С в м б л е в атындаты гылыми

козгалмаи немесе жаи козгалатын жануарлардын санын есептеу 
онай.  А л   улкен  учаскелердеп  немесе  ашык,  кещстжтеп  тез 
козгалатын жануалардыц санын  аньщтау уппн жанама эдгстер 
колданылады.  TipmiAiK  ету  ерекш елж терш щ   киындыгына 
байланысты организмдердд бакылауда алу немесе ен салу жане 
кайталап аулау эддсгерш колдануга тура келедь Популяцияньщ 
санын анык,таудын
объективт! жане субъективт! aAicrepi бар.
Тэртбурыштар  (квадраттар),  тгкелей  бакылау  жэне  суретке 
туйру,  тжелей есептеу  эддстерше,  ал  ен  салу немесе  кайталап 
аулау жанама эддстерге жатады.
Тертбурыш  (квадрат).  Егер  аумактьщ  6eAriAi  6ip  бэлшндеп 
6ipHeme  тартбурыштардагы  организмдердщ  саны  аньщталса, 
онда жай кэбейту амалы аркылы бугал аумактагы организмдердщ 
санын  6iAyre  болады.  Осы  адкгп  пайдалана  отырып  турлердщ 
таралуыньщ уш параметрш аныктауга болады.
1) Турлердщ  тыгыздыгы. Турдщ тыгыздыгы — бул белплд 6ip 
аумак,тагы,  мы салы   10м2-г1  белгДлД  6ip  т ур ге  жататын 
организмдер  саны.  Т у р ле р д щ   тыгыздыгын  аныктау  ушш 
кездейсок  тасталган  тортбурыштардагы  организмдер  саны 
есептеледд. Бул эдкггщ, 
6ipHenie 
артыкшылыгы бар, ягни турлердд 
жэне  эртурлд  учаскелерд1  салыстыруга,  турлер  кэптиш  дэл 
аньщтауга мумкшдж бередй Эдгстщ кемпплт, уакыт кэп кетед1 
жэне зерттеу барысында  «особь» категориясын дэл аныктауды 
керек етедд (мысалы,  бугал птьтмды, элде ap6ip жеке аркенд1 6ip 
эомддк деп есептеу керек пе?).
2) Турдщ ж иш п. Бул кез-келген аумакка кездейсок тасталган 
тартбуры ш тагы   т у р л ер .  М ысалы,  егер  тур   9p6ip  он 
тэртбурыппын 6ipeyiHAe кездессе,  онда турдщ кездесуд  10%-га 
тец.  Б ул  малшерд1  б1лу  уш ш   кездейсок  тасталган  ap6ip 
тартбурыш тагы   турд щ   барын  немесе  жогын  аныктайды 
(кездескен особьтардын саны манызды емес). Бул эддсп колданган 
кезде  малдметтерге  эсер  ететш  болгандыктан  тэртбурыштыц 
елшемшщ кандай болатыньш жэне кандай жшлжп есептеу керек 
екенш аныктап алу керек  (ягни,  эркеш немесе тамыр бойынша 
есептеу.  Егер тертбурыштын шпне аамддк жапырагы гана енш 
турса турдщ e3i сырт жагында эсш турса, тур тек катысушы деп 
есептеледд. А л  тертбурыш шпне аомдж тамыры да енш турса тур 
«тамырлы» кездесу  деп саналады).  Бул  эдДстщ артыкшылыгы  - 
карапайым  жэне  кап  уакытты  керек  етпейдь  0AicTi  улкен
237

м аспггабтагы ,  мысады  орманды   э к о ж у й е л е р д е   к,олданады. 
К ем ш ь м п ,  а лы н га н   ж и Ш к   мвл1меттер1не  т в р т б у р ы ш т ы н  
м в лш ер тен  кдтар, вомджтщ  мвлшери мен кешстштеп орналасуы 
да эсер етедд.
3) 
Тур д щ  (встмддктер) жабыны. Турддн особтары топырак,тын 
к,анша  б е л ю н д е   кездесетшш,  ж алпы  аумаяггагы  всетш  турдщ  
пайыздык;  (%)  м елш ерш   кврсетедь  М уны   кеэдейсок  алынган 
бф неш е  нуктедеп  твртбурыш тын  аумаган  багалап,  кездескен 
турлердд 
TipKey 
арк,ылы  анык,танлы.  Бул  вд>с  acipece  ш ептеон 
е и м д ш т е р   ж а б ы н ы н   аны к;тауда  к ;о ла й лы .  А л а й д а   б у л  
шаршататын,  у ак,ытты  квп нажег ететш аддс.
Т1келей  бакылау.  Особьтарга  тжелей  есеп  ж урпзу  эддсш  тек 
к,озгалмай немесе жай козгалып приплик ететш жануарларга гана 
емес, сондай-ак, кептеген козгалатын ipi жануарларга да колдануга 
болады.  Мысалы,  буты  мен  арыстандар,  орман  кептерлер!  мен 
жарганаттар жататын немесе тунейтш жерлершен шыквдн кезде.
Ф о т о с у р е т к е   тус1ру.  Ф о т о с у р е т т е п   особьтар ды   есе п те у 
аркылы  ipi  сут  корегтчлер  мен  ашых,  кецктжте  жиналгаи тен и  
Кустары популяцияларыньгн мелшерш аныктауга болады.
А л у  вдк±. Бул вд!с курлыктын б е л гш  6ip учаскеспндеп немесе 
судын квлемш леп майда органкз мд ердхн, acipece насекомдардын 
санын аныктау да ет е колайлы . Арнайы торлы кулапггап сермеу 
аркылы насекомдарды аулап, санын есептеп зерттеулер бггкенге 
дейш  босатпайды. Сосы н б улай   насекомдарды аулауды   уш   per 
кайталайды .  Граф ш сп  курган  кезд е  ep 6 ip   сермеген  к е з л е п  
ауланган жануарлар саны мен бурын ауланган жануарлар санын 
есепке ал алы. Г рафик сызыгын жануарлар ауланбай калган кезге 
д е т н  (ягни,  ауланган ж ануарлар саны нолге тец болганга дейш) 
жалгастырьш, популяциянын жалпы мелшерш есептейдд.
Ен са лу ж ене кайталап а ула у вдк1. Бул вддс жануарлы аулап 
оган  зиян  к елп р м ей   ен  салып,  с о л   вэ)  Тфш1л 1к  ететш   ж ерге 
б о с а т ы п   л ч б е р у г е   н е п з д е л г е н   М ы са лы ,  т о р м е н   уста га н  
балыктардын ж елбезек мкпакш алары на аллюминий пластинка 
беютедд немесе устаган кустардын аягына сакяна кипэедд  Майда 
сут корект!лерге б о я у жагуга,  кулатын п л у г » ,  саусагын кесуге, 
б у ы н а я к т ы л а р га   да  б о я у м е н   ен  с а л у г а   б о л а д ы .  А у л а н га н  
жануарларды санап, ен салып болтан сон босатып ждбервд). Eipaa 
уакыттан сон жануарларды кдйта аулап ей салынган жануарлар 
санын  есептейдь  А л   популяция  мелш ерш   тем ендег!  т е я д н т  
пайдаланып аныктауга болады:
238

N ,
x
N 2
немесе P  =   ----------
R
P  =   популяциянын жалпы мелшер1;
N ( =   алгадщы аулаган жануарлар саны;
N 2 =   еюнип аулаган кездеп жануарлар саны;
R  =   екшпп аулаган кездеп еш бар жануарлар саны.
Популяция мелшерш булай есептеуаД Линкольн индекс! деп 
атайды.  Индекс  твменде  келтф1лген  б1рнеше  мумкшдгктерден 
келш шыгады.
1.  Популяция  imiHAe  организмдер  кездейсок  орналаскан 
(барлык  уакытта  мундай  емес,  в й т к ет   кейб!р  организмдер 
колония, у т р  немесе табын туршде 
TipmiAiK eTeAi).
2.  BipiHtni  аулау  мен  кайталап  аулау  арасында  жануарлар 
кездейсок таралуы уппн 6ipa3 уакыт ету! керек. Турдщ особьтары 
негурлым баяу кимылдайтын болса согурлым кеп уакыт керек.
3.  Индекс  тек  географиялык,  себептерге  байланысты  орнын 
ауыстыру мумюндт шектелген популяцияларга гана к,олданылады.
4. Популяция ареалында организмдер б1ркелю таралган.
5. Популяция мвлшершщ иммиграцияга, квшуге, особьтардыц 
туылуы мен елуш е байланысты 
e3repyi 
аз.
6. С алынган ен жануарлардьщ козгалуына кедерп келт1рмеу1 
жэне жырщыпггар уппн кезге тусерлж болмауы керек.
Кейде майда насекомдарды (кейб1р шаяндар) жэне вамдйсгердд 
санын аныктау киынга согады, сондыктан ондай кезде твртбурыш 
рама шпндеп организмдер молдыгын немесе вамджтер жабьшын 
анык,таумен алмастыруга болады.
Субъективт! эд1стер.  Бул эддстерге эамдйсгер жамылгысын, 
ж т л ж  шкаласын немесе  особьтар  молдыгын  аныктау  жатады. 
Мысалы, тасты жагалауларда TipmiAiK ететш кейб1р моллюсгалер 
(Patella)  м олды гы н  аныктау  уш ш   Криспо  мен  Саутвард 
курастырган  шартты  шкал ада  келеа  белг1лер,  жиШктер  жэне 
пайыздар колданылады:
А  — мол  > 50%,
С -  калыпты 10-50%,
F — жга кездесетш 1-10%,
О — сирек <  1%,
R  -  ете  сирек  —  30  минут  шпнде тек  б!рнеше  особьтар  гана 
байкалган жагдайда.

Саздйс б е лп л ер  (А, 
С,  F, О, 
R) 
мен пайыздар (%) ара одтынасы 
шартты, сондьщтан взгерш 
туруы мумкш. Жогарыда келпр
1
лген 
бес категориянын малшеттер! 
кайт-диаграммаларды КУРУ кезшде 
колдануга  болады.  Бул  аддстщ  ен  улкен  кемнплдо  -  объективтп 
емес.  Кезге жаксы байкдлатын 
гулдеп турган турлерге Караганда 
майда,  жупыны турлердщ  
мелшер
1
 аз байкдлалы.
10.4 
Экологиялы к 
гылыми багдарламалар мен эерттеулер 
жене олардыц сипаттамасы
Э к ологи я лы к   багдар лам алар  6е л п л 1  6ip 
территорияларда 
T ip m iA iK  
ететш   организмдер  (синэкология)  мен 
жеке турлер
a i
 
(а у т о э к о л о г и я )  з е р т т е у д ! 
карастырады.  Ею  жагдайда  да 
багдарламанын максатын. о п и т ы  
май келемш аньщтап алу кажет. 
d p 6ip зерггеудщ  максаты  -  
кандайда 6ip маселеш шешу немесе 
гипотезаны  сынау, 
тексеру  болып  табылады.  Багдарламанын 
максаты  анык  ж ане  онда  ж а ляы   мщ деттермен 
катар  накты 
мшдеттер де б о л уы  тшс.
Мысалы:
1. кыэыгушылыкты, б1луге кумарлык,ты 
дамыту жене бекггу;
2
.  гип отезаларды  у сыну  жене  таж
1
рибелерд
1
,  зерттеу \ерд| 
ж обалау;
3.  койы лган  м еселеге  ж ауап  а л у  
ушш  сейкеонше  с ал алы 
немесе сандык м алш еггер жинау, 
сурактарды тужырымдау;
4. турлердщ  уксастыктарын аныктау ушш ^ у р а л -ж а б и ц п р  
мен  аныктауыш  кестелердд  пайдалану ды 
машыктандыру  жене 
ангаргыштыкты, байкаушылыкты 
жеплдтру;
5. малш еттерл! дурыс ж азу щабиетш 
дамыту;
6 .  алы нган  мэлДметтерд!  TyciHAipy  унин 
6
i a i m i h
 
к,олдану 
дабметш  ддмыту;
7.  м элш еттер  мен  жасалган  корытындылардын  дайегсплнтн 
багалау,  мелметтердд сын кезбен караулы дамыту;
8. биологиялык акпараттарды 
кестелер мен графиктер турш ле 
керсетш, ауызша ж ене жазбаша малДмдеу 
м б й е п н  дамыту;
9. организмдердд аныктау ж ане сактау икемдшгш жетхмиру;
10.  ер т у р лт   о р га н и зм д ер   арасы ндагы ,  о р га н и зм д ер   мен 
корш аган  орта  арасындагы  байлаиыстарлы   тусш уге  уйрету. 
сондай-ак экологиянын динамикдлык сипатьш тусшу.
Зерттеулердш  сапасы меи багдарламасына т а уел о з, алынган 
м е л 1м еттерд1  деректер  т ур ш д е  усынбайынша 
баска  зерттеу» 
цплерге тусш ж йз болады. Сондыктан б у л   мал1мст гердш 
ж у*ел
1
240

турде керсеплгеш дурыс.
1. Kipicne: непзг1 ой, мэселелер, гипотеза мен зерттеу мак,саты 
айтылады  (ягни не icrey керекпп, нелштен)?
2.  Эд/с:  багдарламанын  стратегиясы  (ягни,  не  icreAeAi)  к,ай 
жерде,  кдлай,  далалык,  жагдайдагы  немесе  лабораториядагы 
к,олданылган  эдгстер  мен  к;урал-жабдык;тардыц  жумыс 
icTey 
ерекшелжтерх.
3. Бацылаулар ж эне натижелер: кесте, график, гистограмма, 
диагрмма жане баск;а кез-келген ак,парат немесе кернею курал 
туршдеп мэлшеттер.
4.  Нэтижелерд!  талцылау:  нэтижелерд!  (acipece  сандык;) 
талдау, сол мал1меттер жэне бурынгы жарияланган материалдар 
непзшде жасалган тужырымдар.
5.  Тужырымдар  мацызын  талцылау:  к,олданган  эдютерд1 
багалау,  ж!бер1лген  к,ателистерд1  талдау,  болашак,  зерттеулер 
уппн усыныстар.
6. Пайдаланган эдебиеттер тЫш.
10.5 Аутэкологиялык зерттеулер
Аутэкологиялык,  факторларга  бую л  TipmiAiK  циклшде  жеке 
эсшдш  жэне  жануар  турше  эсер  ететш  барлык;  экологиялык, 
факторлар  жатады  (жел,  су,  температура,  ауа  к,ысымы,  кун 
радиациясы  т.б.).  Зерттелетш  тур  кен  таралган  ж эне  очай 
кездесетш  болганы  ынгайлы.  Алгашк,ы  кезекте  зерттеу  ушш 
тандап  алынган  тур  туралы  эдебиеттермен  кеншен  таныск,ан 
дурыс. Эдебиеттермен танысу барысында турд1 практикалык,
тургыдан зерттеуге ьщгайлы жак,тарьша, турдщ биологиялык, 
аспекттлерше кещл аудару щажет.
Ен дурысы алдымен  сурак,тардын толык,к,анды Ti3iMiH жасау 
керек, соларга жауап беру барысында зерттелетш тур туралы кап 
мэселелер аньщталады. Эдебиеттерд! ете мукдят щарау керек, ал 
к,ойылган мэселерлд зерттеудщ багдарламасы ретшде к,абылдау 
к,ажет.  Багдарлама  жарым-жартылай  бурын  жасалмаган  жана 
бакдллаулардан,  елшемдерден  жэне  тэж1рибелерден  турмауы 
керек.  О л  ок;ыган  ютаптар  мен  ж урналдагы   к,арапайым 
маглуматтар болмауы керек. Зерттелетш тур туралы маглуматтар 
буюл жыл бойы жиналады.  Теменде эдетте жануарды  зерттеу 
кезшде к,ойылатьш сурак,тардыц улпса келпралген.
1. 
Система тикальщ орны. Тур к,алай аталады? Бул турге к,атты 
ук,сайтьш к,андай организмдер топтары бар? Туыстык, жагынан
241

уксас турлердщ арасындагы ук.састык.тар мен айырмашылыктары 
к,андай? Онын таксономиялык, толык; сипаттамасы 
кандай?
2.  TipinL\iK  ету  ортасы.  Кайда  орналаскан? 
T ip m iA iK  
ету 
ортасынын  абиотикалык,  ерекшелйсгер1  цандай?  Абиотикалык 
факторлар жыл боны калай езгередд?
3. Морфологиясы. Улкен особьтын курылысы кандай? ваше тан 
сырт белплерД кандай? Организмнщ влшем мен салмагы кандай?
4. Крагалуы. Ж ану ар кдлай козгалады? 
Козгалуга денеонщ кдй 
бвлистер! катысады жене осы дане белцсгерщщ кызмегп кандай?
5.  К,оректену1.  Организм  немен  коректенедй  Кай  уакьггта? 
Канша  азык  жеид1?  Корепн  калай  устап,  жутады?  Ж  у ту га 
денеонщ кандай 
6 e.\u crepi 
катысады? Тамакты сору жене корыту 
кезшде кандай да 6ip ерекшелйегер1 бар ма?
в. 
Тыныс  алуы.  Газ  алмасу  денеонщ  кай 
белетмен  жузеге 
асады? Газ алмасу кдлай журедд? Организм канша отгепш кажет 
етелц?
7.  Зар  ш ыгаруы.  С онгы   алмасу  ешмдерд  кандай?  Олар 
организм нен  калай  шыгады?  Организм  кандай  арнайы 
мушелерЫен зэр шыгарады?
8. Кобеюь Особьтар дара жынысгы ма? Эртурл! жыныстардьщ 
сырткы  пишшнде  кандай  айырмашылыктар  бар?  Ж ану ар  в я  
TipuiiAiK  ететш  территориясын  к,оргай  ма?  Ш агылысу 
калай 
журедд? Кай уакытта шагылысу журедд? Жануарлар 
кдншалыкты 
ж№ шагылысалы? Канша жыныс клеткалары бвлше/и? Уръщтану 
кайда журедд?
9.  Т/ршШк циклы. Организмнщ 
дамуы канша уакытта журедд? 
Урпактары  ушш  ата-аналары  калай  камкорлык  жасайды? 
Личинкалык  стадиясы  бар  ма? 
Ересек  особьтары  жыныстык 
ж еп лу  жагдайына  к,ай  кезде 
ж етедд?  И ндивид уумнын  орташа 
ем ф суру кезе*о кандай?
10.  М !и е з -к \ л к ы .  Т т р к е н п ш т е р д д  
жануарлар  калай 
кдбылддйды? Жануарлар 6ipuoui кезекте кандай 
ттргенпштерш 
сезшедд? Жануардын емдр 
суруше непзп сездм мушелер! калай 
бешмделген?  Ж ануар  онай  колга  уйрене  ме? 
Ауа-райынын 
колайсыз жагдайларын жануар калай сезшедд? 
Жануарлар 6ip- 
GipiMeu 
калай плдесеш?
11.  Экологпясы.  Популяциянын саны  кандай? Территорияда 
таги  кандай  жануарлар  мекеидейд!?  Территорияда  эртурл! 
жануарлар калай орналаскан? Зерттелетш тур сод т е р р и п р я ш  
м екендейтш   баска  т ур л е р м е н   корекt i 
к  т {зб ек т е  калай
242

байланыск,ан?  Ж ануар  симбионт  па,  паразит  па?  Турдщ 
экологиялык; к,уысы калай?
Теменде осыган уксас гулдд еамддктерд1 зерттеу кезшде назар 
аударатын сурактардыц улп а  келприуген.
1.  Систематикальщ  орны.  Тур  калай  аталады?  Осы  турдщ 
кандай уксас экотиптер! бар? Жак,ын туыс турлердщ а^асьшда 
кандай ук,сасгыктары мен айырмашылыктары бар? Турдщ тольщ 
таксономиялык, сипаттамасы кандай?
2. TipmiAiK ету ортасы.
а) эдафикальщ факторлар. Топырак кай типке жатады? Эртурла 
кабаттарынын калындыгы кандай? Топьфактагы судын пайыздык 
мелшер1  канша  (даланын  су  сыйымдылыгы)?  Топырактагы 
органикалык заттардын мелшер1 канша? Топьфактын минералдык, 
Курамы кандай? Топырактын pH кандай?  Жер асгы суларынын 
денгеш мен маусымдык  езгеру! тур  особьтарьшын таралуымен 
жэне тархЕолж циклымен байланысы кандай?
б)  климаттык  факторлар.  TipmiAiK  ету  ортасынан 
экстремальды  жэне  орташа  температурасы  кандай?  Ауанын 
калыпты  орташа  ылгалдылыгы  кандай?  Ж ыл  сайын  канша 
жауьш-шашын  тусед1?  Непзп  желдщ  багыты  калай?  ©ciMAiK 
Канша жарьщ алады?
в) топографияльщ факторлар. Тур кандай беткейде кездеседд? 
Тур ашык, кевдстште ме,  элде келенкел1 жердД жак,сы каре ме? 
Тур беткейм жердд ме, элде тепе жазыкты жерде асе ме? Турдщ 
таралуына тещз денгейшщ бшктш эсер ете ме?
3. Морфол огиясы. Тамыр жуйеа каншальщтЫ.куигп дамыган? 
Тамыр  жуйесшщ  тиш  кандай?  Шащактануы  кандай?  0p6ip 
бутагындагы  жапырактар  саны  канша?  Жапырактарынын 
формасы  кандай?  Жапырактарынын  еш  мен  узындыгы 
каншалыкты езгередд? ©амдиегщ бтктш кандай?
4.  Физиологиясы. Жапырактар мен култе жапырактарынын 
пигменттер1  кандай?  Жапырак  6eTiHiH  кай  белггшде 
транспирация  белсещи  журед1?  Транспирация  жылдамдыгына 
карангылык калай эсер етедД? Тэулж шпнде жапырактарындагы 
судын MaAmepi азгере ме?
5. Кебеюь
а) гулдеpi. ©омддкте орта есеппен канша гул тузтедД? Гулдеп 
тостаганша  жапырактарынын,  култе  жапырактарынын, 
аналыктарыныц  саны  канша?  Олардын  елшемД  мен  формасы 
Кандай?  Култе  жапырактарынын 
Tyci 
калай  езгередд?  Гулдену
243

фазасы  к,ашан  басталады?  Гулдену  фазасы  к;анша  уак,ытк,а 
созылады?  Тозандану  калан  журед
1
?  Желмен  немесе 
жэнджтермен тозандану ушш кандай бешмделушШктер! бар?
б ) 
JKemcrepi чей  тукымдары.  Жемкггер!  калай  туз!деуи? 
Ж ем
1
стерш
1
Н  ^урылысы  кандай? 
dp6ip  гулде  орташа  канта 
тукым  туз
1
лед
1
? 
Жем
1
стер
1
  мен  тукымдары  к,алай  таралады? 
Жем
1
стер
1
 
мен тукымдары канша кашыктыкка дейш тарайды?
6.  TipmLxiK циклы, вамдисге тукымнын кандай тиш туз1лед1? 
Тукымдардын  ену1  уппн кандай 
жагдаилар кажет? Тукымдары 
к,ай уакытта внедд? 
Тукымдарынын канша пайызы внед1? вамдж 
кднша уакытта дамнды жене 
кандай елшемге дейш еседЙ
7. Экологиясы. Турдщ особьтары жеке во.чдж болып все ме, 
влде  шогырланьга  все 
ме?  С о л   аймакта  тагы  кандай  еамдж 
турлерД еседД? Зерттеуге 
алынган тур мен баска еамдш турлер! 
арасындагы 
бесекелеспк денгеш кандай? Тур паразит пе, паразит 
иест  ме,  алд е симбионт па?  Коректйс 
байланыс бойынша вамдш 
туршщ ж ануарлармен 
байланысы  калай? Тур жануарлар ушш 
корганыш немесе пана 
бола ала ма? Кандай жануарлар есзмджп 
паналайды? Турдщ 
экологиялык куысы кандай?
Аутэкологнялык 
зерттеу дердщ  объект!  сондай-ак 
сацыраукулактар, балдырлар,  муктер, тас бауыр муктер немесе 
жаланаш  тукымды  еамджтер  болуы  мумкш.  Ондай  жагдайда 
жогарыда  келтф
1
лген  сурактарды  зерттеуге  алынган  турдщ 
ерекшелтне карай взгертугб болады.
10.6 Синэкологиялык зерттеу дер
Синэкодогиялык  зерттеулерге  белгш  
6ip 
географиялык 
аудандарда (экожуйелерде) табиги кауымдастыкпеи (экожуйенщ 
биотикалык  компонент!)  байланысты  абиотикалык  жене 
биотикалык комповеттерд! зерттеу жатады. Мысалы. еамдигтер 
мен  жануарлардын  бДрнеше  турлер! 
TipmiAiK 
ететш  еменд! 
ормандар немесе жаргасты жагалар.
Мундай  эерттеулерд!  журпзген  кезде мына  моселерге кешл 
аудару керек
1.  Зерттелетш  аудан  мен 
TipmiAiK 
ету  ортасынын  жобасын, 
кажет болса профилш сызу.
2. Турлердд ж ене ербф турдщ санын аныктау.
3. TipmiAiK ету ортасынын абиотикалык факторларын алшеу 
(немесе жинау жене талдау жасау).
Мундай  зерттеулердш  Ласты  максаты  —  зерттеу  журпаепи
244

аймак;тагы  есш дш тер  мен  ж ануарларды н  ж эн е  олардын 
арасындагы  ^арым-к;атыстардын  сапалык,  ж эн е  сандык, 
байланыстарын,  сондай-ак,  эдафикалык,,  топографиялык;, 
климаттык,  факторларын  аньщтау  болып  табылады.  Осындай 
акдтараттарды алган сон к;оректж нзбектеп организмдердщ саны 
мен таралуын реттейтш  факторлардын  табигаты  мен манызын 
тусшш,  ал жете зерттеулер арк,ылы сандык,,  биомассалык, жэне 
энергиялъщ пирамида к,уруга болады.
Зерттелетш  жердщ  картасын  жасау.  Теменде  келнр1л.ген 
к,арапайым  эд1с  KinriripiM  учаскелерд1  мысалы,  мелшер1  10x10 
шаршы метр болатын шалгьшдык,ты немесе гашМрш су айдыньш 
(кэлдд) карталаута арналган. А л  айда муны улкен аумак;тарга да, 
мысалы шыганак,тын жартасты жагасын карталаута пайдалануга 
болады.
1. 
Зерттеу журпзетш учаскет тандап алып, сол учаскешн 6ip 
шетше  элш ейтш   к,урал  (рулетка)  тарту  керек.  ©лш ейтш  
к,уралмен (рулеткамен) непзп сызык, AY  белпленед1 (49 сурет).
49 сурет. Зерттелетш учаскет (кттрт су айдыны, квл) 
алынган непзп нуктелер бойынша картага mycipy agici
2.  H em ri  сызыкда перпендикуляр  багытта  учаскенщ  шпнде 
орналаск,ан табиги туспалга (ориентир) дешнп ара к;ашык,тык,ты 
елшеу керек. Бул деректерд! жазып алу кажет.
3.  Милиметрлж  к;агаз  бетше  сэйкес  масштабта AY  сызыгын 
сызып 
перпендикуляр 
багыттагы  барлык; 
елш енген 
арак,ашык,тык,та кеппру керек.
245

4.  С ы з ы л г а н   A Y   н е п з п   сы зы к ты   ж е н е   п ер п е н д и к у ля р  
б а г ы т т а г ы   арак,ашык,тык,ты  н е п з г е   а л а   о ты р ы п   т а б и ги  
туспалдарды ескерш колдан карта сы зу керек.
5. Егер зерттелетш  а у  дан KinnripiM болса, A Y  неп зп  сызыкты 
т е н д е й   K eciH A iA ip re  б е л ш   о га н   п е р п е н д и к у л я р   сы зы к ты  
трансекгалар ж у р п зуге болады. 50 суретте кврсеплгендей жига 
тарту  уш ш   со л   жактагы  A F  трансектаны  неп зп   сызык  ретшде 
пайдаланып  операцияларды  (ягни,  тендей  кесшддеерге  белуда) 
кайталап  шыгу  керек.  Б у л  торды  карта  бетгнде - 6ip ж ак шетш 
ерштермен (А,В,С  жане т.с.с.) екшпп жаты сандармен белпленедь
1
Еб
D 4
C S
>2
А1
А 
1

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: