С в м б л е в атындаты гылыми

О сы   р е в о л ю ц и я н ы н   арщ асында  а ст ы д т ы   д ак ,ы лдар ды ц  
ен 1мддлш 2-3 есе артьш,  е т м д е р д щ  
ассортимент! ею  есе кебейдь 
K.a
3
ipri  шыгарылып  жатк;ан  ешмдердш  жартысынан  к е й   1950 
ж ылдарга дешн шыгарылмаган. К ейбф  дамушы 
елдер,  мысалы, 
Уцддстан астыкла деген 
суранысын ез
1
 к,амтамасыз егге басталы.
«Ж асы л револю ция» хальщтардыц тагамга деген суранысын 
к ,анагаттанды рганм ен,  к е п т е г е н  
ж агы м сы з  ж агдайларга: 
топыракдъщ  деградацияга  уш ы рауы на, 
ауы л  шаруашылыгы 
еш мдершщ темендеуш е ж ене т.б. 
альш келд
1
.
16 кесте
«Ж асы л революциянын» Tepic эсерлер1 жене онын салдары
Себептер!
Салдары
Техникаландыру, 
химияланлыру,  мелиорация
Топырак деградадиясы
Химияландыру
Биосферанын  улы  химикаттармен 
ластануы
0 с1мд1ктер мен 
жануарлардын  жасанды 
сорттарын  шыгару
Экожуйекш  табиги 
тепе-тендитнщ бузылуы
80-uii  ж ы лдарды н  ортасынан  бастап  галымдар,  егер  ауыл 
ш аруаш ы лы гы   антропогенддк  энергияны 
д ел  осылай  ж ум сай 
берсе  ею нпл  «Ж а с ы л  
революциянын»  болатыны  туралы  айта 
басталы.  Онын  непзш де 
-   ауыл  шаруашылы  дацылдарын,  мал 
ш аруаш ы лы гы   еш м дерш   эк о логи я лы к  
технология  бойынша 
ендеуге ауы су принцшггер! 
жаты р.
Селекционерлер «рекордш ы л» сорттарга Караганда к,олайсыз 
жагдайларда,  тыцайткыштын 
аз  мелшершде,  арам  шоптерге, 
зиянкестерге 
жене  ауруларга  шыдамды  бфшама  жогары  ешм 
беретш сорттарды 
шыгаруга ауыса басталы  Бул ушш жерплигп 
мадени 
еомдистер популяциясы кеншен колданылула.
Ekihuu  «Ж асы л  революциянын» 
6
ip  багыты,  экожуйелерге 
антропогенддк  эсердщ  салдарларымен  куресетш  «экологиялык, 
таза» 
адктерд!  в,олдану.  А л  непзшен  -   коршаган ортага  эсердд 
мейлжше азайту, антропогендш энергияны темендетт, еамджтер
196

зиянкесгершен куресуде биологиялык, эддстердд пайдалану болып 
табылады.
Экологиялык,  цаут.  Экологиялык;  проблемаларды  тубегеши 
шипу - квптеген аспект1лер1 жэне багыттары бар жауапкерпплш 
мол экологиялык саясат ж урп зу жагдайында гана мумюн. Кез- 
келген  ш аруаш ы лы к  ic -эр ек ет  н эти ж есш д е  э к о ло ги я лы к  
зардаптардын  мвлшерш  минималды,  мейлшше томен  жасауды 
бвдаретш  экологиялык, w yin  концепциясы  осы  ережелердщ  6ipi 
болып табылады.
Бул жагдаида коршаган  ортага типзетш зардаптын  каушгщ 
децгеш басты мэселе болып табылады.
Экологиялык Kayin концепциясынын талабына сэйкес алдымен 
адамнын TYPMbic-TipmiAiri мен коршаган ортага жагымсыз эсер 
ететш  факторлар  кешенш  аныктау  кажет.  Осынын  непзшде 
эртурла шеппмдердщ цшнен ен колайлысы тандап алынады.
Экологиялык  коут  —  б у л   K^3ipri  кезде  немесе  болашакта 
жоспарланып  отырган  адамнын  ю-эрекетт  эсершен,  коршаган 
табиги  ортанын  экологиялык  деградацияга  немесе  тураксыз, 
кубылмалы жагдайга ушырау ыктималдыгы.
Экожуйе  е з д т н е н   дамиды,  табиги  тепе-тецдж  пен  жуйенщ 
орныктылыгын бузатын факторлар болмаган жагдайда взш-ез1 
толтырып,  калыпка  экелш   отырады.  Тепе-тенд1кт1  бузатын, 
KayinTi 
кездер  -  табиги  стихиялы  кубылыстар  (жер 
ciAKiHici, 
топан  су), 
Tipi 
табигат  (эпидемиялар,  эпизотиялар),  сондай-ак 
антропогендгк  факторлар  (авариялар,  катастрофалар)  болуы  
мумюн. Экологиялык Kayin — адам к а т елт, адамзат когамынын 
ic-epeKeri 
нэтижесшде тарпшик агымынын бузы лу ыктималдыгы. 
Жаксартуга  талпынамын  деп,  адам  кебше 
Kepicimne 
карама- 
карсы нэтиже алып жатады. 
Bip 
жуйеш жаксартамын деп, баска 
жуйелердщ мумюнпплтн ескере бермейдд.
Техникалык гимараттар мен коммуникацияларды пайдалану 
кезшде  экологиялык  каущ  арта  тусед1.  Республика  аумагында 
кубы р  ж елгЛ ер ш щ   закы мдануы ,  тем1р  ж о л   апаттары, 
енеркэсштеп  улкен  авариялар  жш  болып  турады.  Мэллметтер 
бойынша,  А Э С -гы   катерл1  ж агдайларды ц  45%,  авиаката- 
строф аларды н  60%,  т ещ з  катастроф алары ны н  80%  адам 
кателжтерше байланысты.
Коршаган ортанын деградацияга ушырау мен болып жатк,ан 
экологиялык жагдайларга бакылаудьщ жок екенш мысал туршде 
айта кетуге болады.  1972 жылы кант камыстарына зиян келтаретш
197

керты пщ андарм ен  к у р ес  ж у р п з у   уш ш   Ямайкага  м ангустар 
(H erp estes)  а л ы п   к е л ш д ь   Б1рак  о л   ж а н у а р л а р д ы н   т ек  
керты пщ андарды   гана  емес,  ж ергиш сп  ф аун ан ы н   кептеген 
турлерш  де куртьш жлберепнш еппам ескерген жок- Бар болтаны 
10 ж ы л шпнде Ямайкада биоценоздарда улк ен  езгерютер журш, 
кертыпщандар  ездер!  уш ш   жана  экологиялы к  куы с тауып  дал 
бурынгыдай кант камысына зиян вкелуде.  А л  ж ерплисп  ж ерде 
жануарлардлы н пайдалы турлершан саны курт твмендеп кетп.
Шыгыс Африкада леопардтарды  (Panthera pardus) жаппай кыру, 
уй жануарларынын кдс жауына айналган павиандардын саныньщ 
курт  кебею ш е  алып  келдД.  А л   К олорадо штатында  койоттарды 
\Canis latrans)  кыру фермерлер уш ш  улкен проблемага айналган 
кояндардын кебею ш е алып келлд.
9.3 
К а з а х с т а н   Р е с п у б л и к а с ы н д а г ы   K a 3 ip ri  тацдагы 
экологиялы к проблемалар
Казакстан  халкы ны н  Kayinci3Airi  уш ш   н е п з п   экологиялы к 
проблемалар су  ресурсын  пайдалану га,  радиация  есерш е ж ане 
к а лд ы к та р га   б ай ла н ы сты .  А р а л   т е ш з 1  н е п з п   э к о л о г и я л ы к  
катастрофа ж ене едеуметпк-экономикалык проблема эпицентр] 
ретш де болы п  отыр) С у м ей   камтамасыэ ету  ж ен е онын  сапасы 
Казаксганда алацдатушылык тугы зуда ж ене орныкты даму ушш 
У л т т ы к   ж о с п а р д а   к о р ш а га н   о р т а н ы   к о р г а у д ы н   H eriari 
багыттарыныи б ф и С е у л е л е н у г е  уш ырау  м еселелер 1 Казакстан 
территориясында  й ур й ^гы   Одакты н  ядро лык,  полигондардын 
б о л у ы н а   б а й л а н ы с т ь ш С о н д а й -а к   т а за л а н б а г а н   ен ер к а сш  
к а л д ы к т а р ы н ы н   к е п т е п   б е л ш у !   д е   у л к е н   экологиялы к 
проблемалар тугызуда.
С о н ы м ен   катар  ж е р   мен  л агд ш а ф тар д ы н   д егр ад ац и я га 
уш ы рауы   (республиканы н  60%-нан  астам  жер|  ш елей ттен уге 
ушыраган), су  ресурстарынын жепспеу
1
  (сумей камтамасыэ ету 
ж енш де Казакстан Т М Д  елдерш щ  шпнде сонгы орында), елдеп 
с у   айдындарынын  экологиялы к  м есе лелер 1,  елд!  мекендердеп 
а тм осф ералы к  ауа  мен  топы рактьш   ластануы ,  биологиялык 
ералуандылыктын аэаюы да е э е г п  болып отыр.
Б иологиялы к вралуандыльщты сад га у проблемалары.  Ж ер 
б еп н д е  ж екелей  немесе  кауымдастык,  туршде  п р ш ш к   ететш 
организмдер  коршаган ортага  эсер ететми белпл1  Осы  аркылы 
табигат  езж -ез
1
  тазалап,  колдап  ту рады.  А л а й д а   адам  езиин 
«нагы з  жырткы ш   —  к о н сум ев т»  кзмен  флора  мен  фаунанын
198

кептеген  TypAepi,  популяциялары  TipmiAiK  ететш  экологиялык; 
куысына эсер етуд а  Табигатта зиянды турлер болмайды, барлык, 
турлердщ айналасы уппн бДрдей пайдасы бар.
Биоталардьщ тузДлуД, пайда болуы  миллиондаган жылдар бойы 
ж урш   келдй  Барлык; 
TipmiAiK 
ф ормалары  
6ip-6ipiMeH 
тыгыз 
байланысты.  Технологиялы к,  дам уды н  арк;асында  адам  осы 
байланыстарды  бузуда.  П алеонтологтарды ц  айтуы  бойынша, 
б1здщ  г е о л о ги я л ы к ; 
Aayip iM i3A e 
К а з а х с т а н   м ен  
C i6 ip  
территориялары нда  TipmiAiK  еткен  мамонттардын,  ж у н д ес 
мутзтумсык,тардыц,  улкен мушздд бугылардьщ, алып туйелердщ 
ж эн е  б еге м о т т а р д ы н   п о п у л я ц и я л а р ы н   адамдар  ац  а у л а у  
нэтижесшде жойып Ж1берген. Сондай-ак, Казахстан жершде 
6ip 
кездерД 
6ip 
е р к е п т   туйелер,  к,улан,  к,абылан,  тарпан,  жабайы 
тур,  арыстан,  жолбары с,  керш  т.б.  андардын 
TipmiAiK 
е т к е т  
белпл1. Turn, 1ле тогайынан жолбарыстьщ сонгысын  1947 ж ы лы  
к,азак, аншысы атып алган. Адамнын тжелей немесе ж эне жанама 
эсер  
eTyi 
арк,ылы  ж абайы   ацдар  мен 
eciMAiKTepAi 
ж ою ды  
ж а лга сты р уд а . 
K,a3ipri 
заманды   «к,ы ры п-ж ою   эр а сы »  деп 
атайтыны да осыган байланысты.
17 кесте
/ К.азак.станда к,алыптаск,ан экологиялык, апаттар, 
оньщ типзетш зардаптары ж эне коргану жолдары
Экологиялык апат турлер1
Апаттыц зардаптары
Адаттан коргану 
жолдары
1.  Ортанын ласгануы
1. Адамдардьщ aypyFa
1
1. Ластану дын 
себептерш табу
2. Техногенд1 апат
2. Миллиондаган 
адамдардьщ к,ырылуы
2. Адамдарга упт- 
насихат журпзу, 
ондай обьекттлердд 
каладан алые жерде 
орналастыру
3. Ресурстардын 
таусылуы
3. Ел экономикасы- 
ныц  кулдырауы
3. Тшмд1 пайдалану
4. Топырак эрозиясы
4. 0тмнщ азаюы
4.  Тынайткыштар 
беру
199

Экологиялык 
апат турлер!
Апаттыц  зардаптары
Апаттан коргаиу 
жолдары
5.  Озон цабатынын 
жукаруы
5.  Ультракулгш сау- 
лелердщ зардаптары
5. 
Атмосфералык 
ауага  зиянды 
газдарды 
ж
1
бермеу
6.  Табигат апаттары  (жер 
сш ата, сел жэне т.б.)
6.  Адамдар  шыгынъщ 
кептш,  экономикалык 
шыгындар
6.  Алдын-ала дай- 
ындык, жург!зу ЖЭН€ 
олардыи  болуыя 
алдын-ала 
хабарлау
7.  Сирек  жэне жойылып 
бара  жаткан  турлерд! 
сактау
7.  Экологиялык, тепе- 
тездистш  esrepyi, 
осшдштер,  топырак,
7.  Кызыл 
ютапка 
енпзу,
жинауга, 
аула у га 
тыйым  салу, 
корыктар  ^уру, 
корын  кебедту
8.  Шелейттену  ушырауы 
жамылгысынын  бузылуы
8.  Топырак,  эрозиясы, 
вшмнщ  азаюы, 
экологиялык;  тепе- 
тенддктщ  бузылуы
8.  Зиянды 
антропогеим 
есерлерд!  азайту
К,азак£танда табиги жайылымдар басым. Ьилизде есьмднсгердщ 
570  ООО  Typi  еседх.  Онын  506  Typi  к,оргауды  кджет  етш  отыр. 
Жойылып  бара  жат^ан  турлерд1 сантал  к;алу мак,сатымен  1981 
жылы  «Кызыл  питан»  шыгарылды.  Онын  ма^саты  си рек  жене 
жойы лы п  ба р а   ж ат ^ ан   турлерд1  есепке  алып,  оларды  
кдмкррлыеда алып, ^орьщтар уйымдастыру.
Бпдщ  жер1м1э  двр1л1К  еамдштерге  де  бай.  О лар  кебше  1ле 
ж ене  Ж о н г ар   Алатауы ,  Алтай   таулары   мен  К аратау  тау 
жоталарында кап шогырланган. Эсзресе алтын тамыр,  марал оты, 
дарм ене, 
жусан,  к,ылша,  шайк,урай,  жалбыз, бвйшешек, байбак* 
туймедак,,  мынжапырак,, тау жуасы,  сарымсак,, тасжарган. ал тай 
раугашы,  к,ызылжидек,  сасыр  ж эн е  т.б.  квптеген  турлер! 
медицинада колданылады.
Казакстанда  д арш к   есдодйстермен  к,атар  си рек  к езд есетт, 
свндхк eciMAiK турлер1 де кеп. Олардык да саны азайып барады. 
Мысалы,  Каратау аймагында еамдпстердщ  1500 Typi всед*.  К дяр 
кен-байтац  даламыздан  кызгалдак,тардын  квптеген  турлера, 
к^ызыл  адыраспан, cereri сасыры,  1ле бернца ра м ты ,  1ле ушкаты,
200

жатаган  шырша,  алтай  к,аск,ыр  жидеп,  кэдДмп  nicTe,  жщппке 
кекнер,  алмурт-ш еп,  сары  тунгиык,,  шык;швп,  м еруертгул, 
жабайы жузгм жэне т.б. бДрте-бДрте жойылып барады.
Адам  бугш п  кунге  дейш  жануарларды  пайдаланумен  6ipre 
олардьщ кейбДр турлерш щ жойылуына да ce6emni болып отыр. 
Мысалы,  Д.Фишердщ  мэлДмей  бойынша  1600  -mi  жылдан  6epi 
сугк,орекплердщ 36,  кустардын 94 туршщ жер бетшен бДржола 
жойылып кету! -пкелей адамдардьщ к;атысуымен болтан. Сонгы 
100 жыл шпнде К,азак,станда жануарлар дуниеа саны мен сапасы 
жагынан квп взгерДске ушырады. Оган тжелей эсер етш отырган
— антропогендж факторлар. Казахстан аумагында к,аз1рдщ езшде 
300-ден  аса  жануарларга  ж ойы лу  K,ayni  твнш  тур.  Олардын 
к;атарына  -   к,ар  барысы,  кудыр,  к,ызыл  каск,ыр,  арк,ар,  успрт 
к,ойы,  тауешю,  к,абылан,  дала  мысыгы,  cuveyciH,  каракуйрык, 
камшат,  как  суыр,  к,оныр  аю,  кузен,  сусар,  кундыз,  к;араквл, 
сабаншы,  ж эне  т.б.  жатады.  А л   щустардан  -   улар,  дуадак,, 
безгелдек,  сацырау  к,ур,  булдырык,,  ак,к,у,  дегелек,  к;ок,ик;аз, 
реликт! шагала,  сары ала к,аз, шалшьщшы т.б. атауга болады.
Казак,станныц  ш ж у-марж аны   аталган  Балк,аш,  А ла к э л, 
Маркдкел,  Зайсан  т.б.  кэлдерД  сонгы  жылдары  адамнын  ic- 
эрекетшен тартылып, кэп эзгерктерге ушырап отыр. Каспий мен 
Арал тещзшщ экологиялык жагдайы ете нашар.  Арал тещзшщ 
ден гет 17 метрге тэмендеп отыр. Тещздщ туздылыгы квтерШп, 
кэптеген  кэсштж балык,тар  тДршиигш жойды.  А л   Каспий тещзД 
мунай вшмдер1мен уланып ондагы ттрш тк иелерше ете зор 
Tepic 
эсер етуде  (тещз балык,тары мен  кустар  элема,  итбальщтардын 
КЬфылуы жшлеп кетп).
Жануарлар дуниесш калпына кел-прудщ 4 непзп шарты бар. 
Олар:  аулауга  тыйым  салу,  и р ш ш к   ортасын  бузбау,  к,олдан 
кэбейтуге  бешмдеу,  лабораториялык,  жагдайда  гендж  корын 
сак,тап калу жумыстары.
К,азацстандагы eHAipic налдьщтары. Казак даласында казДрп 
танда 30 млрд тонна калдык, жатыр. Онын 6,7 миллиарды -  улы, 
5  миллиарды  —  тау-кен енддрюшщ  ушндишрь  Олардын  катары 
Ак,тебедеп хром, Павлодарда титан,  ферум, т.б. к,алдык,тарымен 
сонау  кенес  кезшен  6epi  жыл  сайын  толыгып,  толысып  к еле 
жатыр.  Кошкар-Атадагы  уран  к,алдыгы  300  миллион  тоннага, 
Акмола облысындагы радиоактивп калдык; 45 миллион тоннага 
жетсе,  «Тещзшевройлдын» жаньшдагы куюрт уйшдю де бижтеп 
барады.  А л   Ею бастуз  кем!р  кенш щ   imiHeH  пайдасыз  деп
201

шыгарылган  та у-теб е  уйш дш щ   б щ к т т   630  метрдд,  аумагы  60 
шак,ырымды  алы п  ж аты р.  О сы дан  бйрнеше  ж ы лд а р   буры н, 
элем деп  к,алдык,тардьщ бэрш  екелш  Казаксганта  кемеш з деген 
у  с ины е  та  болганы   ж ен е  оган  цогамнын  к,аншалык,ты  к,арсы 
турганы да белгьи.
Калдыктарды  ен д еу  Казакстан бойынша  А лм аты   саласында 
гана ж узеге асырылуда. Республикада енеркэсш, турмыстык, жене 
баекд да к,алдык,тарды есепке алу, оларды залалсыздандыру мен 
к ом у  ш аралары   е т е   наш ар  дам ы ган.  О н ы н   у е т ш е   м ун д ай  
к,алдык,тар епщандай к,оршаусыз ашык, аспан асгында жатыр.
2004  ж ы лгы   мел1меттер  бойы нш а  Казакстанда  корш аган 
ортага шыгарылган у лы к,алдьге,тар колем! 3,58 м иллион тоннага 
ж егп .  Статистика  м з л 1м еттер1 бойынша.  б у п н п   кунде  елдмгзде 
жиналып калган к,алдык,тардьщ  10% гана кайта внделед! 90% сол 
куйшде жатыр.  Ж а лп ы  кептеген елдерде к,алдык;тармен жумыс 
icreyAJ ретке келтпрш отыратын зан кабылдантан. Америкада да, 
Европа  е л д е р 1  мен  Ресей де  д е  м ундай  зан  бар.  Д у н и е   ж у з! 
бойынша Казак,станда  гана ондай зан жок.
К а за хст а н   п о л и г о н д а р ы .  Р е с п у б л и к а   ж е р г а д е   с о гы с  
полигондары болтан аумактар 30 млн гектардан асады.  Мундагы 
согыс  техникасынын  к,алдык,тары,  ракета  сыныктары,  бакы лау 
о б ь ек п л ер !  eni6ip  к е м у о з   шашылып  жатыр.  О лар   непзш ен  — 
Семей,  Нарын,  А згы р,  Тайсойган,  Байконыр  гарыш  айлагы, 
С ары шага н сынак полигондары.
Ш ы гы с  Каза^станны н 
19  м лн  гектар  жер|  40  ж ы л  бойы  
ялролык,  сына к,тын  полигоны   болды.  Осы  ж ерлерде 
1949-1989 
ж ы лдары   аралы гында  атмосферада  -  27,  ж ер  бетш де  — 
183. 
калгандары ж ер астында ялролык, сынактар болды.
Ялролы к кару дан тек атом бомбаларын  сынаумен  шектелмей. 
полигондарда согыс ракеталарын, т.б. техникалары да сынакган етш 
отырды.  Батые  Казакстан  аумагьшла 
1966-1979  жылдары  24  per 
ядролык кару сыналган. Сонын шпнде Азгыр полигоны гана 6,1 мын 
гектар жердд алып  жатыр.  Мундай сынактар 
1968-1970 жылдары 
Успртте де жасалган. С о л  сиякты ip» полигондар мтарьш а А  тырлу 
облы сы ны н  Тайсойган,  Балкаш  кел>  манынлагы  Сарышаган, 
Ташкент-4 сынак аландары мен Байконыр гарыш айлагы да жатады. 
Осы  аймактарда  радиоактивт»  заттардьщ   (кадмий,  стронций, 
коргасын) шекг! мелшер! бфнеше есеге к еб ей т  кеткен.
П оли то ндардын  шпнде  Сем ей  e w p i  ен   кеп  зардап  шеккен 
аймак.  М у и д а   атом   к а р у ы н   с ы н а у л ы н   гы лы м и   о р т а лы ты
202

орналаскдн. О л  -  Курчатов каласы. Бурынгы Семей облысынын 
А б а й ,  Б еск а р а га й ,  Ж а ц а с е м е й ,  А б ы р а л ы   а уд а н д а р ы н ы н  
аумак,тары  атом  сынак,тарыньщ  ордасы  аталып,  ей  кеп  зардап 
шеккен экологиялык, апатты аймакда айналды.
П олигондарга  пайдаланылган  ж ерлердщ   ауа,  су,  топырак,, 
Turn 
еомджтер жабыны радионуклеидтермен ластанып, ауа жэне 
жер асты су лары аркылы мындаган километр жерге тарайтыны 
б елгШ .  КазДрдщ  езш де  Казак,станда  2,6  млн  адам  мутагенез 
ауруымен есепте тур. КатерлД 
iciK, 
кан аурулары,  сэу лелж  ауру, 
жуйке ауруларымен ауыргандар санынын керсеткиш б у л  аймак,та 
республика бойынша ен жогары.
18 кесте
\  Экологиялык, жагдайы нашар аумактардагы халыктын 
денсаулыгы туралы  деректер 
(Э.Бейсенова ж эне т.б. бойынша,  2004)
Аймактар
Ауру турлер1
1. Арал enipi (Кызылорда, 
Оцтуст1к  Казакстан 
облыстары);
Журек, кан кысымы, жукпалы 
аурулар,  жуйке аурулары, 
Tepi 
аурулары;
2. Семей ядродьш, сынак 
аланы  (Шыгыс Казакстан, 
Павлодар,  Караганда 
облыстары);
Катерл1 
iciK, 
кан аздык,, саулелж, 
жуйке, сез1М мушелер1, 
екпе-тыныс жолы аурулары, 
ак,ыл-естщ ауысуы;
3.  Солтуспк Казакстан;
Жукпалы аурулар,  жуйке 
аурулары, кан кысымы, 
екпе-тыныс жолы аурулары;
4.  Жамбыл,  Оцтуспк 
Казакстан облыстары;
Жукпалы аурулар,  жуйке 
аурулары,  туок тасгау,  суйек, 
булшык; ет, ту а бггкен
5.  Атырау,  Мангыстау 
облыстары.
Жукпалы екпе-тыныс жолдары 
аурулары, 
Tepi 
жаралары, 
кембагал  балалардыц  туылуы.
Полигондар зардабьш шешу проблемасы кун тэрпбш де тур. 
Осы  тургы да  «С ем ей   полигоны   аймагындагы  тургындардын 
денсаулыгын зерттеу жэне сауыктыру шараларын уйымдастыру»
203

(1992,  1995  ж ж .)  тур а лы   манызды  к уж аттар  кабылданды. 
Полигондардын  коршаган  табиги  ортага,  жерплисп  халык,М 
т и п з ге н   зардабы н  ж э н е   радиоактивTi  к алды ктарды   ж о ю  
проблемасы хальщаралык. мемлекетпк децгейде жургтилу! керек. 
Болашакта полигондар аймагындагы булгаген жерлердщ калпына 
келш, табигат тыныштыгы орнайды деп сенемй:
9.4 
К а эа к ст а н д а гы   с у   а й д ы н д а р ы н ы ц   э к о л о г и я л ы к  
жагдайлары
Арал  тещ а,  Балкаш  к ел1 сиякты  улкен туйык су  айдындары 
антропогендж есерге ушырап жатыр. Нэтижесшде олар ластанып, 
д ен гей лер 1  темендеп,  акыр  соныида  бДртутас  табиги  кешен 
б о л у д а н   калады .  Б у л   б алы к   ш аруаш ы лы гы на,  клим атты к 
езгерктерге алып келедь Буган Арал тевдз! мысал бола алады.
Арал  Teni3iHin апатка  ушыраганга  дешнп  келеш   -   1066  км2, 
терещ и п   30-60  метр,  тузд ы лы гы   10-12%  болган.  С о л   кезде 
жылына 50-150 мын тонна балык ауланып, тещз жагасынан едаутр 
мелшерде булгы н Tepid игерьдген.
А рал enipiHiH тургындары  1970  жылдарга дешн алеуметпк- 
экономикалык  тургыдан  жаксы  камтамасыз  еп лген   болатын. 
Тевдз  евдршдеп  елдд  мекендерде  17  балы к  колхозы,  10  балы к 
ендейтш   зауы т  ж ан е  2  балы к   комбинаты  туракты   ж умыс 
1стеген.
1960 жылдардан бастап Арал ещрш игеру  колга алынды. Осы 
аймактагы  игер1лген  ж ер  квлем1  бурынгыдан  Озбекстан  мен 
Тажжстанда  1,5 есеге, Туржменстанда 2,4 есеге,  Казакстанда  1,7 
есеге  ecri.  1971-75  жылдары  сугарылатын  жер  калем)  Фергана 
жазыгында  1,1  млн гектарга дешн, Онтуспк Казакстан облысында
-   427  мын,  Кызылорда облысьшда  -   228  мын гектарга  улкейдь 
Сырдария  азешнщ  су  агысы  1950-70  жылдары  Кайраккум  (4,2 
км3),  Шардара  (5,7  км3),  Шарбак  (2,0  км3),  Энмж ан  (1,7  км3)  су 
коймаларымен  реттелш  отырды.  А л   Амудария  мёк  Сырдария 
бойындагы хальщтын саны  1960-87 жылдар аралыгында 2,2 есеге 
артты.  Игерьлетш  ж ер  келемш ш   артуЫмен,  халы к  санынын 
есу!мен  суга  деген  каж етплж   те  артты.  Осыган  о рай  1970-80 
жылдар аралыгында Аралга  куйылатын су  мвлшерГ азайды. Ею 
взен  бойындагы  суды  мол  кажет  ететш  курии  пен  макта  в а р у  
ici каркьтдап дамыды.  1960-65 жылдары Арал т е ш з т е  жылына
44  мын  м3 су  к,уйылса,  1990  жылдары  б у л   eid  есеге  азайды. 
Натиж еанде  тен!з  децгей!  кей  ж ерлерде  тш п  23  метрге  д е й т
204

темендеп, су айдыны 30-200 км-ге кыскарды. Судыц туздылыгы 
40%fFa  артып,  е ю   е з е н   бой ы н д а гы   ш аруаш ы лы к,тарда 
тынайткыштар  мен  химиялык,  препараттарды  к,олдану  бурьш 
болмаган  дэрежеге  ж етп.  Тыцайткыштарды  пайдалану  10-15 
есеге  ecri.  Осындай  антропогендпс  ф акторлар  А р а л   enipni 
экологиялык, апатк,а ушыратты. Кургап калган тещз тубшен жыл 
сайын  коршаган  ортага  зияндылыгы  ете  жогары  2  млн  тонна 
тузды шандар кетериип, желмен тарайды.
Арал тещзшщ апатк,а ушырауына себеп болтан факторларга:
'-'жергтлисп жердщ тарихи-табиги ерекшелистерш ескермеу;
-  ауыл  шаруашылыгын  дурыс  жоспарламау,  судын  корын 
есепке алмау;
-  суды  ете  кеп  каж ет  ететш   Kypinr,  макта  дакылдарын 
барынша кебейтш ж1беру;
- жердд игерудщ агротехникалык, шараларын сактамау жэне 
суды унемдд пайдаланбау;
- табигат ресурстарьш пайдалануда Ж1бер1лген кателжтер мен 
оны менгерудщ гылыми тургыдан непзделмеу! ce6enTepi жатады.
Арал ёщршдей туындап отырган K,a3ipri экологиялык; апаттар 
эсершен онын еамджтер жэне жануарлар элем! жойылып 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: