Адам жане орныкды даму концепциясынын ортак, максаттары

8. ТАБИГИ РЕСУРСТАР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ 
ТИ1МД1 ПАЙДАЛАНУ
K,a3ipri танда непзп галамдык, экологиялык, мэселелердщ 6ipi
- табигат байльщтарын унемд1 пайдалану мэселелер! болып отыр. 
©йткеш 
6 i 3  
коршаган ортамен унемп байланыста болып табигатк,а 
веер  етш  отырмыз.  Адамзат  к,оршаган  ортага  антропогендж 
взгер1стер  affceMn,  одан  квптеп  пайда  кврш   отыр:  ауыл 
шаруашылыгы  жене  енерквеш  дамуда,  калалар  салынып, 
ландшафтар  керкейш  жатыр.  Алайда  антропогендж  эсердщ 
коршаган ортага жагымсыз жактары да болып жатыр.  Мундай 
келеназ экологиялык, жагдайлар гылыми-техникалык, прогресгщ, 
когам дамуынын эрекеттер1 емес, болып жаткдн технологиялык, 
жене  экологиялык;  саясатка,  экологиялык  бШмнщ  твмен 
болуына,  кейб1р  техникалык,  жене  экологиялык,  шеш1мдердщ 
дурыс болмауына байланысты. Табиги байльщтарды  ысырапты 
пайдалану, 
енеркэейг  ж ане  турмыстык;  к;алдык,тар, 
автокелштерден шыгатын газдар жэне т.б. бносфераны мейлшше 
ластауда.
1992 
жылы  Рио-де-Жанейрода  коршаган  ортаны  коргау 
туралы  болган  BYY-ньщ  конференциясында  адамзаттын  бул 
жолмен дамуы орны толмас катастрофага алып келетйп туралы 
айтылды. Биосферанын барлык, компоненттер16ip-6ipiMeH тыгыз 
байланысты. Экологиялык, "пзбектщ 6ip жершде болган esrepicrep 
йзбектщ баска да  жершде мшдегп  турде  байк,алады.  Б1ртутас 
жуйе ретшде биосфера дамуынын жалпы зандылык,тарын б1лмеу, 
элеуметпк денгейде ол кдгидаларды ескермеу адамзатты ауыр 
жагдайларга алып келетшш естен шыгармауымыз керек.
8.1 Табиги ресурстар жене олардьщ класснфикациясы
Табиги ресурстар  -   адамнын  ез  муктажын  камтамасыз  ету 
жэне  кездеген  мадсатына  жету  ушш  пайдаланатын  коршаган 
ортадагы  заттардын,  кубылыстардын,  табиги  йенелердщ 
жиынтыгы. Оларга ауа, кун, ж ел, су, жер, орман, табиги курылыс 
материалдары, пайдалы казбалар жэне т.б. жатады.
Табиги  ресурстардын 
6ipiHmi 
белпа  -   олардьщ  Typi-  Бул 
белгтге  сейкес  олар  табиги кубылыстар  (кун  энергиясы,  ж ел, 
мухиттардагы  су  денгейшщ  кетер1лу1  мен  судын  кайтымы), 
встдштер  элем1,  жануарлар  элеш,  табиги  заттар  (су,  ауа,
145

топырак)  жене  пайдалы  казбалар  (мунай,  алтын,  т.б.  эртурл) 
рудалар)  болып  бэлшедь  Сонымен  катар  пайдалы  казбала{Г 
пайдалануга  дайын  (кем
1
р,  багалы  тастар,  туз)  жэне  ендеуги 
Кажет  ететш  (мунай,  синтетикалык  тынайткыштар)  болуы 
мумкш.
Табиги  ресурстардын  екипш  белпа  -   олардын  коры.  Бул 
белпа  бойынша  оларды  саркылатьгн  жэне  саркылмайтын  деп 
беледД.
Саркылмайтын  табиги  ресурстар  -   табигатты  узак 
пайдалану кезшде саны мен сапасы езгермейтш немесе аздап кана 
езгеретш табиги физикалык кубылыстар жэне денелер. Мундай 
ресурстарга  Кун  энергиясы,  жел  энергиясы,  козгалыстагы  су 
энергиясы, жер койнауы энергиясы жатады^ Коршаган ортанын 
ауасы  мен суы  саны бойынша езгермеу
1
  мумкш,  6ipax, адамнын 
■прцплип барысында сапасы темендеу] эбден мумкш. Бул табиги 
байлыктар казгрп тандагы техника мен технологиянын кемепмен 
(су, шан, газ тазалау, сондай-ак санитарлык-гигиеналык шаралар) 
саркылмайтын бола алады.
Саркылатын  табиги  байлыктар  -   табигатты  пайдалану 
барысында  саны  мен  сапасы  езгеретш  табиги  физикалык 
кубылыстар жене денелер.
YiniHini  классификациялык  белп  —
  саркылатын  табиги 
байлыктардын  ориыиа  кайта  келул.  Бул  б е л п й   бойынша 
саркылатын байлыктардын мынадай TypAepi бар:
-  ка лп ы на  келет т   —
 еамд1ктер,  ж ан уарлар  ж эн е 
микроорганизмдер влем1;
-  калпына  келмейтШ  -   миллиондаган  жылдар  бойы  жер 
койнауында туз1лгеи пайдалы казбалар  (кара,  тусп,  асыл жэне 
сирек  кездесетш,  радиоактивт!  металдар  рудалары,  мунай,  гез 
жэне т.б.);
-  салыстырмалы калпына келетш -  
пайдалануга  Караганда 
орнына  кайта  келуа  баяу  журетш 
ресурстар 
(кунаргш  кара 
топырак. улкен жастагы агаштар -  
секвойя,  баобаб ж эн е 
т.б.)^
Сонымен  катар  бул  кубылыстардын  кандай  масштабта: 
планетада,  улкен  аймакта  (континент),  жеке  географиялык 
ауданда немесе белгш 6ip экожуйеде журш жатканын ескергеи 
жен.  Мундай  артурлЛ  масштабта  карастыру  кезшде  табиги 
байлыктын  6ip  ту pi  саркылатын  да  немесе  саркылмайтын  да 
болуы мумкш (41 сурет).
146

Табиги
ресурстар
~ ~ Г ~
Саркчылатын
Жер
Хчоннауы
Кун 
энергия сы
Жел 
энергия сы
Су
энергия сы
|  Саркылмантын
Ь^алпына к еле пн
0с№1Д1хтер
елем!
Жануарлар
зл е м
Мнкроогргаытмдер
алепп
■ " ч
Калпына
келмейтш
Б^аэба
отындар
—
Панд алы 
К аз б ал ар
41  сурет.  Табиги ресурстардыц классификациясы
Жогарыда  айтылгандай,  табигатты  пайдалану  — к,оршаган 
орта  байлыгын  адамньщ  TipmiAiri  ушш  пайдалануы.  Адамныц 
табигатты  пайдалануы  терт  турлк  пйршшгт камтамасыз ету, 
шаруашылык,-экономикальщ, денсаульщ ушш жэне мэдени тургыдан 
болады.  Оньщ  шпндеп  ей  бастысы  приадш н цамтамасыз  ету 
болып табылады. Ягни, тыныс алу уппн ауаны пайдалану, шелш 
басу  уппн  су  inry,  тамак,тану .ушш  ес1мджтер  мен  жануарлар 
элемш пайдалану.
Шаруашыльщ-экономикальщ 
Typi 
де адам ушш тек пайдалану 
болып табылады. Экономика субьекплер1 (фабрикалар, заводтар, 
ауылшаруашылык 
eHAipic 
орындары)  табиги  ресурстарды 
пайдалана  отырып  адам  ушш  кунделжт1  к,ажегп  тауарларды 
e H A i p e A i .
Ауруларды  емдеу  жэне  профилактика  шаралары  ушш  де 
табиги ресурстарды  (тау ауасы, емдж балшьщтар, минералды су 
KS3Aepi) 
пайдалана отырып адам денсаулыгын тузейдь
Адамньщ мэдени жэне танымдык, кажетплжтерш етеу уппн 
табигат  сулулыгы 
м э д е н и  
тургыдан  да  пайдаланылады.
147

Сондьщтан  да  табигат  сулулыгын  керу  ушш  Ж ер  шарынын 
кептеген жерлерше туристер агылып келш жатады.
Табигатты тшмдд пайдаланудын мынадай ерекшелжтер» 
бар:
-  табиги байлык,тарды пайдалану оларды орнына келтдрумен 
катар  журуд  керек  (орнына  кайта  келетш  табиги  байлыктар 
ушш);
-  табиги байльщтарды кешендД пайдалану;
-  табиги байлык,тарды кайта пайдалану;
-  табигатты коргау шараларын жургдзу;
коршаган  табиги  оргага  антропогендш.  кысымды  азаЗату 
уппн жана технологняларды ёцадру.
Жер койнауындагы ресурстарды пайдалану каркыны 
алдагы 
уакытга  темендемейтш  болса,  олардын  коры  азаятыны  сезаз. 
Галымдардьщ болжамы бойынша, мысалы, алюминий рудасыныи 
к,оры  500-600  жыл га,  тешрдШ  —
  150,  мырыштыю  —
  200-230, 
к,оргасындыю  — 20-30 жылга жетедд екен. Осындай дагдарыстан 
шыгу ушш ресурстар корын унемдд пайдалану, сактау жоне 
жана 
Корларын  барлау,  кайтара  пайдаланатын  шик1затты  колдану, 
металл  сыныктарын  к,айта ендеу,  кунды  жане сирек кездесетш 
металдарды,  )стен шыккан аспаптарды кайта  жендеу жане тагы 
да баска шараларды )ске асыру кажет.
Табигатты тшмдд пайдалану ережейнщ бузылуы салдарынан 
Калпына 
келмейтш ресурстардын катарына сонгы уакытта туты  
су,  оттег!  жэне  т.б.  к,осылды.  Ce6e6i  булардын  пайдалану, 
шыгындалу  каркыны  табигаттын  езддгднён  калпына 
келу 
каркьшыная асып кетуде.
Топырак -  барлык материалдык иплиспн непз!, ал онын непзп 
касиеп  -   онын кунарлылыгы.  Топырактын тузьлуд ете 
курдел1, 
api узак журетш процестерлдн 6ipi. Топырактын кунарлылыгын 
аныктайтын  к.араипрШдшщ непзп мелшерт жинактайтын  1  см 
калындык,тагы бетта к,абатынын туздлудне 100 жылдай, 20 см 
кабат 
Калындыгьшын Туз
1
лушё кемшде 5-7 мын жылдай уакыт 
кажет. 
Ал  осы  кабатты  жоюга  тузьлу  мерз1м1мен  салыстырганда  кеп 
уакыттын кджеп де жок, ец api кеткенде бдрнёшё жылда (жедел 
эрозия  натижесшде  20-30  жылда)  кунарлылыгынан 
айыруга 
болады. Топыракты ендеуге Дурыс технология колданбау, 
ауыл 
шаруашылыгын эксгенсивп турде журпзу, ормандар 
алкабынын 
к,ыск,артылып  отырылуы  су  жене  жел  эрозия  процестернпн 
кущеюше алып келедд.
Сонымен,  топырак калпына  келетш ресурс болганымен,  оны
148

тек катан к,олдану тарт1б! арк,ылы гана калпына келтарш немесе 
бузбай  отыруга болады.  Атап айтсак,,  дуние жузшде эр  адамга 
шак,к,анда енделетш топырак,тын мелшер10,28 гектарды курайды. 
Ресейде эр адамга шакданда келетш епспк жердщ кэлеш 0,94 га, 
АКШ-та  —  0,3  га,  Кытайда  —  0,1  га,  Германияда  —  0,15  га, 
Улыбританияда  -   0,13  га,  Жапонияда  -   0,04  га,  Казакстанда  -  
2,25  га.  Жарамды  жер  к е л е т   барлык,  елдерде  жылдан-жылга 
азаюда.
Сонгы 400 жылдыц цшнде Ж ер бетшен кустар мен суткорекй 
жануарлардын  130 
Typi 
жойылып  кеткен.  Кызыл  гатапк,а  жыл 
сайын  жойылуга  жак,ын жануарлар  мен  еамджтердщ  бхрнеше 
турлер1 енуде. Атап айтк;анда, к,аз1рдщ взшде жойылуга жак,ын 
жогары сатыдагы вамджтер,  омыртк,алы жануарлар мен кейбхр 
жэндш тер  турлерш щ   саны  10  мыннан  асып  отыр.  Кейбхр 
жануарлар 
Typi 
тек хайуанаттар багында гана сак,талган.
K,a3ipri 
кезде  дуние  жузгнде  2,5  млн-га  жуык,  биологиялык 
турлер белгШ. Онын 74% тропикалык, белдеуде,  24% к,оныржай 
аймак,та болса, тек 2% полярльщ белдеуде таралган. Дегенмен бул 
деректер  эл1  толык  емес.  Сонгы  жылдардагы  дуниежузШ к 
гылыми-техникалык  прогресс  нэтижесшде  адам  когамынын 
табигатка зиянды эсерлершщ кэбеюшен турлер саны жыл сайын 
азаюда. 
Ka3ipri 
танда  дуние  жузшде  жыл  сайын  1-ден  10-га 
дешнп жануарлар турлер1 жойылса, апта сайын 
6ip 
еамдж  
Typi 
жойылады  екен.  Ал 
eciMAiKTiH  6ip  TypimH 
жойылуы  усак 
жэнджтердщ 
6ipHeme 
турлерйпн  жойылуына алып  келед!.  Бул 
жагдай  элемдег!  биологиялык  тепе-тецдйсп  бузып,  квптеген 
экологиялык 
Tepic 
жагдайларга экеледд.
Салыстырмалы  турде  калпына  келетш  ресурска  табиги 
ресурстардын манызды турлершщ 
6ipi 
-  орман ресурстарын да, 
эаресе агаштарды жаткызута болады. Б1здщ планетамызда орман 
алкаптары  азаюда.  Онын 
6ipAeH-6ip  ce6e6i 
-   агаштарды  кесу, 
ауыл  шаруашылык  дакылдарына  жэне  жайылымдарга  жер 
дайындау. Ауыл шаруашылык, дак,ылдарьга егуге жер дайындау 
y m i H  
Африкадагы  тропикалык  ормандардын  70%,  Азиядагы 
ормандардын 50%,  Америкадагы тропикалык ормандардын 35% 
жойылган.  Орман  алкаптарынын  кыск,аруы  квптеген  елдерде, 
сонымен  катар  Ресейде,  Казакстанда  (Кызылорда,  Жамбыл, 
Онтуспк Казакстан облыстарында сексеутлдд кесу мен Солтуспк 
пен  Шыгыс  облыстардагы  врттер)  каркынды  журуде.  1980 
жылдары  тропикалык  ылгалды  ормандар  11,3  млн  гектарга
149

жойылса,  1990 жылдары  16,8 млн-fa, 2000 жылы  19,4 млн гектарга 
жетп. Бул керсетюштер орманнын табиги жэне жасанды жолмен 
кдлпына  келу  к,арк,ынынан  асып  туседь  Орта  есеппен  10  га 
оталган орманга  1  га гана орман агаштары отыргызылады.  Жыл 
сайын  ж ер  бетш деп  ормандардын  жалпы  ауданы  1,5-2%-га 
азаюда. 
EriH 
шаруашылыгынын дамуына дей1н элемде 6,2 млрд. 
гектар  орман  болса,  к,аз1р  онын  4,0  млрд  гектары  гана  кдлган. 
Сондай-ак, сонгы жылдары ормандар экожуйесше атмосфералык 
ауанын ластануы да крлайсыз эсер типзуде.
8.2 Су ресурстарын коргау
Жалпы планетарлык, денгейде су саркылмайтын ресурстарга 
жатады.  Вйткеш  онын  жалпы  планетадагы  мелшер
1
  мухит, 
атмосфера жэне к,урылыкта унем1 журш отыратын су айналымы 
нэтижесшде толык,тырылып отырады. Су планетамыздын 70,8% 
белотн  алып  жатыр.  Буюл  су  к,орынын  97%  Элемд1к  мухиттщ 
улесше тиёдь Тущы сулардын кеппплип (70%) к,ар жэне муздыктар 
турщде. Ж ер асты сулардын енппсше тущы су корларынын 23% 
тивдх.
Ka3ipri  танда  тущы 
сулардын  эртурл1  ластаушылармен: 
пестицидтермеи  ж эне 
химикаттармен,  мунаймен  ж эне  мунай 
втмдер1мен 
ластануы 
непзп  мэселелердщ  6ipi  болып  отыр. 
0неркэс1ПТ1  елдерде  су 
айдындары  мен  су  коймаларынын 
ластануы 
куннен-кунге 
артуда. 
Темендеп  кестеде  внеркэсш 
сулары ндагы   кейб!р 
о р га н и к а л ы к   заттар д ы н   мвлшёрд 
керсеттлген.
8 кесте
Онеркэсштйс агын сулардагы ластаушы заттардын мвлшер! 
(Э. А. Арустамов бойынша, 2005)
Ластаушы  заттар
Элемдш  масштабта, 
(жылына млн/тонна)
Мунай ешмдер!
26,563
Фенолдар
0,460
Синтетикалык талхпыцтар 
etuvipiciHAeri к,алдык;тар
5,500
0<пмд1Ктерд1Н органикалык, 
к,алдыктары
0,170
Барлыгы
33,273
150

Мухиттардыц  мунай  жэне  мунай  ешмдер!мен  ласгануы  бугал 
дуние жузгнде мунай ешмдерш кегггеп колданута байланысты больш 
отыр. Осыныц эсершен тещз шельфтершде мунай енддру, танкерлык, 
флот  дамуда.  Мунай  ендДру  ж эне  оны  тасымалдау  кезшде, 
Кубырларда  жш  авариялар  болып  нэтижесшде  мухит  бетшде 
мунайлы дак,тар жуздеген, мындаган километр жердд ласгайды.
[Су  ресурстарына  жэне  ондагы  TipnruviK  иелерше  Tepic  эсер 
ететш  заттардын  6ipi,  енеркэсш  орындарынан  белшетш  улы 
синтетикалык, заттар. Мундай улы заттар енеркэсш орындарында, 
транспортта,  коммуналдьщ-турмыстык, шаруашыльщта кещнен 
колданылуда. Агын сулардагы бул заттардын мелшерД эдетте 5- 
15 мг/л-дд курайды. Ал осы заттардын шекп мелшерД бар болтаны
0,1  мг/л-Ai курайды^
Баска  ластаушылардан:  металдарды  (сынап,  коргасын,  мыс, 
марганец,  калайы,  мырыш,  хром),  радиоактивта  элементтердД, 
ауыл шаруашылыгы eric алкаптарынан жэне мал шаруашылыгы 
фермаларынан  тусетш  улы  химикаттарды  атаута  болады. 
Металдардыц шпнен су коры ушш ен Kayinrici сынап,  коргасын 
жэне олардын косылыстары.
Су  корларыныц  ластануыныц 
6ip  Typi 
— жылулы  ластану. 
©неркэсш  орындары,  электр  станциялары  су  айдынына  жылы 
суларды  жш   тегед1.  Бул  ез  кезегшде  су  температурасыныц 
кетер1луше  алып  келедь  Судыц  температурасы  кетер1лтенде 
онда 
oTTeri 
мелшер1 азайьш, судагы лас косылыстардыц улылыгы 
арта  туседд  де  биологиялык  тепе-тецд
1
лж  бузылады.  Лас  суда 
температураньщ кетерДдуДмен ауру коздыргьпп микроортанизмдер 
мен вирустар жылдам кебейе бастайды. Сосын ппкен су аркылы 
организмнщ шпне тусш эртурл1 аурулар тудыруы мумкш.
Ж ер асты сулары кеп аудандарда тущы сулардын кез1 болып 
табылады.  Ал айда сонгы кезде адамныц шаруашылык 
TipmiAiri 
барысында кептеген жер асты сулары да ластануда. Адамзат ез 
Кажет1  уппн  ту т ы   судын  орасан  кеп  мелшерш  пайдаланады. 
H eri3ri  туты нуш ы лар  -  енеркэсш   орындары  ж эн е  ауыл 
шаруашылыгы.  Сондай-ак  тущы  суларды  кеп  пайдаланатын. 
салаларга  -   тау-кен  орындары,  химия,  мунай  химиясы,  кагаз- 
целлюлоза,  тамак  енеркэсштер1  жатады.  Булардыц  енппсше 
бугал енеркэсйже жумсалатын судыц 70% келедд.
Ka3ipri 
тацда адам коммуналдык-турмыстык кажегплМ ушш 
де суды кеп пайдалануда. Колданатын судын мелшёр1 аймакка, 
eMip 
суру  денгейше  байланысты  адам  басына  шакканда  3
151

литрден 700 литрге дейш келедд. ©ткен 50-60 жыл цпщдеп суды 
пайдалану  мэлдметтерше  суйене  отырып,  жыл  сайын  суды 
пайдалану артып, табигат ушш орны толмайтын судын мелшерд 
4-5%-ды  курайтыны есептелген. Суды пайдалану жэне ысырап 
ету осы к,арк,ынмен жалгаса берсе,  халык, санынын есуше жэне 
eHAipic орындарынын дамуына байланысты 2100 жылга адамзат 
тущы судын бутил к,орын тауысуы мумкш.
Каздрп  кездщ  езшде  тущы  судын  жепспеу!,  су  ресурсгары 
жетюлйсп  жерлердщ  езшде де  байк,ала  бастады.  Тущы  сумен 
кала халк;ынын 20%,  ауыл халк,ынын 50% канагаттандырылмай 
отыр.
(Сумен  в;амтамасыз  ету  Казакстанда  аумактар  бойынша 
6ipxeAKi таралмаган.  Сумен тек Шыгыс Казакстан облысы гана 
жак,сы  камтамасыэ  еплген  (290  мын  м3/1  км2).  Ал  Атырау, 
Кызылорда  жэне  Мангыстау  облыстары  сумен  жетгалйгаз 
камтамасыэ  етдлген.  Жалпы  Казак;стан  бойынша  табиги  су 
ресурсгары туралы мэлометп 9 кесгеден керуте болады.
9 кесте
Казакстаиньщ 
непзп су ресурстары 
(Ж.Б. Акбасова, E.Y. Жамал беков жэне т.б. бойынша, 2007)
Су ресурстарыньщ кез!
Сипаттамасы 
Жалпы  саны
А уланы мец колена
Тенщдер: 
Каспий,  Арал
2
371000  км2  (уз- 
ындыгы  1200 км, 
еш 
320 км)
Келлер: 
Балдаш,  Алакел, 
Тешз, 
Сасьщкел
= 50000,  сонын 
шпнде 
СоАтуспк 
Казакстанда 
—
  21500, 
жэне т.б. Орталык 
жэне Онтуспк 
Казакстанда  -   17500
15.6  мын 
км2
4.6  мын 
км2
©зендер:
Ергас (4500 
км, 
Казакстанда  —
 
1700 км), 
Сырдария 
(3000 
км), 
Орал 
(2500 
км), Еал, 
Тобыл, 1ле,  Шу.
>  7000
Узындыктары 
>  1000  км
152

Су ресурстарынын кез1
Сипаттамасы 
Жалпы  саны
1уданы  мен  квлеш
Сарысу,  Нура, 
Торгай, 
Емб1, 
Сагыз, 
1лек, Улкен езен,
т.б.
Узындьщтары 
>  500  км
Жер асты суы
7,5 трлн. м3
Муздык,тар
1500
2000  км2 
(120 млрд.  км2)
Термальды су 
(30 -   100°С)
800  мын  км2
Тоган мен су бекетс
>  4000
Мьщжылдык, Даму максаттарынын ece6i бойынша,  Казахстан 
халк,ынын  басым  кёппйлМ   ауы з  суды н  сап алы   к в зд е р ш  
пайдалану, сумен жабдьщтау мен санитарлык, к;ызмет керсетудд 
каржыландыру  жагынан  дэреже-децгеш  твмен  куйде  к;алып 
келедд. Республикада су кубьфлары же/исзнщ 70% жумыс югемейдд 
ж эн е  23%  санитарлык,-гигиеналык;  т а л а п т а р га   сай  емес. 
Журтшылык,тын  дайланган  ашьщ  ауыз  су  квздерш,  езен-кел, 
арык,,  кудьщ  суларын  пайдалануынан  ж ы л  сайын  жук,палы 
аурулар, сузек, сары ауру, тырыскак, пен цпек, аск,азан аурулары 
врппп бара жатыр. Мысалы, Атырау облысы тургындарыньщ 20% 
кермек татыган су imin,  арык, суларын пайдаланады. Таза сумен 
к,амтылган делшетш Алматыдагы су жуйелерднщ 70% турмыск,а 
жарамсыз.
Судагы химиялык, жэне улы заттардын мелшерш Мемлекетпк 
стандарт  (ГОСТ)  реттеп  отырады.  Олар  -  бериллий,  молибден, 
селен  иондары  жэне  кейб1р  синтетикалык,  ж эне  радиоактивт1 
заттар.  Бул  заттардын  эрк,айсысынын  шекп  концентрациясы  да 
эртурл1.  Одетте,  миллиграмнын  мыцнан,  он  мыцнан  6ip  белМ. 
Мысалы, мышьяктыц шекп мелшер1 -  0,05 мг/л, селен -  0,001  мг/ 
л,  бериллий  —  0,0002  м г/литр.  Мемлекетт1к  сан и тарлы ^- 
эпидемиолошялык, кызмет буюл ортальщ су жуйесшдеп: су сак,тау 
коймаларында,  оныц  жуйеге  тусер  жершде,  белшу  жуйесшде 
судьщ сапасын унаш бадылап отырады. Егер су кубыры ж уй еа  10 
мын адамга кызмет керсетсе Мемлекетпк стандарт (ГОСТ) айына
2  рет,  100 мьщ адамга  -  айына  100 рет,  100  мыцнан  аса адамга  - 
аиына 200 улп алып бакылап отырады.
153

Суды тазалаудын жана технологиялары. Ресурстарды ттмд! 
пайдаланудын  н е п зп   багыттарынын  6ipi  —  к,айта  ендеп 
пайдалану,  тазалаудын  жана  технологияларын  колдану, 
уйымдастыру шаралары.  Суды кайталап (екший рет) пайдалану 
енеркэсш  орындарында  эртурлд  технологи ялык  процестерде 
к,олданылады.  Ka3ipri танда суды тазалаудын жана: физикалык, 
химиялык,, биотехнологиялык aAicrepi колданылады.
Физико-химиялык, эд1сгерге радиацияльщ, ион алмасу, тотыгу- 
тотык,сыздану жэне т.б. эддстер жатады. Радиациялык, тазалауда 
иондалган сэулелену эсершен улы заттар залалсызданады.  Ион 
алмасу аркылы тазалауд а суды тек ластагыштардан гана тазартып 
коймайды,  сондай-ак,  к,айта  пайдалану  уппн  багалы  химиялык, 
косылыстарды  жеке 
ipiKTen, 
жинап  та  отырады.  Бул  эд
1
сте 
ластаушылармен  ион  алмасу  реакциясына  тусетш  иониттер 
(балшьщты минералдар, фторапатиттер, ион алмасу шайырлары) 
колданылады.
Акпа сулар -  бул енеркэйпте жэне турмыста пайдаланганнан 
шыкдан  сулар.  Акпа  суларга  сондай-ак  гимараттар  салынган 
территориядагы жанбыр, несер сулары да жатады. Акпа суларда 
адам организмше кауигп кептеген органикалык жэне минераллык 
зиянды  заттар  болады.  Сондыктан  ол  суларды  сузу,  тазалау 
орындарында,  биологиялык  тогандарда  жэне  т.б.  жерлерде 
залалсызландыру жэне тазалау кажет.
Химиялык, 
(peareHmmi) 
тазалау  -   б ей тарап тау д ан  
(нейтрализация)  ж эне  тотыгу-тотыксызданудан  туралы. 
Бейтараптау  — 
сйтлердщ   эсершен  ертндш щ  
кышкылдык 
касиетш жоюга, 
ал 
кышкылдармен ердтшдшщ 
рлталж 
касиетш 
жоюга 
алып  келетш 
химиялык  реакция. 
Кез-кёлген 
тотыгу- 
тотыксыздану 
реакциясы 
сол мезеттеп кейбф компоненттерддн 
тотыгуыньш, 
кейб1реулершщ 
тотыксыздануьшын нэтижеа. Кен 
тараган   тоты кты ргы ш тарга:  о ттеп ,  ауа,  озон,  хлор, 
гипохлорит,  сутеп 
кос 
тотыгы,  ал  тотыксыздангыштарга  —
 
хлорит,  тем ф   сульфаты,  гидросульфит,  кук1рт 
диоксида 
кук1ртпсутек жатады.
Биахимиялык тазалау -  аэробты жене анаэробты биохимиялык, 
тазалаудан ту рады. Аэробты 
биохимиялык 
тазалау  -   ендфкгпк 
жэне  турмыстык  пайдаланылган  сулардын  микроорганизмдер 
эсершен 
тотыгуы 
нэтиж еанде  (оттёгшщ 
катысуымен) 
органикалык  заттарын  минералдау.  Анаэробты  биохимиялык 
тазалау 
оттепнш жок немесе 
жёткшкоз жагдайында 
журедь Бул

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: