су  ресурстарынын  сапалык  курамы  туралы  мел!меттер  де

Ресурсгар мен обьекттлер
Зацдар:
Жердщ озон кабаты,  атмос­
фералык ауа жене климат
«Атмосфералык ауаны  коргау 
туралы»
Ормандар
«Орман кодекс!»
Жануарлар  алем1
«Жануарлар алемш пайдалану, 
кайта внд1ру жэне коргау»
Ерекше к,оргалатын 
табиги  аумактар
«Ерекше коргалатын табиги 
аумактар  туралы»
21  кесте
Коршаган ортаны коргау жене табиги ресурстарды 
пайдалану ды занды турде реттеу Ai талап ететш 
мемлекетпк баскару мэселелер
1
Мемлекетпк баскару маеелелер!
Зацдар:
Экологиялык каушазддкп 
камтамасыз  ету
«Азаматтар  денсаулыгьш 
коргау  туралы»
Коршаган ортаны коргау жане 
табиги  ресурстарды  пайдалану 
саласында  бакылаулар
«Кылмыстык кодекс», 
«Эюмпплж кодекс»
«Азаматтык кодекс»,  «Кеденддк 
кодекс туралы»,  «Мемлекетпк 
шекара  туралы».
Экологиялык  сараптама 
«Экологиялык  сараптама 
туралы»
Коршаган ортаны  коргау жане 
табигатты  пайдалану  саласы 
бойынша  жумыстарды 
лицензиялау
«Лицензиялау  туралы»
Экологиялык б1им жане тарбие 
Баскару органдары мен 
халыкты накты, анык, 
экологиялык акпараттармен 
Камтамасыз  ету
«БШм беру туралы» 
«Мемлекетпк статистика 
туралы»
Тетенше экологиялык жагдай
«Табиги жене техногендд 
сипаттагы тетенше 
жагдайлар  туралы»
215

Экологиялы к  KYKbin  бузуш ылы к  уш
1
н  ж ауапкерш Ш к. 
Э к ологи я лы к ; 
(табигат  коргау)  занды   орындамаганы  уш ш  
ктнэлтлер  э к о л о ги я л ы к   к у к ы к  
бузуды н  т у р ш е   байланысты 
жауапкерпплпске тартылады.  Экологиялы к 
КУКЫК бузушылык — 
б у л  
табигат  коргау  занын  б у з у   ж ене  адам  денсаулыгы  мен 
коршаган  ортага зиянын типэетш  кук ы к м   карсы  ic. Тулганын 
экологиялы к 
зандарга  к,айшы  келетш   эрекеттер!  экологиялык 
кукы к бузуды н 
белплер! болып табылады.
Коршаган  ортага  типзгеи  зардап  деп,  коршаган  ортанын 
сапасьша 
жагымсыз езгерту алып келген асерлердш жиынтыгьш 
айтады.
Зардаптын era т у р л 1 формасын ажыратады:
- задал (табиги ортанын, ресурстардын. сандык немесе сапалык 
кему1,  я 
гни, экологиялык залал);
-  шыгын 
(табигат  пайдаланушы  уппн  экономикалык  тш м аз 
салдарлар).
Э к о ло ги я лы к  
к у к ы к  
б узган д ар  
o k i m i h i a
I
k
. 
азаматтык* 
кукыктык. дисциплинарлык. материалдык (мулиспк), кылмыстык 
жазаларга тартылады.
22 кесте
Экологиялы к кукы к б узу ушш ж ауапкерш Ы к
Жауапкерш1л1к
ТУР«
Жаза
Нег1здеме
Жауалтылар
Эшмшшк
Ескерту, айып пул, 
затгы таргалеу 
(кукык бузган кару); 
жумые icrey 
кукы- 
гынан 
айыру;
огамшЫк 
камауга  алу
КР 
экшхшлж 
кукык 
бузу 
кодека, 
24 
бал
Занды жене 
жеке 
тулгалар
Азаматгык-
кукыкгык
КР азамат- 
тык-КУКык- 
тык зады
Занды жане 
же** 
ТуЛГАЛдр
Дисшшли-
нарлык
.
Ескерту, eerie беру. 
Катан eerie,  еый 
акыдам айыру, 
жумыстая  босату
Енбек 
заны
Киэкеттсп
(жеке)
тулгалар
216

Ж ауапкерпплж
Typi
Ж аза
Непздеме
1  Ж ауапты лар
Материалдык
(мулжтж)
Шыгынды,  зиянды 
етеу, келтарген 
зиянды  тузеу
Ецбек  заны
Жеке
тулгалар
Кылмыстык
Кылмыстык жаза- 
лау,  камауга  алу 
жэне т.б.
КР
кылмыстык
заны
Занды жэне 
жеке 
тулгалар
Экология саласы бойынша мамандар  1997 жылы  15 маусымда 
к аб ы лд ан ган   «К о р ш а г а н   т аб и ги   ортаны   к о р г а у »   Зацы н 
басшылыкка  алады.  Б у л   зац  бойынша  мемлекеттж  мендпкке 
келттрген зияны уппн эртурл! мелшердеп айып пулдар теленедь 
Мысалы:
51 бап
Багалы агаштар
Ж еке турган агаш
Буталар
Агаш шарбак
Гул еаретш алан
Булддрген
Берщаракат
©piK
Алмурт
Алма
Ж ащ'ак
Саныраукулактар 
Дэрийк еомджтерд! жинау
-  1  дана -  20792 тенге;
-  1  дана —  14776 тенге  1  кг ушш;
-  1  дана -  775 тенге  1  кг;
- 593 тенге  1  кг;
-  1  м3 — 593 тенге  1  кг;
- 4000 тенге  1  кг ушш;
- 5000 тенге  1  кг;
-  1000 тенге  1  кг;
- 2000 тенге  1  кг;
-  1000 тенге  1  кг;
- 2000 тенге 1 кг;
|  1000 тенге  1  кг;
- 500 тенге  1  кг.
Э к ологи ялы к  
сертификаттау. Экологиялык сертификаттаудын 
непзп  максаты,  коршаган  ортаны  томен  дэрежеде  ластайтын, 
ешмнщ  тутынушыныц  окйрше,  денсаулыгына  жэне  коректену 
ортасына  залалсыздыгына  кешлдж  бере  алатын,  ен!мдер  мен 
тауарлардын  технологиялык  процестерш  енпзуд1  камтамасыз 
ететш енддруиплердд ынталандыру ушш керсеплетш кызмет.
Бупнп танда Казакстанда экологиялык сертификаттау нолдж 
жагдайда калып отыр.
217

Ka
3
ipri жжтеу  бойынша,  осы салага  жататын обьегплер  уш 
топк,б белшедд:
а)  в 
h im , 
процесгер,  жумыстар  мен  кызметтер,  олар  туралы 
экологиялык, талаптар мемлекетпк стандарттарга енггалген жене 
КР  «С е р т и ф и к а т т а у » 
занына  свйкес  м ш д етп   турде 
сертификаттаудан етедд;
б)  KJP  мемлекетпк  сертификаттау  жуйесп  ереж еа  бойынша, 
экологиялы к  ерекшелаггае  байланысты  сертификаттауга 
жатпайтьш объектглвр;
в)  сертификациялы к  ж ен е  нормативтгк  талаптары  ел! 
жасалынбаган  коршаган  табиги  орта  (биосфера,  атмосфера, 
гидросфера,  литосфера).
Коршаган табиги орта  жагдайын  багалаудагы туонбеушШк 
салдарынан  алгашкы  ею  объектна  сертификаттау дын  дамуы 
тежелуде. Онын ce6e6i мы нала:  Республикадагы коршаган орта 
сапасын  аныктауга  ер  турл!  уйымдар,  ягни,  табигат  коргау 
органдары,  бакылау  органдары, 
жерпл!КТ1  езш-ез!  баскару 
органдары, табигат пайдаланушылар, академиялык, жэне сапалык 
гылыми-зерттеу инсгитуттары,  гылыми орталыктар катысады.
Э р   т у р л
1
  мекеменщ  б а г а л а у   м ел
1
меттер!  турдЗше 
болганды ктан,  оларды   салы сты ру  киындык  тугызады. 
Мел1меттердш  далд
1
пне,  олардын  кесштш,  техникадьщ  жене 
ед
1
стемел
1
к  жагынан  камтамасыз  eriAyi  де  есерга  типзед1. 
Сондыктан.  кателердщ   багасы  ете  жогары  болм ас  ушш, 
экологиялык  сертификаттау  объекнлерш щ   анык  топтал у ы 
кажет.
Экологиялык сертификаттау объекплер1 терт турге белшедй
•  коршаган табиги орта обьехплерг
-  коршаган органы ластау кездер1;
-  табигатты коргауга арналган ешмдер;
•экологиялы к 
акп арат  ресурстары , 
еш м дер  ж ен е
технологиялар.
Экологиялык сертификаттаудын езегсп меселес! - калдыктар. 
Бул жагдайдагы сертификаттау калдыктардын коршаган ортага 
тиг1эет1н  зиянды  е с е р л е р ш   болды рм ау  ж ен е  оларды  
мумкЫд
1
пнше  косы мша  шшцзат  кез!  ретшде  пайдалаиуга 
багы тталган.  Казак,станда  калдыктарды н  турдер»  мен 
категориялары ушш хллыкдралык стандарггарды таелей колдану 
жуйесш  да мыту дын  манызы  зор.  Себебг  ол  сапа  ж уй е о   мен 
eH A ip ic ri 
сертификаттаумен тжелей байланысты.
2!8

Экологиялык,  жана  ашм  турлер1  мен  процестерш  сараптау 
м а селелер ш е  кеп  к а щ л   б е л ш ш   ж аткан  жок,.  О лар   уш ш  
норматив™ к,ужаттарга сэйкес талаптар енпзу керек.
Экологиялык,  сертификаттауга  халык;аралык;  уйымдардын 
назары ауып отырганын айта кеткен жен.
Э к о л о ги я л ы к   т а ч б а л а у   ж э н е   тгр кеу  м эселелер 1м ен  
халыкдралык, И СО  (стандарттау бойынша халык,аралык,)  уйым 
айналысады.
Территорияньщ экологиялык телкужаты —  табиги жуйенщ, 
алеуметттк-демографиялык, курылымнын, табигаттык,,  анддрюгж 
элеуетш есепке ала отырып, шаруашыльщтьщ багыты жэне баск,а 
да жагдайлар туралы щурамды сипаттамалар келт1р1лген кужат. 
Непзшде  территориянын  экологиялык;  телк,ужаты  эюмш Ш к 
аудандар  территориясы на  арналган.  Б1рак;-та  оны  баск,а 
территориялык;  к,урылымдарга  да  пайдалануга  болады.  Бул 
талкужат б1рнеше мыцдаган эртурл1 багыттагы керсеткшггерд1 
мынадай балдмдер аркылы к,амтиды:
1.  Территория туралы жалпы мэлдметтер (эюмнплж жагдайы 
ж эн е 
6 aM 'H yi, 
тур гы н да р , 
елд1 
мекендер, 
ж ер ге 
орналасгырушылык,).
2.  Таби ги   ж а гда й лар ы   (географ иялы к,  сипаттамасы, 
геологиялык,  к,урылысы,  жер  бетйпн 
KapiHici 
(ландшафт), 
ауа 
райы,  жер  бет!  мен  ж ер  асты  сулары,  топырак,,  еам дж тер 
жамылгысы, жануарлар элем!).
3.  Шаруашылык, курылымы мен экономикалык, сипаттамасы 
(шаруашылык,  багыттары,  анеркасш,  энергетика  мен  жылуды 
к,амтамасыз  ету  ж уй ес1,  тау-кен  енеркэаб1,  транспорт  пен 
коммуникация, су шаруашылыгы,  уй-жай шаруашылыгы,  орман 
шаруашылыгы,  аншылык,  пен  балык,  шаруашылыгы,  н еп зп  
к,орлардын жагдайы).
4.  Табиги  ортанын ластануы  (ауа бассейш,  топырак;,  табиги 
сулар,  а уы л  ш аруаш ы лы к  еш м дерь  ортанын  ластануына 
байланы сты   х альщ ты н   ауру-сы рк,ауы ,  ас1мд1ктер  мен 
ж ануарлард ы н  ecin-eHyiHiH  теж елу1,  кейб1р  т у р л е р ш щ  
жойылуы).
5.  Табиги  жуйелерд1  (кешендердЦ  к,оргау  (коргалаты н 
территориялар -  к,орык,тар,  к,орык,к,орлар, дем алу аймактары).
Т е рри тори я н ы н   экологиялы к,  талк,уж аты   к,осымша 
картографиялык,  мэлгметтер  ж эне  территориянын  жалпы 
картасымен  коса  бердледь  Кужаттын  сонында  экологиялык,
219

жагдай 
туралы корытынды, я гни, территориянын экологиялык, 
аттестациясы  жасалады.  Т е л к у ж а т т а   экологиялык;  теп е- 
тендисп 
буэбай жене табигат иплистерш коса пайдаланатын 6ip 
шаруашылыктын  баска  ш а р у а ш ы л ы к   с а л а л а р ы н а   зи ян  
келтармей  алатын  жене  колданылатын  аум актагы   таби ги  
ресурстардын  мумюндис  келемш,  сонымен  катар  та би ги  
ж уй ен щ  
сырткы  есерден  т у га и   e3repicrepre  т етеп   берш , 
кайтадан бурынгы  калпына  к ел у  каб1леттШгш де есепке  а лу  
кажет.
9.7 Экологиялы к тербие ж ене б!л1м беру
Э кологиялы к агарту. BYY Казакстанды экологиялык жагдайы 
ете нашар елдердщ  катарына  жаткыэады.  Казф п  танда табиги 
байлыктарды пайдалану тонаушылыкпен ж ургш луде.  Коршаган 
ортаны  коргау  туралы,  ерекше  коргалатын  аймактар  туралы  
зацдар,  кажетп  нормативт
1
К-КУКЫлык  баэалар,  экономикалык 
механизмдер  болганымен  ic  ж у з 1нде  о л   зандар.  ер еж елер   ез 
дережесшде  жумыс  1ст ем ей   ж а ты р .  М у и ы н   6ip  с е б е б !, 
азаматтардын  экологиялык,  мэдениет i  д ен геш н щ   тем ен д ш . 
Экологиялык  медениет  -   б у л   азам аттарды н  э к о л о ги я л ы к  
сауаттылыгы,  акпараттармен хабардар болуы ,  табигатты тшмд| 
пайдаланудын нормаларын кунделиеп орындау белсендиип мен 
сен1мд!лш.
Казфп кезде экологиялык бшм беру ж ене тербие мвселелер! 
жалпы  тербие  беру  мен  6iaim  жуйелер]  дам уы ны н  езек т! 
багыттарынын 6ipi. Экологиялык биимаз когамдык экологиялык 
сана куру мумкш емес.
Когамдык  э к о л о г и я л ы к   сана  к о га м н ы н   э к о л о г и я л ы к  
проблемаларымен  куресуде  мыкты  фактор  болы п  табылады. 
Мысалы,  Жапония  -   таби гатты   коргау  саясатында  улк ен  
жеткгпкгерге  жеткен  мемлекет.  60-шы  жылдардын  сонындагы 
улкен  экологиялык  карсылыктар  мемлекетпк  табигат  коргау 
жуйесш  куруга  алып  келл!.  О л   кездеп  журпз1лген  саясат  тек 
экономикалык  есуд!  гана  ал га  максат  е п п   койып,  коршаган 
ортанын  жайы  еш  ескерммель  70-mi  жылдардын  бас  кезшде 
когамдык 
пшрлердвд кысымымен Улттык экологиялык стратегия 
iace аса бастады.  Казф  Ж апония экологиялык саясаты жагынаи 
дуние жуз) бойынша алдынгы катарлы м ем лек ет т ер щ  6ipi. 60- 
70-mi  ж ы лдардагы   А К Ш -т а гы   осындай  ж агдай  да  у и м е т п  
экологиялык проблемаларды 
шешуге м еж бур г т
220

Экологияльщ  тэрбие  -   б у л   адамдардьщ  сезшше,  санасына, 
кезщарастарына  эсер  ету  eAicrepi.  О л   азаматтардын  саналык, 
денгешнщ  артуына,  табигатк,а  к;арым-к;атынасынын  езгеруше, 
табигат  ресурстарына  ук,ыптылык,пен,  унемпшшшен  кдрауга, 
онын жай-куйше жаны ашып щарауга, табиги ортада езш енегелд 
у стаута эсер етедд.
Экологиялык,  тарбие  к,огамдык,  еш рдщ   барлык;  салаларын 
к,амтьш б1рнеше денгейлерде журпзи\у1 керек.  Ж еке тулганын 
Ty3L\yi непзшен отбасында журедд. Сондьщтан ата-ана баланын 
кргамдагы непзп мшез-кулык, нормаларымен катар, экологиялык; 
мэдениеттщ де непздерш уйрете бастауы керек.  Ka3ipri кездеп 
ситуациялардан кейб1р парадокстарды байкауга болады. Квбше, 
балалардьщ экологиялык, биймдиип ата-аналарыньщ децгейшен 
элдек;айда  ж огары .  А та-аналары   мен  б алалар ы   езд ер ш щ  
зерттеулершщ нэтижелер! бойынша,  к;оршаган ортага ешк,андай 
жамандык,  жасамай-ак, 
TipmiAiK 
ортасына 
6eAriAi  6ip 
дарежеде 
зиян  типзш  жаткднымызды  байк,ауга  болады:  ^айта  калпына 
келмейтш  табиги  ресурстарды  онды-солды шашудамыз,  суды, 
ауаны ластаудамыз,  кептеген турмыстык, к,ок,ыстарды шыгарып 
жатырмыз.  Табигатты  к,оргауды  ез уйщнен басгауга  болады  — 
б у л   суды  унемдеп  жумсау,  онын  ластануын  темендету,  озон 
бузатын заттары жок аэрозольдарды к,олдану жэне т.б.  Сейтш 
экологиялык мадениеттщ басы отбасында туз1де бастайды.
Одан  кетн г!  экологиялык  тэрбиенщ  калыптасуы  когамнын 
к,атысуымен  б о л у ы   керек.  Б ул  кебш е  елдщ   басшыларына, 
олардын экологиялык, мэдениетшщ денгейше,  коршаган табиги 
ортаны  к о р га у  максаттарына  каншалык,ты  к э ш л   б е л ш ш  
жатк,анына байланысты.
Экологиялык,  тэрбие  берудД  эртурл1  жолдармен  ж урпзуге 
болады. Бул жерде баспасез аппарат куралдарынын (БАК,) жэне 
когамдык экологиялык, уйымдардын рол1 зор. БАД 6ipimui болып 
экологиялык колайсыз жагдайлар туралы дабыл к,агып халык,ты 
кулагдар  етш  отыруы  керек.  Осынын  арк,асында  халыктын 
экологиялык caHa-ce3iMi ecin, кэтерДледь
Э к о л о ги я л ы к   т э р б и е   э к о л о ги я л ы к  
б Ш м  
б ер ум ен  
толыщтырылады.
Экологиялык  б1л!м  беру  -   балабакша,  орта  мектеп,  лицей, 
гимназия,  колледждерде,  жогаргы  оку  орындарында  уздж аз 
экологиялык, бш м беру жуйесш жеттлддру мен уйымдастырудьщ 
мемлекетпк жуйеса.
221

Экологиялык,  6iAiM  беру  -  бул  табигатты  пайдаланудын 
дайындау,  ipreAi непздер! ретшде жалпы экодогиянын теориясы 
мен  практикасын  игеруге  багытталган  ок,ыту  ж уйеа.  О л  
табигатты  коргаудын  теориясы  мен  практикасы н  и гер у ге 
багытталган окыту  жуйеа  -   табигатты коргау  бШмхмен тыгыз 
байланысты.
Экологиялык 6LviM  —  коршаган ортаны коргау ушш каж етп 
oiAiM Ai, 
адетт1,  enTiAiKTi,  и к е м д !к т 1  к,амтиды.  О л   к э а б и  
мамандарды  дайындауга  ыкпал  етш,  кадрларга  6ialm  беру, 
оларды  дайындау  жуйесшщ ажырамас белш болып табылады. 
Зацдар бойынша  экологиялык тербие мен  биим берудщ  бэрше 
ортак,  кешенлис жене уздиииз болуы карастырылган.
Бэрше ортак, принииш бойынша экологиялык тарбие мен бшм 
беру  когамнын  барлык  мушесш  камтуы  керек.  Экологиялык 
пандерд!  окыту  жогары  оку  орындарыныц  барлыгында 
журпз
1
лу
1
 керек. Алайда,  жогарыда айтылгандай,  экологиялык 
агарту ж у мысы тек окытумен гана шектелмеу керек, бул жерле 
баспасаз  аппарат  куралдарынын,  когамдык  экологиялык 
уйымдардын да рола зор.
^Экологиялык  тарбие  мен  б!л1м  берудщ  кешендм  принииш 
бойынша, артурл
1
 ею процесгш гылыми негтзделген эддстемелш 
талаптарды  ескере  отырып  адамдардын  санасына  бфлесш 
кешенд] эсер eryi.
Уздгказ 
принцип!, азаматтардьщ, мамандардьщ, басшылардым 
кзсхби  жумысы  барысында  к о р ш а га н   о р т а га ,  адамдар 
денсаулыгына  жагымсыз эсер етуше байланысты  экологиялык 
тарбие  жене 61мм  беру  жуйеа  бойынша  ездершщ  бшктшлн 
кетерудщ кукыгы мен мщдеттерш биийред!.
Сонымен, экологиялык тарбие мен & и и  берудщ непзп мздсаты
-  когамдык санаиы эк'ологизациялау болып табылады.  Экология 
мшдет]  -  адамнын  п р ш Ш к   барысында  адльштасатын  руками 
оргасын сактау. Ол ез кезегщде ам^рдеп когамдык меселелермен 
катар, 
ез»  принлш  ететш  ортан ы   б аск а р уд ы   да  б е л с е н д ь  
карегецадкпен шеше алатын жеке тулгапьщ дамуы но ыкпал ету.
Экологиялык акпараттар алуга 
ж а н е  
коршаган ортаны 
коргау 
саласында  шеипмдер  кабылдауга  когамнын  катысуы  бойынша 
Казакстан кол койган Орхус Конвенциясы халыктын  жологнялык 
саясатка катысуьша улкен жол ашады
Kaaipn танда экологиялык, данындыктан в ш м  тарбиншл^мш 
жеткшказ болуына жене оку кураллары меи баодарламолардын
222

болмауына байланысты  323  ООО бала экологиялык, тэрбие беру 
жуйесшен  шет  к,алып  отыр.  3  млн-нан  аса  окушылар  ок,итын 
республика  мекетептершде  экология  сабак,тары  жуйел1  турде 
етюз1лмейдь  О ку  процесшде  пайдалаиатын  экология  пэш 
бойынша ок;улык,тар мен ок,у куралдары есгарген, 
K;a3ipri 
тандагы 
Казак,стандагы  экологиялык,  проблемалардын  ерекшелжтерш 
керсете  алмайды.  Осы  кунге  дешн  елйупзде  экологиялык,  бьл1м 
берудщ   бДртутас  багдарламасы  жэне  экологиялык,  арнайы 
мектептер, гимназиялар, лицейлер жок, деп айтуга болады.
Жогары  ок,у орьшдарында  экологиялык бШм беру  бДршама 
кэаби денгейде журпз1ледд. Кдарп кезде Казаксганньщ кептеген 
жогары  ок,у  орындарында  экологиялык,  пэндер1  бар 
факультеттер  бар.  Айта  к е т е р л т ,  халык;аралык,  талаптар 
бойынша  эколог-мамандарды   д ая рлауда  тек  жетекпп 
университеттер гана есепке алынады.
Пысьщтау сурацтары:
1. Kflaipri manga кандай галамдъщ экологиялык, проблемалар бар?
2.  Озоносфера  дегенШз кандай кобат  жене онын  бузылуына 
альт келетш кандай cedenmepgi быесщ?
3.  riapHuxmi эффектшщ  (жылу эффектшщ) пайда болу ce6e6i 
кандай?
4. Климаттын  галамдьщ жыльшуынын салдары кандай  болуы 
мумкш?
5. %ыищыл жацбырлардын коршаган ортага типзер acepi кандай?
6.  Фотохимиялык  туман  дегешшз не  жэне  ол  калай  пайда 
болады?
7. Тропикалык ормандардын mipuiimt ушш мащлзы жэне жойылу 
ce6enmepi кондай?
8.  Шэлейттену дегетм!з не жэне  оньщ пайда  болу ce6enmepi 
кандай?
9. Калдыктардын, кандай mypAepi бар?
10. Биоэралуандыкты сактаудьщ кандай шаралары бар?
11. Казакстан даты су айдъшдарыньщ экологиялык жагдайлары 
кандай?
12. Мониторинг дегенш
1
з не жэне онын кандай mypAepi бар?
13. Экологиялык кукык бузушыльщ  ушш кандай жауапкершшк 
mypAepi бар?
14. Экологиялык тэрбие жэне бшм берудщ максаты не?
223

10. ЭКОЛОГИЯ ШЛЫМЫНЬЩ НЕПЗП 
ЗЕРТТЕУ  6Д1СТЕР1
10.1 
Коршаган орта факторларын зерттеу aAicrepi 
Биотикалык,  компоненттердщ  мэлзметтерш 
толыктыру  ушш 
Коршаган  ортанын  н е п з п   факторларын  —  эдафикадык, 
топографиялык, 
жене климаттык (су, ылгал, температура, жарык 
ж ел)  б
1
л у   кажет.  Теменде  теж{рибелерге  сипаттама  жасау 
кезшдеп 
коршаган  ортанын  факторларын  зерттеудщ   ертурл! 
aAicrepi келт
1
р
1
\ген.
Экологияны 
жалпы
 (биологиялык жуйелердщ курылымы мен 
TipmiAirimH  непзп  принциптерш  зерттеу)  жене  жеке  (Tipi 
организмдер топтарын  зерттеу)  деп белу  экология гылымынын 
мэселелерш 
гана  емес  зерттеу л ерaj н сипаты  мен  еддстерЬпн де 
айырмашылыктарын бйшредь
Эр турл> децгейдеп биологиялык жуйелердщ нерархиялык 
6
ip-
6
ipme багыныштылыгы,  ез ара  теуелд! болуы  экологиянын 
н е п з п   мэселелергн  —
  экож уйе  курылымыныц  организм, 
популяция,  биоценоз  денгейлершде  зерттеуAi  кажет  етед]. 
Мундай  жагдайда  экологияны  аутэкология  (жеке  турлер 
экологи ясы )  ж ене 
с я н э к о л
о г и я  
(кауымдастыктар  мен 
биоценоздар  экологиясы)  деп  б е лу   зерттеу  жумыстарынын 
ерекшелжтерш 
6
iAAipeAi.  Осыган  байланысты  Kasipri  кезде 
экологиянын  непзп  aAicrepi  -   далалык  зерттеулер,  табигат 
жагдайындагы теж!рибелер,  математикалык модельдеу болып 
табылады.
Далалык  agicmep
  -   далалы к  жагдайда  жург1з!лед1, 
популяциялар  мен  олардын  кауымдастыктарыи  табиги  ортада 
зерттейдь  Одетте  мундай  жагдайда  физиология,  биохимия, 
анатомия, систематика жене т.б aAicrepi колданылады. Далалык 
ед>стер  аркылы  организмге  немесе  популяцияга  ертурлй 
факторлардын  ecepiH,  белил! 
6
ip  жагдайдагы  турддн  Tipuiwiri 
мен дамуын аныктауга болады.
Эксперименталъдi  agicmep 
-
 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: