заттар  баска  жануарларга  Tepic  немесе 
жагымды 
acepiH 
типзетш касиетке не болады.  Мэселен,  кэддмп 
жусан  икЗ  кептеген  еомдштерге  (жугер!,  картоп,  томат,  т.б.) 
Tepic  acepiH 
типзее,  ал лобия  еамдщ бндайдын  есуш тежейтш 
кершедд.
©омдгктерден  белшетш  заттар  ж ануарларга  eAiKTiprim 
(аттрактив-п) немесе жиркеншгп (репеллент) туршде есер етедд. 
Бул касиеттер acipece, 6ipreKTi корекплер жэне паразиттер уппн 
ете манызды.  Жануарлар да взшен  жагымды кейде  жагымсыз 
келетш эр Турл! белсендд заттар белщ взтщ жауына к,арсы немесе 
eAiKTiprim  сигнал  беру  касиетше  не  болады.  Биологиялык, 
белсендд затгарды кеп организм де белей. Мэселен, кепке белплд 
антибиотиктер:  пенициллин,  стрептомицин,  гиббериллин 
медицинада жш колданылады.
Организмдерге 
Tepic 
ыкпалын типзу аркылы карым-катынас 
жасау дын тагы 6ip турш - аменсализм деп атайды.
Keft6ip  организмдер  еганпплер  ушш  шектен  тыс  агрессивт! 
болып келедд. Мэселен, кей@1р кумырскалар керпплес кумырска 
илеулерднен  жумыртка мен личинкаларды тартып экелт иелж 
жасайды.  Бул  кубылыс  организмдерде  болатын  инстинктш 
жогаргы денгейдеп кершкп болса керек.
Организмдер  арасындагы  карым-катынастардын  кейб1р 
турлерш 6 кестеден де керуге болады.
103

6 кесте
Биотикалык карым-катынастар турлер1
Байланыс
■norrepi
Bip-6ipiHe
пайдалы
карым-
^атынастар
Пайдалы-
н е й т р а л А Ы
к ар ы *1'
к а т ь о
ja c r a p
П аЙ А алЬ1'
эа*
ЛИАЬ*
арыМ
* а
т ы н а 1
стар
Б ай лан ы с
т у р л е р 1
Симбиоз
+   + )
(грекше 
симбиос 
- 6ipre
TipuiiAiK
err
у)
М ут уали зм
( +   + .) 
(латынгпа
мрпу°' 
ез  ара)
Комменса­
лизм  (+  
(латы ню а
кум
-  
6 ipre-
1н е ч со  
т а га м ) 
" С и н о й * иЯ 
( +   0) 
л а т ы ш а
U
 - б‘Р ^ ' 
(0 ° с '
  j 
б а с я aH^J,
ft# **** 
( + * )
Пар®
ЗИТ'
иэМ
( +
Г л ? > а
gficci
i
M)
Аныктама
Симбионттар 
ушш 6ip-6ipiHe 
пайда экелетш,
6ipa*. кеШр
паразитпк 
элементтер» 
бар  к,арым 
^атынастар
П аразитпк 
элементтер!
жок, 6ip-&P j l ,  
пайдалы  КаР
^дтииастар__
н р  о р ган »»
типзбейл»
sSHi*
g ip o P 1?
цизм 
орга-
p
£
стенеД»,
Б»Р
зМ
ек**
ж
*ор«*
j0 4
Мысалдар
Саныраукулак 
пен балдырлардьщ 
6 ip r e  T ip m iA iK  e r y i  
(кыналар). Санырау­
кулак пен жогары 
сатыдагы  еанлдггер 
тамыр  жуйеа 
(микориза).  Туинекп 
бактериялар мея
буршак тукымла^ 
тары тамыр жуйеа_
Энтомофилия.
Зоохория  (еамдисгер 
тукымларынын 
• 
жануарлар ар*ыл
таралуы)—
—
г
— ^ ^ Г в сет т н  эпи-
М Улалар 
фиггер. 
а ку
мен жабыскак 
балыктар
К У ^ Р ^ у я  салуы 
агапггарД3  ’
ш
ш
*
ШИ
СЫР?#
дар
ази
тизн.
я Ш

Биотикалык,  факторларга  жогарыда  айтылгандай,  зоогеши 
(ж а н у а р л а р  
a c e p i), 
фитогенд1  (есДмдгктер 
a c e p i) 
ж эн е 
микробогендД  (микроорганизмдердщ 
acepi) 
факторлар  жатады. 
Мысалы, кейбДр еамддктер газ тэрДздд заттар (фитонцидтер) белш 
шыгарады.  О л   микроорганизмдерге  (бактериялар,  санырау- 
кулактар)  жойгыш  эсер  етумен  катар  табиги  ортаны  сауык- 
тырады.  А л   эртурлД  вирустар  мен  микроорганизмдер  есДмдж- 
тердщ  жукпалы  ауруларын кен таратады.  Оган  мысал  ретшде 
астык  дакылдарынын  тат  кеселД  мен  каракуйесш,  картоп 
фитофторозын  жэне  т.б.  келпруге  болады.  Сондай-ак  ауру 
малдар  аркылы  жануарлар  арасында  да  жукпалы  аурудьщ 
кенеттен тарайтьш жагдайлары болады.
Организмдер арасындагы карым-катьшастар ете курделД жэне 
алуан  турлд.  Оларды  шартты  турде  тгкелей  жэне  жанама  деп 
белуге болады. Тжелей байланыс коректену жолымен аныкталады, 
ягни,  езщщ йрпплшне энергияны кейбтр жануарлар  есамддктердд 
немесе баска жануарларды корек ету аркылы алады. ©з кезепнде 
олармен баска организмдер коректенедд. Жырткыш-корек немесе 
иесД-паразит  жуйелершдеп  карым-катынас  нэтижеи  табиги 
ipiKTeAyaj жэне бешмделутш касиеттердщ сакталуын камтамасыэ 
етедд, сейтш популяция саныньщ динамикасын аныктайды.
Ж анам алы к  карым-катынаста  6ip  организмдер  ёкшнй  6ip 
организмдерге орта тузупплж,  субстрат ролш аткарады. Мысалы, 
ормандарга  ж ерплЬеп ж эне  Элем дж   орта  тузупп  кызметд  тэн. 
О л ар   топырак,ты  ж эне  суды  коргап  отырады.  Сонымен  катар 
ормандарда агапггардьщ сырткы курылысына байланысты пайда 
бо л а т ы н   ер е к ш е   м и к р о к ли м ат  орм ан   ж а н у а р л а р ы н ы ц , 
eciMAiKTepiHiH  ecin-дамуы на  ж агдай  тугызып  отырады.  С у  
к о й м а лар ы н д а  ес е т ш   eciMAiKTep  ондагы   TipmiAiK  eTeTiH 
организмдерге  ете  к а ж е г п   OTTeriHiH  K63i  болы п  саналады. 
©ciMAiKTep  баска  организмдердщ  TipmiAiK  ортасы  болы п  та 
табы лады .  М ы салы ,  агаш   кабы ктары нда,  тамы рлары нда, 
жапырактарында,  сабактарында,  жемкггершде  кептеген  КУРТ_ 
кумьфскалардын турлер1 мен омырткасыздар TipmiAiK 
етеДД, 
ал 
агаш куыстары кептеген кустар мен сут корекп жануарлардын 
мекендейтш жер1 болып табылады.
5.7 Экологияльщ куыс
«Экологиялык  куыс»  угымын  гылымга  зоолог  Дж.Гринелл 
биоценоздагы  турдщ  ролш  аныктау  ушш  енпздь  Экологиялык
105

куыс  -   абстракты  угым,  бул табшхипта турдщ пиршшк етуше 
ых/юл ететш барлык, орта фактарларынын. жиынтыгы. Ю.Одумнын 
айтуы  бойынша  «экологиялы к  куы с»  угымы  организмнщ 
экожуйедеп атк,аратын ролше жатады,  ягни тарпшок ету ортасы 
турдщ  «мекен-жайы»,  ал  куыс  -   турдщ  «мамандыгы».  Мысалы, 
eciMAiK  корекп  антилопа  мен  кенгуру  эртурл!  жерде  таршийк 
еткешмен 6ip экологиялык куысты иеленедд. Керкзнше, орман тин) 
мен бугысы да еомддк к,орекп болганымен эртурл! экологиялык 
Куысты  иеленедь  Корек  турлер
1
  ертурлд  болуына  байланысты 
экологиялык куыс жануарлар арасында жаксы байкалады.
Африка саваннасында жайылып  журген туякты  жануарлар 
жайылымнын шептерьмен артурл! коректенед!: зебралар непзшён 
вомдисгердщ бас жактарымен, антилопа гну зебралардан калган 
вомддктердщ тек кейб1р турлердмен, газель аласа еомдистермен, 
ал топи антилопалары баска жануарлардан калган, кураган бшк 
шептермен коректенед! (26 сурет).
26 сурет. Африка саваннасындат жануар.\ардыц ортурл» бшишиягп 
еомдистермен каректенуг, (ФЯ.Фузнте бойынша,  1912)
106

Гауэе принцип! бойынша era тур гашкентай 6ip кегаспкте 6ipre 
TipmiAiK  ете  алмайды.  ©йткеш  era  турдщ  де  санынын  есуше 
кещспктеп  ресурстардын  коры  жетпейдь  Ягни,  экологиялык 
Кажегплзкгер1 уксас турлер бДрдей экологиялык куьгсты (орынды) 
иелене  алмайды.  ©M ip  cypyi  ушш  6 ip  тур  мшдетта  турде 
экологиялык куысын езгерту керек (корек турш, TipmiAiK ету турш).
© сдмдйстёр дщ   к оректеи у1  автотрофты  болганымен 
(фотосинтез)  ж ене  ортанын  бДрдей  корларын  (минералды 
заттардын  ертндДлёрД,  KeMip  кышкыл  газ)  пайдалануына 
Карамастан  олардын  да  куыстарга  Ж1ктелуд  ашдын  байкалады. 
Жарык  суйгпп,  келенке  суйпш  еамдштер,  тамыр  жуйелершщ 
эртурлД  теренддкте  болуы,  кажетп  ылгал  мелщер1  жэне  олар 
эртурл1 кезендерде гулдеп,  жеьпс  берега,  тозандаткыштары  да 
aprypAi болады.
© p 6ip жеке организмнщ тек езше гана тан колайлы 
T ip m iA iK  
етет1н  куысы  (орны)  болады .  О л   кебш есе  биоценоздын 
курылымына байланысты  азшщ аткаратьга ерекше кызмет1мен 
сипатталады. Маселен,  шептесш еамдистер мен орман агаштары 
Австралияда начесе Еуропада болсын, олардын экологиялык куысы 
мен аткаратын кызмегп уксас болып келедД. Экологиялык куысгьщ 
туракты  болуы  кебшесе  коректш  бэсекелестакке  де  тжелей 
байланысты. А л  
6 ip  
систематикалык турге жататын туыс турлер 
тцгтен  коректгк  тургыда  ете  тшмад  жтктелген.  Маселен,  суда 
кездесетш  ескек  аякты  су  кандалаларынын  era 
T y p i   6 ip  
жерде 
T i p m i A i K  
ете  бередь 
C e 6 e 6 i   6 i p i  
жырткыш  болса, 
e K iH in ic i 
калдыктармен  коректенедд.  Мундай  жагдайда  организмдердщ 
экологиялык орны туракты келедд. ©ймддктерде де экологиялык 
орын  жаксы  ждктелген.  Маселен,  eciMAiK  гулднщ  шырынымен 
коректенетш  аралар,  онын  жапырагында,  сабагында  немесе 
тамырында 
T i p m i A i K  
ететш  турлердщ   акглдерДмен 
e m 6 i p  
бэсекелестшке бармайды.
С ол сиякты ормандагы агаш тектес немесе шептесш еамддктер 
ярустылыкка  (катарлар)  байланысты  реттелш  орналаскан. 
Ормандардагы ярустылык - 
a p r y p A i  
организмдердщ экологиялык 
куыстарга  белшушщ  жаксы  мысалы  бола  алады.  Э р   турге 
жататын организмдердщ ею экологиялык куысы болуы мумган: 
фундаментальды жане гске асырылган. Фундаментальды куыс -  
турдщ 
T ip m iA iK  
ете  алатын  жагдайлары,  ал 
ia c e  
асырылган  — 
турд1н  сол  кауымдастыктагы  кездесу1.  1ске  асырылган  куыс 
фундаментальды куыстын 
6 ip  
белшн 
к,у
райды.
107

5.8 Экологиялык сукцессия
Белгш  
6ip 
уакьгг  шпнде  кауымдастыктар  курылып  жане 
езгерш  отырады.  Олардын  турлж  к,урамы,  эртурлд  топтагы 
организмдерд1н  молдыгы,  трофикалык  курылымы,  ешмдьлт 
жэне  баска да 
Kepcendurrepi 
езгерш  отырады.  Bip биоценоэдын 
екииш биоценозбен жуйелг турде ауысуын экологиялык, сукцессия 
(латынша succession - ауысу) деп атайды. Жалпы биоценоздардын 
6ipiH-6ipi 
ауыстыру  тдзбегщ  сукцессиялык  катар  немесе  серия 
дейдд. Сукцессияга мысал ретшде KiuriripiM келдщ батпакка, одан 
орманга айналуын келпруге болады.
Экологиялык сукцессия биоталык кауымдастык пен физикалык 
орта арасында тепе-тенддк орнайтьш экожуйенщ реттелген дамуы, 
оны болжауга болады. Экологиялык сукцессия бдрнеще кезеннен 
етедд, солардын барысында биоталык кауымдастыктар 6ipiHeH сон 
6ipi 
алмасып  жатады.  Сукцессия кезшде турлердщ алмасуынын 
ce6e6i, 
популяциялар коршаган ортаны езгертуге умтыла отырып, 
езге  популяциялар  упин  колайлы  ж агдайлар  жасайды. 
Экологиялык  сукцессия  барысында  организмдердщ  турлж 
популяциялары  жане  олардын  арасындагы  функциялык 
байланыстардыц  турлер! 
6ipiH-6ipi 
белгш   зацдылыкка  сэйкес 
кезецд) турде жэне кайталанып алмастырып отырады.
Сукцессия  -  есу,  турактану,  климакс  сатыларынан  туралы. 
Экологиялы к  сукцессиянын  автотрофты,  гетеретрофты, 
аутогендд, аллогендд, фитогендд, зоогендд, ландшафты, алапатты, 
антропогендд турлер! бар.
K aaipri  танда  сукцессиянын  экзогенет икалыц  ж ане 
эндогенет икалык  турлерш   ажыратады.  Экзогенетикалык 
сукцессия  сырткы  абиотикалык  немесе  антропогенддк 
(батпактарды  кургату,  сулардын  ластануы)  асерлерден  болуы 
мумкш.  Эндогенетикалык  сукцессия  кауымдастыктагы 
байланыстар жуйесшщ немесе курылымынын earepyi нэтижесшде 
болуы мумкш.
Жалпы сипаты бойынша сукцессия 6ipimiri ретик (алгашкы) 
жэне екщшз ретпк (сонгы) болып белшедд.
Bipimm  ретпк  ( алгашкы)  сукцессия  тфшьмк  иелер!  жок, 
жерде:  лава  устшде,  сусымалы  кумдарда,  жартастарда,  тасты 
жерлерде басталады. Бул жерде алгашкы коныстанушылардын 
(бактериялар,  кыналар,  балдырлар)  рол! зор. Олар пршшк ету 
барысында  аналык  жынысты  бузып  езгертед!,  топырактын 
туз1луше  себеп  болады.  ©лген,  mipireH  организмдер  б|ртшдеп
108

ж иналуы   ж эне  у п л у   эсерш ен  тау  жыныстарынын  уплуд 
нэтижесшде  муктер  есетш  топырактын  тузДлуше  алып  келедк 
Муктердщ ecin дамуы кезшде де топырак туз1\у процеа жалгаса 
бередь  Колайсыз  жагдаилар  кёзшдё  де  TipmiAiK  ете  беретш 
карапайым  кауымдастыктар  тузгледк  Сейтш,  организмдердщ 
алуан турлШ п арта 6epeAi.
Екшпп р е г п к  (сонгы )  сукцессия бурын жаксы дамып жеттлген 
биоценоз орнында журедд. Мысалы, ертенген орман,  кургатылг- 
ан  батпак  немесе  бузылган  кауымдастыктар  орнында.  Эдетте
мундай  ж ерлер д е 
•пршШк ресурстары- 
нын бай коры сакта- 
лады. 
Мысалы, 
ертенген 
ж ерде 
ж ары к 
суйпш  
e c iM A iK T ep  
(гелио- 
ф иттер),  олардын 
келенкесш де  ф а ­
культатива  гелио- 
фиттер,  сциофиттер 
все  бастайды. 
©ciM- 
ддктер жабыны жана 
турлер  есетш  топы- 
ракты  кунарланды- 
рып, 
курылымыи 
жаксарта туседд.  Ек­
шпп ретттк сукцессия 
топырак турше  бай­
ланысты  тез  немесе 
баяу  ж уру1  мумкш. 
Бул  процесс  климак- 
сты  цауымдастьщ- 
тьщ 
(т олы ц 
ж е­
ттлген) пайда болуы- 
мен аякталады (27 су­
рет ).  Екшпп  ретт1к 
сукцессия  кезшдеп 
27 сурет. К,айын.ды орманнын шыршалы 
езгерштер  жылдам- 
орманга  ауысуы, 
дыгы  алгашкы  сук-
(ИЯЛономарева бойьшша,  1978) 
цессиямен салыстыр-
109
120 жыл

ганда элдек,айда тез журедь
Коныржай  климаттагы  ш н ш   ретйк  сукцессия  npoueci 
кезшдеп непзп стадияларынъщ узадтьпы:
-  6ipiHiui  -   тептесш  еомдщтер  жамылгысы  стадиясы  -  
шамамен  10 жылга созылады;
-  екшпп  —  буталы  вомдштер  стадиясы  -   10-25  жылга 
созылады;
-  упшшп  -   жапыракты  агаштар  стадиясы  -   25-100  жылга 
созылады;
-  тертшпи  -   к,ылк,ан  жапыракты  агаштар  стадиясы  -   100 
жылдан асады.
Сукцессия  —  барлык  кауымдастык,тарга  твн,  белгии  6ip 
стадияларда журетш, жалпы взгер1стердд камтитын багытталган 
жэне занды процесс.
С укцессиялык, езгергстердщ непзп типтер» мынадай:
-  сукцессия npoueci кезшде еамдисгер мен жануарлар турлер 
унем1 езгерш отырады;
-  сукцессиялык взгерстер нэтижесшде организмдердщ турлж 
алуантурльип артады;
-  органикалык заттардын биомассасы артады.
Пысыцтау сурацтары:
1. Биоценоздьщ турлйс курылымы дегеншгз не?
2. Доминант жане эдификатор турлер дегеншгз не?
3. Ярустылык, дегенш13 не жане олардын саны неге байланысты?
4.  Биоценоэдагы  организмдердщ  карым-катынасыньщ  кандай 
турлерI бар?
5.  Биотикалык  карым-катынастардын  кандай  тип тер/  бар? 
Мыоалдар келпйр.
6. Экологиялык куыс угымын калай туанесщ?
7. Алгашкы жане сонгы сукцеесиялардын кандай ерекшел/ктер/ 
бар?
ПО

6.  ЭКОЖУЙЕЛЕР  ЭКОЛОГИЯСЫ
6.1. 
Биогеоценоз жане оныц курылымы 
Б иогеоценоз -  т р ш ш к  ететш жер бетмен коса (биотип) mipi 
орган изм дер  ( би оценоз)   мен  абиотикалык,  орт аны н  тарихи 
калыптаскан  жиьштыгы.  «Биогеоценоз»  угымын  1944  жылы 
академик В.Н.Сукачев усынды.
Табигатта  эртурл1  турлердщ  популяциялары  биоценозга 
6ipireAi. BipaK,, 
еищандай биоценоз ортадан белек ездшнен дами 
алмайды.  Нэтижесшде  табигатта 
Tipi 
жэне  eAi  компоненттер 
жиынтыгы курылады. Орта жагдайлары уксас кещстште ттршшк 
ететш  организмдер  кауымдастьщтарын  биотоп  (биоценоз)  деп 
атайды. Биотоп — биоценоздын TipmiAiK ету ортасы. Сондык,тан 
биоценозды  бёлгШ  
6 ip  
биотопка  тэн  тарихи  калыптаскан 
организмдер  тобы  рет1нде  карастыруга  болады.  Кез-келген 
биоценоз биотоппен 
6ipre 
жогары дэрежедеп  биологиялык жуйе
— биогеоценозды курайды (28 сурет).
БИОГЕОЦЕНОЗ
28 сурет. Биогеоценоз курыльшыньщ схемасы, 
(ИА.Шамилева бойынша,  2004)
111

Биогеоценоздар  aprypAi  мвлшерде,  квлемде  болуы  мумкш. 
Мысалы,  орман,  квл,  шалгындык  ж эне  т.б.  Мелшер1  мен 
курделШгще  карамастан  кез-келген  биогеоценоз  мынадай 
курамдардан турады:
-  продуценттер  -  вндфуцнлер  (жасыл  еамджтер),  кун 
энергиясьш пайдалана отырып денесш бейорганикальщ заттардан 
тузетш автотрофты организмдер. Булар коректж тгзбекпн 6ipLmiii 
буыны;
-  консументтер  -   тутынушылар,  продуценттер  аркылы 
дайын  органикалык  заттармен  6 ipre  ондагы  энергияны 
пайдаланатын  гетеретрофты  организмдер  (6ipimni  дэрежел!  - 
есшдш корект1 жануарлар, екш п дэрежелД - ет корекплер жэне 
уцпнцц дэрежелд - жырткыштар);
-  редуценттер -  ыдыратушылар, органикалык калдыктарды 
ыдырататын,  биологиялык зат айналымын  аяктайтьш  (шартты 
турде) 
организмдер  (бактериялар,  саны раукулактар, 
микроорганизмдер) ;
-  ел/ табигат компоненттер1 (32 сурет).
Булардыц арасында  эртурл!  дарежедеп  байланыстар  пайда 
болады.  Адамнын  катысуымен  табиги  биогеоценоздар  езгерш, 
олардын  орнына  кебейт  келе  жаткан  агробиоценоздар  келедд. 
Мы сад ретшде ауыл шаруашылык епстштерш, бау-бакдпаларды, 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: