лыптасуында  нсогсн-антропогсн  дәуірлеріндсгі  жср  қьір-

I
қозғалыстарыпың  ерекшелігі  $ор.  Жер  қыртысының  тек-
тоникалық  қозғалыстары  нәгижесінде  жер  беті  қазіріі
морфоқұрылымдық  жөне  морфомусіндік  жер  бедерінің 
пііщидеріне ие болған.
*Жер бегінің морфоқұрылымдық жер бедері кешендері- 
ніңбірлігі ретіне қарай  территориялық табиғат кешсндері- 
нің әр түрлі дәрежедегі таксономиялық бірлігімен  қабыса- 
ды.  Мысалга  Тянь-ІІІань  тауларын  —  бірінші,  Солтүстік 
Тянь-Шаньды 
екінші,  Іле  Алатауын  —  үшінші,  Қараш- 
Қараін  тау  жотасын  —  төртінші  қатардағы  морііюқұры- 
лымдық  жер  бедері  кешендерінің  бірлігіне  жгуркызуға 
боладцу  Олар  өз  кезегімен  физикалық-геограі, 
аимақ  —  облыс  —  өлке  —  аудан  (ландшафт)  дегеЦ»  тер-] 
риториялғлқ 
ткбиғат 
кешендерінің 
таксономияЬтььц 
оірліпне 
жіктеледі. 
Морфоқұрылымдар 
жердің 
іиікі 
эпергиясы  әрекетіпе байланысты болғандықтан, әр уақыт-
та  азоналылық  (жергілікгі)  сипаты  арқылы  ерекше  көзге 
түседі.
Морфомүсіндер  сыртқы  күштер  (денудациялық  жәпе | 
аккумуляциялық  нроцестер)  әрекетіне  байланысты  қа- 
лыптасып,  морфоқұрылымш>ің  беткі  пішінін  мүсіндейді. 
Жер оедершің морфомүсіндік кешендері ландшафтнен  қа- 
оысады  Мысалға  Медеу тектоникалық-эрозиялық шагқа-
лын, 
Қараой 
денудациялық 
жазығын, 
Мойынқұм
эолдық-аккумулятинтік  құм  шағылдарын,  т.б.  агауға 
болады  Морфомүсіндік  жер  бедері  кешенінің  мүсіндік
ландшафтпен  қабыса  беруі  шарт  емес.  Кейде  тегі бір  мор- 
фомүсшдік  жер  бедері  кешенінің  өзінен,  зоналық  немесе 
бшнктік  (секторлық)  биоклимаггық  ерекшелігіне  қарай. 
оірнеше  ландшафттардың  .  бөлінуі  мүмкін.  Мысалы 
Каспии  маңы  оипаты  Оралдан  Атырауға  дейін  дала 
шөлсит, шөл зоналы ландшафтыларға бөлінеді.
Жер  қыртысы  туралы  айтылғандарды  қорыта  келіп 
территориялық  табиғат  кешендерінің  литогенді  құрамдас
бөліпн  ү ш   қ а б а т қ а  бөлуге болады. Оның ежелгі  негізі 
құрылымдық  илиталар  теориясы  бойынша,  терең  текто- 
никалық  жарьіқтармен  бөлшектенеді  де,  физикалық-гео-
т іа? ^ 1 ЛЫҚ аимаі5таРДы  Құрайды. Жер қыртысының екін- 
қаоатып  түзегш  жамылғы  неотектоникалық  қозғалыс-
тардың  нәтижесшде  әр  түрлі  қатардағы  морфоқұрьшым-
дық  жер  бедерш  қалыптастырады.  Олар  физикалық-гео- 
графиялық  аимақтарды  бөлетін  облыстардан  ландшафт 
деңісиш е  деиінп  территориялық  табигат  кешендерімен
қабысалы.  Ал 
ж р п
 
. . .  
______ •  . 
• 
•
орфоқ
10

рылымдық жер  бедері кешеңдері  пайда  болады.  Олардық 
жыныс  құрамы  гүрлішс  болын  келеді.  Жер  қыртысьшыц 
қандай  бөлігі  болса  да  аумағына  қарай  түрлі  жагдайда 
(ірісі баяу,  үсагы  жедел)  үдайы  өзгеріп түрады да, террито- 
риялық табиғат кешепдеріиіқ басқа  қүрамдас белігінің н і- 
герісімен  салыстырганда,  жетекші  рөл  атқарады.  Жер 
қыртысының  неотектоникалық  қозғалыс  әрекетіне  бай- 
ланысты  өзгерістерініқ  жетекші  рөл  атқаратындығын, 
неоген-антроноген дәуірлеріндегі  қүрлықтын, қеңейіп,  тау- 
дыц биіктсуінің  нәтижесінде  климаттың  континенттігі  ар- 
татындығын,  соған  орай  басқа  да  құрамдас  бөліктср  күр-
делене түсетіндігін  кнруге болады.
А у  а  —  территориялык табиғат  кешендерінің газ  қаба- 
тын  түзетін  қүрамдас  бөлік.  Ол,  әсіресе,  тірі  ағзалардағы 
газ  алмасу  порцесі  үшін  қажет.  Ауа  құрамы  жер  шары 
бойыішіа  сапа  жағынан  өзгеніе  бола  қоймайды.  Алайда 
оны  түзстін  оттегі,  су  буы,  кемір  қышқыл  газының  сан 
көрсеткіштері, 
соған 
орай 
қалыитасатын 
ауаның 
физикалық  жай-күйі,  басқаша  айтқанда,  температуралық 
режимі,  қысым  мөліпсрі,  қозғалысының  (желдің)  бағыты 
меп  жылдамдығі>і, бүлттылығы, жауын-шашыны әр кеэде 
түрліше  болыгі  келеді  де,  оны  ауа  раііы  деп  атайды.  Ауа 
раііының  кнпжылдық  рсжимін  клнмат  дсііді.  Климаттың 
территориялық 
табиғат 
кешендерімсн 
қатынасыи 
С.П.Хромов ойдағыдай  айқындап  берген.  Климаттық бел- 
деуде  —  географиялық белдеу,  климаттық  зонада  —  ланд- 
шафтылық  зона,  белдеу  белімінде  физикалық-география- 
лық  аймақ,  климаттық  зонаның  белімінде  физикалық- 
географиялық  облыс  қалыптасады,  жай  ғана  климатпен 
ландшафт,  жергілікгі  климатиен  қопыс,  микроклиматпен
фация түспа-тұс  келеді.
С  у  —  терригориялық  табиғат  кешсніиде  минералдық 
құрамдас беліктерді ерітуші релін  атқарады. Судыңеріген, 
шайылғап  заттарды  тасымалдау,  өсімдіктер  мсн  жануар- 
лардың  температуралық  режимдерін  реттеп  отыруда  ма- 
ңызы  зор.  Пайда  болуына  қарай  қүрлықтағы  су  жср  асты 
және  жер беті суы  деген  топтарға  жіктеледі.  Жер  асгы  суы- 
иа  қабатаралық сызықгардағы  жәпс топырақ арасындағы 
суды,  жер  беті  суына  өзен,  көл,  бұлақ  суын,  мұздықтар 
мен  омбы  қар  үйіидісін  жатқызады.  Олар,  сөз  жоқ,  терри- 
юрпялық  табигат  кепіендерінің  таксономиялық  бірлііі 
мсн  морфологиялық  құрылымдық  сатысында  белгілі  бір 
заңдылық бойынша орналасады. Әрбір нақтылы террито- 
риялық табиғат ксшенінің өзіие тәп  су қоры болады.
11

К  ү  п  лісргиисы  —  тіріпілік  кни. 
0%
  жср  бстіне  сәулс 
рстіидс  түседі  дс,  жылу  энсргиясыиа  айиалады.  Күн  інер- 
гиисы 
тсрриториялық 
табигат 
ксшснлсрінін 
басқа 
қүрамдас 
бөліктсрін 
взгсртін, 
дамытын 
отыратын 
қурамдас  болік.  Опын,  жср  бстінс  гаралуыпда  зоналы 
синат  айқык  байқалады.  Өйгксні  жсрдіц  ра/(иациялык 
жылу  .  балансы 
күп 
сәулссіиіц 
түсу 
бүрыніыиа
*   *
оаиланысты  икиатордан  полюстсргс  қараи  кеми  осрсді. 
Күп 
лісргиясыиыц 
бүлай 
бнлінуінс 
байланысты
гсографиялық  бслдсу,  чопа  жәпс  олардыц  бөлікгсрі  бнл- 
шсктснсді.  Су  қоры  сияқты,  күн  энсргиясы  да  нтс  аз 
зсрчтелгсп  қүрамдас  бнлік.  Осы  ксзгс  дейінгі  мстеороло- 
гиялық  станциялардан  (олар  жер  шары  бойынніа  нте  си- 
рск  жәнс  әркелкі  орналасқан)  жиналган  актиномстрия- 
лық  жәие  темпсратуралық  матсриалдар  физикалық-гсо- 
графиялық  зоиа  бнліктерінси  гнменгі  дәрежсдсгі  тсррнто- 
риялық  табигат  кеіиспдсрініц  эпергетикалық балансы 
17
- 
ралы  гылыми  тужырым  жасауга  жеткіліксіз.  Сондықтан 
аэро-космофотометриялық  материалдар  арқылы  энеріс- 
тикалық  қүрамдас  бнліктіц  гсографиялық  гаралу  запды- 
лыгыи,  олпісмін  білу  гылыми  проблемалардыц  бірі  бо- 
лып огыр.
Ж  с  р  д  і  ц 
і  иі  к  і  энсргиясы  —  терригориялық 
табигат 
кешепдерініц 
литогснді 
қүрылымын
қалынтасіырушы 
қүрамдас 
бнлік. 
Оныц 
әрскеті 
нәтижссіндс  гсологиялық  исгіз  мындаган  жылдардан 
ксйін  жаца  түзілістік  сапага  ис  болады.  Жердіц  ішкі 
эпсргиясыныц 
нрскетіпс 
байланысты 
қүрлықтардап 
(мүхит 
шараларынан) 
фнзикалық-географиялық
аймақтар  —  облыстар  —  аудандар  (ландшафттар)  дәреже- 
сіндегі  терри гориялық  табигат  кешендері  жүйесі  қалып- 
таеады.
Ө  с  і  м  д  і  к  —  гсогсиді  заттардан  органикалық 
запарды   синтсздсуші  қүрамдас  бнлік.  Оныц  панда болуы 
жср  тарихында  жаца  бет  аіныи,  сжслгі  жер  қыртысы  меп 
ауа  қабатыныц  нзгсрісінде  үлксп  рол  атқарган.  Осы 
ксздегі  ауа  қүрамыпдагы  бос  оп егі  тікслсй  нсімдіктер  дү- 
ниссініц  туыпдысы  болып  саналады.  Сол  сияқты,  кнмір, 
шымтезек  кепдері де нсімдіктср арқылы  шбгырлашан  к^п 
эисргиясынын  қоры.  Жсрде  нсімдіктсрдіц  500  мыцпап  ас- 
там  түрі  бар.  Олар,  снз  жоқ,  жске  дара  тіршілік  ете 
алмаііды,  бір-бірімен  жәнс  басқа  табигаттыц  қүрамдас 
бнліктерімен  нзара  орсксттссу  арқылы  үйлссім  тауыи,  әр 
түрлі дәрсжсдсті фитоцеиоздар  қүрайды.

Ж а к і у а р л а р   д  ү  н  и  с  с  і  —  жаратылысы  жоііііісн 
нсімдіктсрдсн  синтсідслгси  даяр  органикалык.  іаггармси 
қорскгснііі,  тіріпілік  стстін  геісротрофгы  құрамлас  Пнлік. 
Ол  табигаттьщ  басқа  құрамдас  болік гсрінсн  жсрсіну  және 
габиғатгыц  қолайсыз  қүбылыстарыиа
11
  пәрмсиді  қорғапу
бейімділігі арқылы  срскшслсисді.
Жалпы  алғаида,  қаидай да болса  жожүйспіп зооценоз-
дары  қоректік  тізбек  зақдылығыиа  бағынады, фитоңсиоз-
дармсп  біргс  биоцеиоздар  бірлсстігш  құрайды.  Жсргілікті 
жср ерскшслікгсрінс  байлаиысты болатын  жылу  жәнс  ыл- 
гал  қоры  балансымен  үйлссім  тапса,  дииамикалық  гспе- 
тсцдігін  сақтаи  қалады  да, түрақты  биогенді  қүрамдас  бв- 
лік  тобыи  қалыіітастырады,  ал  тапнаса,  тсз  арада  жойы- 
лып  кстсді.  Биоцепоздардыц  мүпдай  қасисггсріи  білу тср- 
риториялық табиғат кешеидерін  қайта түлетудс өтс  қажет-
ақ.
Т о  и  ы  р а  қ  жамылгысын  ғалымдар биогсиді  қүрам- 
дас бөліктердіц соңгы буыиы  ретіндс  қарастырады. Өйткс- 
ні  ол  тірі  ағзалар  (өсімдіктер  мсн  жаиуарлар)  иайда  бол- 
гаіінан  ксйін  гапа  солардыц қордалары  мсн  әрексттері ар- 
қылы  үгілін,  жиналғаи  жср  бегі  жыныс  үйінділсрінсн  қү- 
ралган.  Кезінде оны  В.В.Докучасв табиғатгың өткен-кетке-
нініц  айғағы  дсн  түжырымдаған.  Қандай  да  жсрдің топы-
рағы  болсын  сол  жердсгі  барлық  габигат  қүрамдас  бөлік- 
тсрінің күрдслі  әрсксттері пәтижесінде  қалыптасады. Жер- 
гілікті  жср табигат қүрамдас бөлктерініц дииамикалық  гс- 
ис-тсңдігі  шарықтау  шегінс  жстіп,  тұрақтанғаи  жагдайда, 
топырақ  гыцайып,  жстілсді.  Табиғат  құрамдас  бөлігіііің 
дипамикалық тспсчсңдігі  жстілмсген  нсмссс  күрделі  езге- 
ріске  үшыраган  жсрлсрде  тонырақ  қүнарсыз  келслі.  қү- 
нарлылығьні  арттыратын  мслиорациялық  әрсксттсрді 
қажсг  сгсді.  Тонырақтың  қүнарлылыгы  оның  нзіиіц  бой- 
ындағы  макро  жәпе  мнкроэлсмспгіі  минералдық  заттар- 
дыц  қүрамына,  мнлшсрінс  ЖтЛіс  нзара  қатыпасына  баіі- 
ланысты  болады.  Бір  гана  мысал  кслтірейік.  Еуразияпың 
оңтүстігінсн  солтүстігінс  қарай  топырақ қүрамыидагы  кү- 
кірт  а.зая  бсрсді,  соғаіі  байланысты  қойдың  жүнділігі  4—5 
килограмнан 
1
 — 
2
  килограмға дсйін  кемиді.  Бұл  айтылған- 
дардан тонырақ жамылғысының да  тсррпториялық  габи- 
ғат  ксшсндсрінің әр  гүрлі дәрсжедегі бірлігінсн  алатын  ор- 
пы  әр  түрлі ексні  айқын  көрійпі  түр. Дсмск,  ол  ландіпафг 
тинтсріпің тсрриторияға бнліиуіндс  үлкси  маңызы бар.

ТЕРРИТОРИЯЛЫК ТАБИҒАТ КЕИІЕНДЕРІНІҢ
ШЕКАРАЛАРЫ
Іргелсс  жатқан  территориялық  табигат  кешепдерініқ 
сан  және саиа көрсеткіштерініц өзгерістері байқалатын  ке- 
цістікті  шскара дейді. Сондықтан  бұлар  жөнінде іалымдар 
арасыпдаіъі  иікір  таласы  толастар  емсс.  Н.А.Солнцев  бас- 
іаіан  ғалымдар  тобы  жас  территориялық  табигат  кешен- 
дсрініц  шскаралары  уақыт  өткен  сайыи  өзгеріп  отырады 
дсгсп  пікірді  қостайды.  ІС,андай  да  территориялық табигат 
кеніені болсын  өзініц  пайда  болған  күнінен  бастан-ақ  заг, 
энергия  жәпе басқалардыц шімасу процесінде іргелес жаг-. 
қан  кешсндсрмен  әрекстгесін  отырады,  демек,  олардыц
межелсс беліктсршдс  аиырма оелгілерше  қарағанда ортақ 
қасиеттері 
басым 
боп 
келеді 
деп 
гүжырымдайды. 
С.В.Калесник,  Д.Л Арманд  бастаған  ғалымдар  төменгі  са- 
тыдағы  терригориялық  габиғат  кешендері  сызықты,  әрі 
өтиелі,  ал  жоғары  сатыдагылары,  әсіресе  географиялық 
зоналар, көбіне өтпелі шскарамен  мсжелснеді деген  пікірді 
уагыздан 
келеді. 
Соцгылары 
юіиматгық 
белгілер 
бойынша  шектелуі  жиі  байқалады  деген  қорытынды
жасайды.
Щ
я
Көпжылдық  ғылыми  зертгеулер  территориялық  таби- 
гат  кешендеріиіц  шекаралары  зоналық  жәнс  азоналық 
факторлардыц  қатар  әрекет  егуі  нәтижесінде  қалыптаса- 
тыпын  дәлелдеп  отыр.  Әрбір  нақтылы  жагдайда  белгілі 
бір фактордыц  шешуші рөл  атқаруы  мүмкін.  Бірақ бір  ға- 
на  фактордыц  әсері  нәтижесінде  қалыптасатын  террито- 
риялық  табигат  кешсні  мүлде  сирек  кездеседі,  демек,  ше- 
кара тіпті бір кешенніц өзіпде ер түрлі жолмеп  қалыптаса- 
ды.  ОДысалы,  Іле  тауаралық  жазыгы  ландшафтысыныц 
Іле Алатауы  мсн  Сегеті тауіші жазыгына үласқан бөліктері 
өтнелі,  ал  Қапшагай  тауларымен  көмкерілген  бөліктері 
(күнгей белігі)  айқын  байқалатыи  шекарамен  межеленеді.
Территориялық табигаг  кешсндерініц  қүрамдас  бөлік- 
гері бірімеп-бірі тығыз байланысты. Олар  үнемі езара әре- 
кеттесін  отырады.  Бір  қүрамдас  беліктіц  езгеруі  міндетгі 
түрде  екітиісініц  езгсруін  туғызады.  Бслгілі  бір  геррито- 
риялық  табигат  кешеніпіц  шскарасыпдагы  езгеріс  геоло- 
гиялық  қүрылысы,  жер  бедері,  климат,  топырақ,  өсімдік- 
тер  жамылгысы,  жануарлар  дүниесі  шекарасыныц  езгс- 
рістері  арқылы  сигіаіталады.  Басқаша  айтқанда,  тсррито-
риялық  таоиғат  кешешшц  шскарасы  жскс  қүрамдас 
беліктср  шскарасыныц  заіиіы  үйлесімінсн  қүралады. 
Алайда  әрбір  қүрамдас  белік  ез  заіиіылыГы  бойынпіа
14

өзіндік  ерекшслігі  бар  ксцістік  ауқымымсн  мсжслспсді. 
Климагтық, 
гідчрологиялық 
жәис 
юогсографиялық 
құрамдас  белікгердіи,  іпскарасы  втпслі,  гсоботаникалық 
факгор 
мен 
тонырақтыц 
түзілуінс 
байланысты 
қалынтасатын 
иіекарасы 
нтпелі 
әрі 
сызықты, 
ал 
гсологиялғ»іқ 
жәис 
гсоморфологиялық 
факторларга 
байлаиысты  шскарасы  сызықты  болыи  келсді. Өтпслі  іис- 
карапы  да,  сызықты  шскараны  да  Батыс  Қазақстан
жсрінен  аиқын  көруге оолады.
Оралдаи  Атырауга  қарай  жүргсн  кісі дала,  ніөлейт  жә- 
нс  півл  зоналарынғэіц территориялық табиғаг  кеінсндсрін 
басып  втеді.  Оларділц  піекаралары  климаттық  бслдсу  ар-
қылы  межслсигсмдіктсн,  жаи  көзге  ешқандаи  оаиқалмаи-
ДЬІ.
Шскаралар  территориялық  табигат  кешендерінін,  да- 
муыиа,  әсірссе  жске  құрамдае  бөлікгіқ өзгсру  жылдамды- 
гына байланысты болады. Табиғатта барлық құрамдас бв- 
ліктср  бірдсй  жылдамдықнен  өзгсрмсйді.  Ғылыми  зерт- 
геулер жер беті  геологиялық  құрылысы  мен  жер бедсрініц 
өте  баяу  өзгеретінін  дәлелдеи  отыр.  Ал  өтс  тез  озгсрстін 
құрамдас  бнлікке  климат  жагдайы  жатады.  Оныц  өзгсруі 
күн  сәулссі  сияқты  сыртқы  күніі әссрлерімен  бірге  тсрри- 
ториялық табигат  ксшеиініц  қүрамдас  бәліктсрініц әрскс- 
тіие де  байланысты.  Климат өзгерістері өз  кезегінде  гидро- 
логиялық, биогеографиялық процсстерді, топырақтыц тү- 
зілу жолдарыи  әзгертеді.  Адам  әрекетіне байланысты  кебі- 
не  есімдіктер  жамылгысы  мен  жануарлар  дүниесініц  аре- 
алдары,  жер  бедері,  өзендер  мен  көлдер  және  олардыц 
гидрологиялық  режимдсрі  өзгереді.  Осылай  жеке  құрам- 
дас бөліктердіц түрлі дәрсжеде, әр түрлі ауқымда, әр түрлі 
қарқында  езгеруіне  байланысты  территориялық  таби»;ат 
кешсндері  шекарасынЫц  айқындаушы  белгілері  кемескі- 
леніп  кетеді.
Территориялық табигат кешендерініц бірнеше сатылы 
морфологиялық  құрылымдық  және  таксономиялық  бір- 
лік  жүйесін  құрайтыны  мәлім.  Олардыц  қай-қайсысы 
бо.тісын  фацияпыц  занды  түрде тізбектелген  тіркестерінен 
қүралады.  Фация  жаратылысына  қарай  жер  бедерініц  же- 
ке  элсмсіптерінде,  немесе  микропішіндерінде  қалыптас- 
қандықтан,  оның  шекарасы,  сез  жоқ, литогенді  негіз бой- 
ынша  межеленсді  де,  айқын  байқалады.  Ал  морфология- 
лық  құрылымдық  немесе таксономиялық дәрежедегі тер- 
риториялық  табигат  кешендері  езінің  құрамындагы  фа- 
циялардыц  сан  қатынасына,  тіркестік  сипатына,  т.б.  бай- 
ланысты  әрі  етпелі,  әрі  сызықты  шекаралармен  межелс-
15

Шек
•  •
лердегі  жаратылыс  жагдайларыііың  ерскшелігшс  қараи
түзу нсмесе ирек сызықты болып келуі мүмкіи.
Территориялық  табигат  ксшендері  ауқымды  болғаи- 
дықтан  олардың  төмснгі  және  жогаргы  шекаралары  болу 
керск.  Осы  кезге дейін  айгылып  жүрген  нікірлердің ішінен 
Ф.Н.Мильковтың  түжырымдарына  тоқтала  кеткен  жөн. 
Ол территориялық табиғат кешендерінің төменгі және  жо- 
ғарғы  шекараларын  зат және  энергетикалық қүрамдас бө- 
ліктердің 
тікелсй 
әрекеі 
етуінен 
байқалатын 
географиялық  қабық  бөлігімен  (ландшафітық  сфера)
межелеу керек дейді. 
.
Демек,  зат  және  энергия  алмасу  процестері  нәтижесін-
де  күн  сәулесінің жылу  энергиясына  айналуы,  жер беті,  су
айналымы,  геохимиялық,  әсіресе  тотығу  процестері, био-
химиялық гіроцестер  қарқынды түрде дамиды, өлі заттар-
дан  тірі  затгар  түзіледі,  территориялық табиғат  кешендері
толық  қүрамдас  бөлікті  синатқа  ие  болады.  Сонымен,
Ф.Н.Мильковтың  айтуы  бойынша,  территориялық  таби-
ғат  кешендерінің твмепгі  шекарасы  жер  қыртысыныц үгі-
лу  зонасымен,  жоғарғысы  тропосфераныц  төмеңгі  қаба-
тымен  (жер  бетініц  төсеніш  қабагымеи)  түспа-гүс  келеді.
Бұл  айтылған  пікірдің  ғылыми  дұрыстығына,  тиянақты
жүйелілігіне  күмән  келтіруге  болмайды.  Дегенмеп,  терри-
ториялық табиғаТ кешендерініц жоғаргы  және төменгі ше- 
караларын  лапдшафтылық  сфераныц  геофизикалық 
аэрофизикалық  белгілері  есепке  алына  отырып,  мате- 
матикалық  модель  қүрастыру  арқылы  межелену  керек. 
Сонда  олардың  обьективтілігі,  габиғи  шындығы  талас 
гудырмайтын болады. 
- 
. 
' 
-
ЛАНДШАФТ ЖӘНЕ ОНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ
КУРЫЛЫМЫ
Территориялық табиғат  кешені  туралы  үгым  ғылымға
оерік  сіңісксннен  ксиін  ғалымдар  оныц  аимақтық,.типо- 
логиялық таксономиясын  және  морфологиялық  қүрылы- 
мыи  жіктеумсн  айналыса бастады. 
;
Көнжылдық географиялық ғылыми  зертгеулер жер бс- 
Тһіің  бітім  жаратылысы  әр  түрлі  факторлар  әрекеттеріне 
байланысты  қалыпгасатын  іерриториялық  табиғат  ке- 
шендерімсн  сипатталатынын  дәлелден  огыр.  Олар терри-
ториялық  аумағы  ооиышпа  да,  оіршеп-оірі  туындаитын 
сатылары бойынша да әр түрлі болып  келеді. 
. 
Шш
16

1-сурет. 
Еділ  мен 
Жайық  өзендері  арасындағы 
шалғындық 
і   ойыстарда  тараган  шөлейтті  ландшафт  зонасының  көрінісі  (Батыс 
Қазақстан  өңірінде).
Ландшафт  типін  смпаттайтын  фациялар:  1-саз  балшықты  жыныстан  түзілген  теңіз  та- 
банды жазықтын.  жонындагы 
қызыл  күрен, 
топыраққа 
өскен  изенді-ақ  жусанды-бетегелі 
шө- 
лейт;  2-саз  балшықты  жыныстан  түзілген  тен.із  табанды  жазықтын.  тақтайдай  тегіс 
жерлсрдегі 
қызыл 
күрен. 
сортпң  топыраққа өсксн  бетегелі-қара жусанды 
шөлейт. 
Ландшафт 
қүрамындағы  интраюналы  фациялар;  3-саздақ  жынысты  жерлердегі  қара  сулы  ойыстардын 
шалгындық  қызыл  қоқыр  сортаң  топырагына  өскен  сорақ  шөптесінді-дәнді  шөптесінен 
түратын  шалгындар;  4-саздақ  жынысты  жердегі  суффозиялық  ойыстардық  түщыланган 
ша.пгындық қызыл  қоқыр топырагындагы жусанды-дәнді  шептесіннен  түратын  шалгындар; 
5-саздақ  жынысты  жердіқ  суффозиялық  ойыстардагы  шалгындық  топыраққа  өскен 
бмдайықты, 
еркекшопті  шалгындар. 6-сорақ  шөптер өскен  төбелер;  7-топырақ. жсрдіқ  қатты 
қабаты қаэылып 
зертгелген  улгі 
нүктелер.
Геологиялық  иегізі,  жер бедері,  климат жағдаііы  гндро- 

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: