Л а ндшафтта ну

~  Ландшафтының 
территориялық 
бвлікке 
бөлінуіидеп 
зоналы зандылық туралы алгашқы ғылыми тұжырымдар 
В.В.Докучаевтың  еңбектерінде  баяндалды.  Кейіннен 
бұл 
ілім  кең  вріс  алып,  жер  беті  ландшафтысының  зоналық 
құрылымы  және  олардың шекарасы  межслсніп, әрбір 
зо- 
наның  көлемі  есептелді, 
бөліктерінің 
габиғаты  сипаттал- 
ды,  кешендер  мен  процестер  анықталды.  Оларға  аүа  гем- 
пературасы,  су  балансы,  булану,  бұлпылық,  жауын-ша- 
шын,  атмосфералық  қысым,  жел,  ауа  массасының  қаси- 
еттері,  климаг,  өзен  жүйесі,  гидрологиялық,  геохимиялық 
және  үгілу  процестері, топырақтыц түзілу жолдары, топы- 
рақ жамылғысы,  өсімдік типтері  мен  өсімдік  тогітары,  жа- 
нуарлар  дүниесі,  жер  бетінің  морфомүсіндік  иішіндері, 
шөгінді  тау  жыныстарының  типтері  жатады  (С.В.Калес- 
ник,  1970).  Осы  кездегі  зерттеулер  зоналық  процестердіц 
төменгі  ендіктерде  қарқынды,  ал  жогары  ендіктердс 
энергияның кемуіне байланысты, баяу дамитыпын дәлел- 
деп  отыр.  Сонымен  жоғары  ендіктердегі  зоиалар  тек  қана
жылу қорының аиырмасына  қараи  оолса,  қоңыржаи,  суо- 
гропиктік және  тропиктік белдсулердегі зоналар  жылу  мен 
ылғал  қатынасының  айырмасы  арқылы  бөлінеді.  Суық 
белдеулердегі  ландшафгылы  зоналардың  географиясын 
К.К.Маркоптың  полярлық  асимметрия  зандылығымен, 
ал  жылы  және  қоңыржай  белдеулердегі ландшафтгық зо- 
налардыц  географиясын  А.А.Григорьев  пен  М.Н.Будыко 
.қүрастырған  географиялық зоналардыц периодты  заңды-
льшоі бойынша түсіндіруге болады.
ТА.А.Григорьев  пен  М.И.Будыко  географиялық  зоиа- 
лардың  исриодтық  зандылығын  өзара  байланысты  жер 
бетініц  радиациялық  балансы  мен  жауын-шашынныц 
жылдық  мвлшерін  жәпе  радиациялық  құргақшылықтыц 
индсксін  есептеп  іиығару  арқылы  құрастырған.  Жер  беті 
радиациялық  балансының  жылдық  мөлшері  деп  жер  бс- 
тінс  түскен  жылу  мен  жер  бетінен  шыққан  жылудыц 
айырмасын  айтадці)  Оны  К  =   (О+ч)  х  (1—А)  —  Е 
формуласымен  есептейді.  О  -  күннің  тік  радиациясы;  я  - 
күнніц  шашыранды  радиациясы;  А  -  жер  бетініц  альбе- 
досы; Е - жер бетінен  шашырап шығатын  радиация.
Радиациялық құрғақшылықтыц индексі  К --------
•=—
формуласы  бойынша 
анықталады.  К  —  радиациялық 
құргақшылыктың индексі;  К  —  жер беті  радиациялық ба- 
лансының  жылдық  мөлшері  (ккал/см 
жыл); 
7.
  — 
булануга  бөлінстін  жылу  (ккал/г  жыл);  г  -  жауын-шашын- 
ныц жылдық мөлшері (г/см  ).

1
- к е с т е
''а*
ЖЕР ШАРЫНДАҒЫ  ҚҮРЛЫҚ БЕТІ ЛАНДШАФТЫСЫНЫҢ 
ПЕРИОДТЫҚ ЖҮЙЕСІ (АА.ГРИГОРБЕВ  ПЕН  М.И.БУДЫ КО
Н Ұ С К А С Ы , 
1950
)
Қоңыр- 
жай  бел- 
деу  шөлі
Қоқьш- 
жай  бел 
деу  шө- 
лейті
Онтүс- 
Жалпақ 
тік  тай-  жапы- 
га,  ара-  рақты 
лас  ор-  орман, 
ман 
орманды
дала
Сол-
•рүстік
және
орта
тайга
Тундра
Аркти- 
калық 
0-50  тундра
Субтро-  Субтро 
пиктік 
пиктік 
шөлейт  I шөл
Субтро-  Субтро 
пиктік 
пиктік 
орман 
орман
тро-
пиктік
орман
пик-
тік-
дала
ПИКТІК
Қат-  |
ты
жа-
п ы -
рақты
суб-
тро-
пик-
тік
орман
мен
бұта
Геми
гилея
Бат-
пақ-
танған
эква-
тор-
лық
орман
ванна
Эква-
торлық 
орман- 
ды  бат- 
пақ
Батпақ-
танған
экватор 
лық  ор 
ман
Эква-
торлық 
орман, 
орманды 
саванна
Қүрғақ 
Тропик-
саванна-Ітік  шөл
лар 
I
К=1 болған  жағдайда  жылу  мен  ылғал  теңеседі де, жер 
бетіне  түсетін  жауын-шашынның  жылдық  мөлшері  жер 
бетінен  буланатын  ылғал  мөлшерімен  бірдей  болады. 
Радиациялық  құрғақшылық  индексініц  мұндай  көр- 
сеткіші  биоқұрамдас  бөліктердің  үздіксіз  булануы  және 
өсімдіктердің суды  буға  айналдырып  отыруы  процестерін, 
сол  сияқты  жер  беті  жыныстарының  аэрациясын  қамта- 
масыз етеді. Ландшафт  қолайлы  жағдаймен  сипатталады. 
К>1 ылғал  жетіспегендіктен,  К
<1
  ылғал  артықболғандық- 
т£н,  булану  және  транспирация  процестері  мен  аэрация- 
ның ырғагы  бұзылады.  Есептеулерге қарағанда  К әр тұрлі

белдеулердегі  зоналарда  қайталана  береді.  Сонда  К  —
зоналық ландшафт типін  анықтайды да, К.  — зоналардын 
сипатын  немесе  белгілі  бір  белдеуге  қатысын  анықтайды. 
Жер  шары  ландшафтысы  АА.Григорьев  гіен  М.И.Будыко 
құрастырған  географиялық  зоналардың  периодтық  заң-
дылығы бойынша кестеленеді (
1
-кесте).
АА.Григорьев  пен  М.И.Будыко  құрастырған  геогра- 
фиялық  зоналардың  периодтық  жүйесі  жер  шары  ланд- 
шафтысының  периодтық  жүйесін  анықтауға  және  ланд- 
шафт  зоналарының  шекараларын  сан  көрсеткіштерімен 
межелеуге  болатындығын  айқындап  берді.  Кейіннен 
АА.Григорьев  (1958)  ландшафт  зоналарының  шекарасын 
Р:2Ё  қатынасымен  межелеуді  ұсынды.  Р  —  жер  беті  мен 
атмосфера  арасындағы  жылу  алмасуга  жұмсалган  жылу 
шығыны;  7.Е  —  булануға  жұмсалған  жылу  шығыны. 
Сонда 
Р:2Е—нің 
мәні  тундраның  оңтүстігінде 
1:6; 
қоңыржай 
белдеудің 
орманды 
дала 
және 
дала 
зоналарының  шегшде  2:3;  шөлейт  пен  шөлде 
2
:
1
=ге  тең 
болады.  Соңғы  жылдарда  ландшафт  зоналарының  сан 
көрсеткіші  ретінде  ылғалдану  коэффициентін  қолданып
жүр.
Су  және  климат  факторларын  баяндауды  қорыта  ке- 
ліп, олардың  зоналы  және  азоналылы  сипаттары  да  жер- 
дің энергетикалық  құрамдас бөлігіне, әсіресе  күн  энергия- 
сына  байланысты  болатынын  естен  шығармау  керек.  Су 
және  климат  факторларының  зоналығы  жалпы  геогра- 
фиялық  зандылық  оолғандықтан,  ландшафтының  зона- 
лы жүйесі мұхиттардан да кестеленеді.
Дүниежүзілік мұхит әлемін  С.В.Калесник төмендегідей 
ландшафт  зоналарына  бөліп  сипаттайды:  1)  Солтүстік 
мұзды  теңіздер  зонасы;  2)  Солтүстік  қоңыржай  зона;  3) 
Солтүстік  пассат  ағысы  зонасы; 4)  Маржанды  теңіздер зо- 
насы;  5)  Оңтүстік  пассат  ағыс  зонасы; 
6)
  Теңіздік  прерий 
зонасы; 7)  Орта оңтүстік  мұхи г зонасы; 
8
) Оңтүстік  мұзды
теңіздер зонасы.
Осы  кездегі  жер беті ландшафтысының түзілуі мен да-
муында  биотикалық  факторлардың  атқаратын  рөлі  ора- 
сан зор. Олар тірі агзалардың нзара және басқа факторлар 
арасындағы  байлагіыстар  мен  әрекеттер  арқылы  жер  беті 
ландшафтысының жаңа түзілісін құрайды.
Тірі  ағзалардың  өзара  байланыстары  мен  әрекеттері- 
нің  қыры  мен  сыры  мол.  Тірі  ағзалардың белгілі  бір  жаг- 
дайға қарайғы өніп-өсу, тіршілік ету әрекетіне байланысты 
бір-бірімен  үйлесім  тапқан  топтарынан  биоценоздар  пай- 
да  болады.  Биоценоздарды  құрайтын  тірі  ағза  топтары- 
ның сыртқы  ортадан  гөрі өзара әрекет етуіне байланысты 
екенін  ақ  тиін  ареалдарының  мысалынан  айқын  көруге 
болады. Ақ тиін  кпиматы  әр түрлі  жердегі орман  алқапта- 
рының  барлыгьінда  да  тіршілік  ете  береді.  Демск,  олар-
37

дың тіршшік 
ету 
ареалы  қоректік заттар жинауИ#іқаоымен
влшснеді.
6*су 
рст 
Гіршыік  дүниссінін  н е һ ііі  топтарымың 
г|м>фикшіық 
бвйдамысы  (Д Л  Арманд  иұсқасы  б о ім н ш а ).
Рссііубликамыздын  шнл,  пінлсйт  жәис  дала  зонала- 
рындагы  тәуір  нскен  ықтасі>ін  орман  алқаіітарында 
ослі ілі бір жаиуар;іар  гобы  мси орманды  жсрдс өсегіи  квн- 
тсгсн  _ шнптссінді  нсімдікгсрдің,  сацырауқұлақтардыц. 
гагы  басқалардмң  жсрсінуінс  осындай  қолайлы  ж*і«дай 
тущьіч 
Ч-- 
;
Б
ииіісін
-» да|§ 
люлюциилық 
процссс 
натижссіндс 
*дайы  қ^рылымдық  жаратылысын  жсгілдіріп,  кұрдслсие
3»

1
  берсді.  Демск,..ішкі  түр  құрылымы  қарапайым  болыи  ке- 
летіы  суық  белдеулср  мен  шәлді  жерлерге  қарағапда  қо- 
ңыржай  ендік  пен  тропиктік,  экваторлық  белдеулердегі 
ландшафтының  құрамдас  бөліктерінің  тепе-теңдігі  таби- 
ғаттың қолайсыз құбылыстарына шыдамды болады.
Биотнкалық  факгорлар  биоценозда  құрайтын  тірі  ағ- 
залардың  өніп-есу,  тіршілік  ету  күрсстері  арқылы  әрекет
етеді.
Тірі  ағзаларды  қоректік тізбек,  басқаша  айтқанда,  тро- 
фикалық  байланысына  қарай  продуцснттер,  консумент- 
тер  және  редуценттер  деғен  үш  топқа  беледі  (
6
=сурет). 
П р о д у ц е н т т е р   күн энергиясын және кемір қышқыл 
газын  пайдаланып,  органикалық  емес  заттардан  органи- 
калық  заттарды  синтездеи  іпыгарады.  К  о  н  с  у  м  с  н  і - 
т  с  р  —  жануарлар  өсімдіктермен  қорсктенін, 
өзініце 
қорскіік  тізбек  қатарып  құрастырады.  Жер  шарыпдагы 
жануарлар жылына  164 миллиард тонна фитомасса  қажет 
етсді.  Р е д у ц е н т т е р г е   теменгі  сатыдагы  өеімдіктер 
мен  басқа  хайуанаттардың  өлексесімен  қоректенетін 
хайуанаттар  (сапрофагтар)  және  топырақ  қаоатындагы 
жануарлар  жатады.  Олар  есімдіктер  мен  жануарлардыц 
қалдықтарын  шірітіп,  минералдаушы  қызмет  атқарады, 
басқаша  айтқанда,  топырақ  қордасын  құраи, 
о і і ы ң  
құнарын арттырады.
Тірі  агзалар  қоректік  тізбек  байланысы  негізінде  еніп- 
өсу  мүмкіндігін  реггеп  отырады.  Мысалы,  республика- 
мыздың шел  даласындағы өзен  жағасында жылу  мен  ыл- 
гал балансы  үйлесіп, топырақ құнары  жогары болғандық- 
тан,  гүлді өсімдіктср, шыбыі+-ніірксйлср, құстар езен  жага- 
сынан  өздеріне  қолайлы  мекен-жай  табады.  Сонда  гүлді 
өсімдіктсрдің  н-әрімен  қоректенетін  шыбын-шіркейлер, 
шыбын-шіркейлермен  қоректенетін  құстардыц  биомасса- 
сы  белгілі  бір  өлшем  шегінде  гана  тепе-тендік  тауып  тұ- 
рақтанады  да,  қоректендірушілердің  биомассасы  әр  уа- 
қытта  қоректенушілердің  еніп-есу,  тіршілік  ету  мүмкінді-
гін  реттеп отырады.
Тірі  агзалардың  мекен-жайларда  орналасуында  да 
занды  түрде  қалыптасқан  реттіл-ік  болады.  Биоценоздар 
экологиялық жагдайына  қарай  мексн  жайларды  иеленсді. 
Мысалы, 
Солтүстік  Мұзды  мұхит  теңіздерінің  ақ  аюьін
еш  уақытта  тайга  зонасындагы  қара  аю  мекенінс
жерсіндіре  алмайсың.  Демек,  мекен  ландіиафтысыныц 
түзілістік 
құрылымын 
анықтаушы 
факгор 
релін 
атқарады. Белгілі бір мекенде орын тепкен биоценоздар эр 
түрлі  экологиялық  жағдайды  қажет  ететін  тірі  оріанизм 
өкілдерінен  құралғанда  ғана  динамикалық  тұрақтылық 
табады.  Экологиялық  жагдайы  ортақ  тірі  оргааизмдер
39

бәсекелік  күреске  түскенде  ж еңгендері  жеңшгендершін. 
мекенін  иеленеді.  М әсел ен ,  Нарын  қ үм ы н ы ң   қарағаи  мен 
терек өскен  ж ерлерінде  қарағайлы   ор м ан   ш оқтары   басы м 
келеді  д е,  теректі  ландш аф ты ға  түс  беретіндігі  жиі 
байқалады .  М екеннен  оры н  алу  күресі  жануарлар  тооы 
арасы нда 
өте 
күш ті 
болады . 
Т ы ш қ ан н ы ң  
асгы қ 
гұқы м дас  ш өптесін  өсетін  даланы   мекендейтип  бәрім ізге  , 
аян.  Оларға  дал а  экологиясы ны ң  жағдайы  өте  қолаилы  
келёді  М үнда  асты қ  тұқы м дас  ш өптесін  өсімдік  данін 
азык  етеді.  А л аң қ ай   жер  жауын  алы стан  көрш  қоргануга 
м ү м к і н д і к
 
береді.  Ж ерге  тер ең   сіңбейтін  ж ауы н-ш аш ы н 
м ен  қар  суы ны ң  сарқы ны   аз  болғанды қтан,  тер ең   етіп 
қазы лған  ты ш қан  ініне  ол  жбТе  алм айды .  Д ал ан ы ң
ж ы қ п ы л - ж ы қ п ы л ы н д а  
өсетін  бұталар,  н ем есе  ықтасын
орм ан  алқаптары   ты ш қ ан н ы ң   жаулары  үш ін  жақсы 
мекен.  С онды қтан  ты ш қан  м ұн дай   ж ер дің   климат  жаг- 
дайы   қанш алы қты   қолайлы   болған ы м ен ,  жауларынан 
қорғану үш ін  қауіпсіз жер  іздеп, тез  арада м екенш   ауысты- 
рады.  О ртаны н  экологиялы қ  өзгерістеріне  баиланы сты  
оры н  ауы сты рған  ж ануарлар  ареалдары н  көптеп  атауға 
болады :  М ы салы ,  Сөгеті  ж азы гы нда  қарақұйры қты   үркі- 
тетш  ж ұм ы стар ды ң   көбею іне  байланы сты   ол ар   мекенш 
М ы ңбүлақка  ауы сты ры п,  ареалдары н  тарылтуға  мәж бүр 
болды .  М ұндай  құбы лы с  көбінесе  регресті  сипатта  баиқа- 
лады .  Кейбір  ғал ы м дар ды ң   зерттеулеріне  қарағанда,  елі- 
м іздіц  қаратопы рақты   алқ абы н ы ң   т әл   табиғаты   орман- 
ды  дал а  л ан дш аф ты сы м ен   сипатталған,  кейіннен  ол өндр- 
дегі  орм ан   алқаптары   ш аруаш ы лы ққа  пайдалану  мақса- 
ты нда  ж ойы лы п  кетіп,  он ы   қалпы на  келтіруге  мүмкіндік 
болм аган.  Соған  орай  ол  ж ер дің   л ан дш аф ты сы   жаңадан 
дал ал ы қ   сигіатқа  ие болған.  Қазіргі табиғи  ф акторлар мен 
ангропогенді  әрекеттер  ол   жердегі  дала  ландш афтьісы  
қ ұрам дас  бөлік  аралы ғы ны ң  теие-теңдігін  піегіне  дейін
жеткізіп  тұрақтанды рғаны  бай қ ал ады . 
И
Тірі  ағзал а р д ы ң   ж ағдай ьш ьщ   нзгсрісіне  байланысты
дам ы п 
жетілуін 
эволю циялы қ  дам у 
ден ді. 
Ол 
тірі 
ор га н и зм дер дің  
экологиялы қ 
ж ағдайы на 
бейімделіп 
сұры пгалу  п р оц есі  арқылЫ  ж үзеге  асады .  Экологиялық 
жағдайға 
бей ім дел уі 
тірі 
о р га н и зм д ер д ің  
барлық 
ерекш еліктері  м ен   қасиеттерін:  ұры қтану,  төлдеу,  көбею, 
таралу  ерекш еліктерін,  ж асы н,  ф о р м а сы н ,  түсігі,  физио- 
логи ялы қ   әрекетін,  м ін ез-қ ұл қ ы н   т.б.  тол ы қ   қамтиды. 
А тап  айтқанда,  суы қ  б ел д еу д ің   өрімдіктері  жатаған,  жа- 
нуарлары'  гүкті;  құрғақ белдеудегі осім діктер  жапырақсыз, 
ал  ж ак уарл ары н ы ң   т.ерісі  м үй ізден ген   бол ады .  Тірі  орга-

і  
Л
тп м дср дің   ортаиыц  экологмяяық  жагдаиыиа  осиімдслуі 
табигат  ыргақгьиына да  байланысты.  Мысалы,  Қачақстаи 
тсрриюриясында 
маусыидық  нзгсрістер  айқьш  оайқа- 
лады.  Сондықган  нсімдіктор  де,  жануарлар  да  жылдың 
жылы  мезгілдсрінде  ниім  бсругс, суық мсзгілдсріидс бойы- 
на  сіңірген  иәрін,  жинаган  азықтьгқ  қорын  үнсм  стіи, тір- 
иіілігін  жалгастыруга, өніи-өсугс, кнбеюге бсиімдслгсн.
Чарльз  Дарвин  дамытқан  знолюциилық  гсории  бой 
ынша  нсімдікгср  мсн  жануарлар  түрлсріиіц  нисргіипік 
қасисгі  болады  дсп  карастілрадғ,і.  Олардыц  нзгсргіштік 
қасисті  ортаның  экологиялық  жагдайының  әссрі  мсн  іірі 
агзалар мүшелеріиің және олардың әрекеттерінің арась.ш- 
дагы  корелляциисына  (өзара  байланыстылыгына,  ара 
қатынастылыгына)  байлапысты  болады  да,  бір  түрдің 
өзгерісі  скіниіі  түрдің  нзгерісіп  туындатып  отырады.  Мы- 
салы,  климаттың  нисрісіис  байлаиысты  тас  кнмір  дәуі- 
ріндс  құрлық  беті  нсімдіктсрі  жстілні,  ормандар  нсті,  осы-
гаи  орай  құрлық  бстіндс  бауырымсн  жоргалап  жүріп  тір- 
иіілік  е*гуіпі  жаиуарлар  агапітаи  агапіқа  сскіріп,  одаи 
ұшып 
жүріп 
тіршілік 
стуге 
бейімделген. 
Дсмск, 
бауырымеи 
жоргалаушы 
шануарлардыц 
прогрссті 
багыттағы  дамыган  екілдсрінен  орман  ландіпафтысына 
бейімделіп  сұрыиталган  құсгар  (Архионтерикс)  пайда 
болган.  Алайда  сұрыпталу  ироцесі  нәтижесіндс  жаңа 
түрлсрдің 
иайда 
болуы 
тірі 
агзалардыц 
тұқым 
қуалауиіылық қасиетіпе байлаиысты.
Тірі  агзалардың нпіп-нсу,  тіршілік  ету  әрексті  ортаныц
экологиялық 
жагдаиьша 
тікелеи 
оаилаиысты 
болғаиымеи,  олардың  да  соңғыларға  тигізстін  қарсы 
әрскетіи 
ссксрмеуге 
болмайды. 
Тірі 
ағзалардыц 
эполюциясы 
аз 
да 
болса 
айналадағы 
оргаиыц 
экологиялық  жағдайыи  өзгертеді  дс,  белгілі  бір  мсжедсн 
өткси  соц  лаидшафтының,  тіиті  ландшафт  сферасыныц 
тұтас  бітіміне  қатысты  жаңа  саиаларға  ие  болады. 
Планетадағы  тіршіліктіц  иайда  болуы  жср  беті  ланд- 
шафтысыиың  құрамдас  бвлікгср  санын  көбейтін  қана 
қойған  жоқ, сонымен бірғе ландшафг сферасын  құрайтын 
ауа  қабатын  бос  оттегі,  көмір  қышқыл  газы  сияқты  зат- 
тармен,  жер  қыртысын  органогснді  шөгінділермен  толық- 
іырады,  құрлық  бетінде  жср  бедерініц  органогенді  мор- 
фомүсіпдік кешенін түзеді. Тіпті, осы  кездегі  жер беті ланд- 
шафтысының  құрылымын  нсоген-антропогси  дәуіріндсгі 
биотикалық  факторлардын  туьшдысы  ден  қарастыруга 
болады.  Өйткені  палсогеографиялық  зерттеулер  нсогепгс 
дейіші  жср  бсті  ландшафтысынып,  зоналық  құры-
6
 
-5
 
3
 
6
41

лымының  өте  қарапайымдығын,  ал  бөліктік  (секторлық) 
ландшафтысы  жүйесінің  бөлінбегенін  дәлелдеп  отыр. 
Биотикалық  факторлардың  ортаны  бейімдеуін  адам  әре- 
кеті нәтижесінде байқалатын  ландшафт өзгерістерінен  ай-
қын көруге болады.
Адам мен табигат арасындағы өзара әрекет әр уақытта
да  күрделі  бір  ғылыми  проблема  болып  қала  бермек. 
Адам  іс-әрекеті  техникалық  прогрестің  артуына  байла- 
нысты  соңғы  кезде  ландіиафтының  әсер  етуші  өте  күшті
факторлардың қатарына қосылуда.
Антропогенді  процестердің  қарқыны  да,  аумағы  да 
күн сайын  артып келеді. Қазір жер бетііще адам  әрекетінің 
| 
тікелей және жанама әсерлері тимеген бірде-бір ландшафт 
. 
жоқ.  Көптеген  ландшафт  адам  әрекетінің  нәтижесінде  та- 
биғи  қалпын  өзгертіп,  антропогенді  ландшафтының  то- 
бын  құрастыруда.  Мысалы,  Алматы  қаласының  маңын- 
дағы  бау-бақшалар  мен  техникалық  дақылдар  бұрынғы 
құлазыған  шөл  далаға  орналасқан.  Олар  қазір  өте  көп 
өнім береді, табиғи  жағдайымен  салыстырғанда биомасса- 
.  сы  250—300  есе  артық,  басқаша  айтқанда,  бұрынғы  қара 
жусанды  шөл  дала  жылына  2—3  ц  ғана  өнім  берсе,  оның 
орнына  егілген  қызылша  тәлімдерінен  қазір  300—400  ц
өнім алынады.
Адам  әрекеті  ландшафтыны  құрайтын  құрамдас  бө- 
ліктердің бәріне бірдей  әсер етпейді. Антропогенді фактор- 
лар  ландшафтының  геологиялық  негізін,  жер  бедерін, 
климаттың  басты  элементтерін  түбірлі  өзгерте  алмайды. 
Адам  әрекетіне  байланысты,  негізінен,  ландшафтының 
өзен  жүйесі,  жылу  және  ылғал  балансы,  топырақ  жамыл- 
ғысы,  өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесі  өзгереді.  Бірақ 
адам  әрекеті  тоқталысымен,  ландшафт  табиғи  жағдайын 
қалпына келтіруге тырысады.  Бұдан  ангропогенді жолмен 
қалыитасқан  туындылы  ландшафтының  да  территория- 
лық  табиғат  кешендер  қатарына  жататындығын  түсіну 
қиын емес.
Антропогенді фактор  нәтижесінде  жаңа  сипатқа  ие б 
латын  ландшафт  құрамдас бөліктерінің тұрақтануы  орга- 
ның  экологийлық  жағдайынан  үйлесім  тапқанда  ғана 
байқалады.  Олардың  құрамдас  бөліктер  тізбегінен  орын 
алуы  тарихи  жағдайлармен  ландшафтының  өздігінен  да- 
му  ерекшеліктеріне  байланысты  болып  келёді.  Мысалы, 
1859  жылы  Австралия  жеріне  Еуропадан  алып  барған  қо- 
яндар,  1935  жылы  біздің  елге  Америкадан  әкелген  онда- 
тралар  жаңа  жерлерден  қолайлы  мекен  тауып,  ландшафт 
құрамына  араласып  кетті.  Ал  өткен  ғасырдың  50-жь' тда-
42

рында  Воронеж  жерінен  келген  орыс  шаруалары  жерсін
Алм
қазір  санасын  қаита
түлетуді қажет етудс.
Антропогенді  фактордың  тікелей  әрексті  кобіис  ланд-
ш афтынын  морфологиялық  құрылымдық  бөлікгсрінің 
өзгерісінде тез байқалады. Ондай  құбылыстар мен  процес- 
терге  жер  бетінің  жыралануын,  топырақ  жамылгысыныц 
иіайылуын,  құм  шагылдардыц  көшпелі  құм  жоіщарына
айналуын, т.б. жатқызуга болады.
Ж анама  әсер  ететін  адам  әрекеті  негізінен  ландшафт 
құрамдас  бөлікті  байланыстарын  бұзады.  Олар  алгашқы- 
да  көзге  керінбейтін  табигат  құбылыстарын  қоздырады 
да,  ұзақ  уақыттардан  кейін  гана  нәтижс  береді.  Кнпшілік 
жагдайда  ландш афтыныц  қалпына  келмейтін  өзгерісін 
тудырады.  Ф.Энгсльс  "Табигат  диалектикасы"  деген  кіта- 
бында:  "Месопотамияда,  Грецияда,  Кіші  Азияда  жәнс бас- 
қа  жерлерде  егістік  жер  таппақ  болган  адамдар  орман 
агаштарын түп-тамырымен  қогіара қазганда, осы  арқылы 
өздерініц бұл елдерді ормандарымен бірге  ылгалды  жиып, 
сақтайтын  орталықтарынан  айырганы,  бұл  елдердіц 
қазіргі тып-типыл  қалыпқа түсуін бастап бергені түстеріне 
де кірген  жоқ", — деп жазган.  Кітапта:"Альпілік итальяндар 
таудың  теріскей  беткейінде  мұқият  сақталып  күтілетін 
қылқанды  агаштарды...  кесіп  тастаганда,  олар  осы  арқы- 
лы  өз  аймагында  биік  тау  баурайларындагы  мал  шаруа- 
ш ылы гы ның тамырына балта шабамыз деп  ойлаган  жоқ, 
олардың  мұнан  да  бетер  бір  болжай  алмаган  пәрсесі  — 
олар  осы  арқы лы   өздерінің таудан  шыгатын  бұлақтарын 
жыл  ішінде  көп  уақыт  бойы  сусыз  қалдырды"  ,  —  деп 
адам  әрекеті  мен  табигат  құбылыстарының  бір-біріне 
өтулері 
арқы  л ы 
әсер 
ететінін 
өте 
нанымды
тұжырымдады.
^Тандшафтыны  пайдаланудагы  аТіам  әрекетінің  жа- 
гымсыз  жақтарын  кейбір  елдердегі  жер  өзгерісінен  жиі 
байқауга  болады.  Мысалы,  Вьетнам  жерінің  ландшафты- 
сы  1965—1971  жылдары  Америка  Құрама  Штаттары  бом- 
балауынан  айтарлықтай  зардап  шекті.  Онда  тасталган 
бомбалардың жалпы  салмағы 
6,2
 млн. т-ға жетіп, диаметрі 
9,  терендігі  1,5  м-лік  21  млн.  апан-шұңқыр  пайда  болған) 
Мұнымен  бірге  гербицидтерді  пайдаланудың нәтижёсінде 
Онтүстік  Вьетнамның  540  ш арш ы  мильдей  жеріндегі ор-
Ф.Э н  г с л ь с. Табигат диалектикасы. Алматы. Қазақстан.  1982,143-
бст. 
• 
л "
43

ман  агаштары  біржолата  жойылып  кстті.  Бұл  мысалдан 
осы  ксздегі  гылыми-тсхникальіқ прогрестің дамуьша  бай- 
ланысты  ландпіаф ты ны ң  қүрамдас  бөлік  аралы қ  байла- 
ныстары  мсн  морфологиилық  түзЬііс  құры лы м ы ны ң 
қарқынды  түрде  қатар  күрделіленс  түсетініи  айқын  сезусе
болады. 
. 
.  .  .  * 
• 
'‘ТШя
Тарихи  деректер  аитроногсиді  фактор  ізнпң  миллион-
Даган  жылдармен  ссентелетінін  дәлелден  оіы р.  Ол  техми^ 
калық  прогрестің  өзгерісіне  байланысты  бірнешс  дәуірді 
қамтын  келген.  'Алгашқы  техпикалық  прогресс  оттың 
пайда  болуынаи  басгалды.  Ал  огаи  дсйінгі  антроиогенді
өзгеріс  адам н ы ң   табигат  байлықтарьГн  даяр  нпім  түрінде 
жинауыпа  гана  байлапысгы  болгандықтан,  биотикалық 
ф а к т о р  
дәрежесінен  асып  кете алган  жоқ.
Оттың  пайда  болуы  адам  әрекеті  мен  табигат  арасын- 
дағы  қатынастарды  шисленістіріи,  лан д ш аф ты н ы қ  ант- 
ропогенді  жолмен  дамуындағы  алғаіиқы  дәуіріне  ссік  аш- 
ты.  От  адамга  табйғи  заттарды  бір  сападан  екінші  сапаға 
өзғертуге, еңбек  өнімділігін  арттыруға  квмскісссгш  қүрал- 
сайман  жасап  алуға,  суық  күндері  жылынуға,  жыртқыпі- 
тардан  қорғануға  көмектесті.  Отгы  сөндіріп  алмау  үшін 
отын  қорын  жинауға  тура  келді.  Отын  қоры  алғашында 
тоғайдан  ағаш  дайьіндау  арқы лы   жииалыи,  кейіннен 
шымгезек,  көмір,  мүнай  және  жанғыш  газ  өндіру  арқылы 
толықтырылатын  болды.  Осылай  отын  қорын өндіру, жи- 
нау  мақсатымен істелген  өрексттерден  орманды  алқаптар 
мен  кенді жерлердіқ ландш афтысы өзгергепі сөзсіз.
Л андш аф ты пы ң айтроиогенді дам уы ны ң екінші дәуірі 
техникалық  прогресгіен  байлапысты.  М аш иналы  техника 
көлік байланысын,  егістік,  ж айы лы м ды қ  жәііе  шаоындық 
жерлсрді өндеуді,  кен  өндіру жүмыстарын  игеруді, т.б.  нла- 
нетарлық  аумаққа  дейін  көтерді  де,  техникалық  ироцес- 
тердің  қарқы ны н  арттырады.  Бұл  процестер  ландшаф- 
ты ң  түзілістік  құры лы м ы н ы ң   қайта  түзілуімен  бірге  ауа, 
су,  жер  беті  жыныстары,  тоиырақ,  өсімдік,  жануарлар  дү- 
ниесі,  жылу,  ылгал,  т.б.  материалдық  заттар  балаисыныц 
айм ақты қ өзгерісіне әсер етті.
Х им иялы қ  загтарды  халы қ  ш аруаш ылыгында  пайда- 
ланудан  антроиогенді ландш аф ты ны ң  үшінші даму дәуірі 
басталды.  Х алы қ  ш аруаш ылыгын  химияландыру  бары- 
сында егіншілік  минералды  гыңайтқыш тармен  тыңайты- 
лып,  егістік  дақы лдарды ң  өнімділігі  артты.  Пестицидтер, 
гсрбицидтер,  ДДТ,  т.б.  хим иялы қ  заттар  арамшөптер  мен 
зияикес  жәидіктерге  қарсы  күрес  үшін  пайдаланылды. 
Осылайша  халы қ  ш аруаш ылыгын  химияландыру  ланд-
44

ш афты ны ң  химиялық  және 
биохимиялық 
проңсстсршіц 
ырғағыкіа  күрделі  өзгеріс  енгізді.  Соның  пәтижссіпдс  ғы-
лым өндіргіш  күшкс айналды. 
_
Атом  энсргиясын  найдалану 
жер 
шары  ландшафты- 
сының дамуындағы  антроногенді фактор  әрскстінің 
тари- 
хи  бетін  ашты.  Оны  халық шаруашылығында  тиімді  пай- 
далаиған  жсрлерде күн, су, отыи энергия  қорлары  үиемдс- 
ліп,  оларды  пайдалаиуға  байланысты  болатын  табиғат- 
тың  регресті  өзгерісі  тежслді,  лаидшафтының 
қүрамдас 
бөлік  аралы қ  теие-теңдігінің  сақталуыиа  қолайлы  жағдай 
туды.  Алайда  атом  энергиясын  пайдалапудың  оң  көріиіс- 
тсрі  кең етек  жая  алмай  отыр.  Көишілік  жағдайда, оиы  со-
ғыс ісіидс  пайдалаиу көзделуде.
Ғ ылыми-техпикалық  рсволюцияиың  өиеркәсіитегі,
ауыл  шаруашылыгыидағы  жәис  медиципадагы  барлық 
жетістіктері,  бір  жағыпан  халықтардыц  саныи  өсірді.  Егер 
жср  шары  халы қтарыпыц  саны  ауыл  шаруашылығы  да- 
мығаиға  дсйін  небары  бірнешс  ғаиа  миллиоп  болса,  1980 
жылы  5  млрд.  болды,  ал  2000  жылы  6,5  млрд-қа  жстпск, 
басқаша  айтқапда,  алғашыида  әроір  мыц  жыл  саиыи 
А/о 
өсетіһ  халық  саны  қазір  жыл  сайыи 
2
%-тен  де  артық 
өсетін  болды.  Екіншіден,  ғылыми-техпикалық  рснолюция 
нәтижесіиде геомсгриялық прогреснеи  өскеи  антропогепді
фактордың қарқы ны есслеи  артты.
Тарих  бетгерін  ақтарғанымызда  палсолит  дәуіріидс
адамдар  топтаныи  жүріп,  аңш ы лы қ  иен  тағамдық  өсім-
діктерді теруді  кәсіи  еткенін  көреміз. Ац аулауда  жер өртеу
әдісін  жиі  иайдалаиған,  соның  нәтижесінде  дүниежүзЬіік 
орман  алқабы ны ц  ареалы  тарылған,  жиі  ауланатын  ма- 
монт,  жабайы  түйе,  жылқы  сияқты  жануарлар  жойылыгі
кеткеп.
Нсолит  исмссс  жаңа  тас  дәуіріпде  мәдепиет  артты. 
Нсолит  ксзсці  қы ш   ыдыстардыц  иайда  болуымен  баста- 
льіп, 
металлургияныц  өмірге  келуімен  аяқталды.  Нсолит 
мәдснисті  тараған  аймақтарда  алгашқы  таптар  мен  мем- 
лскетгер  гіайда  болды.  Халықтар  ацш ылық,  балЫқ  аулау, 
мал  багу,  егін  салу  кәсігшшпгімен  айналысты.  Қазақстан- 
да  неолит  қоныстары  Жезқазғаи,  Шығыс  Қазақстан,  Көк- 
тал,  Байқадам,  Үшбұлақ,  Бүркітті  жерлерінде  табылған. 
Халықтардыц  кәсіпшілігініц  күрделіленуіне  байланысты 
нсолит  дәуірінін,  өзінде-ақ  осы  кездегі  антропогенді 
ландш афты ны ц 
негізгі 
түрлсрі 
гүзілгсн 
болатын. 
Нақтылы  әлсумсттік  жагдайлар  олардыц  бір  сападан 
скінші саиаға өтуіне мүмкіидік туғызыи отырған.

Антропогенді  фактордың  әрекет  ету  келемі,  қарқыны 
халықтардың  орналасу  тығыздығына,  өндіріс  қуралдарьі  : 
мен  өндіріс  қатынастарына, т.б.  әлеуметтік  жағдайларына 
байланысты  әр  жерде  әр  түрлі  болып  келеді.  Жер  шары
ландшафтысын  адам  әрекетінің  әсеріне  қарай  төртке  бө- 
лугеболады:
1.  Адам  аяғы  баспаған  табиғи  ландшафты.  Мүндай
ландшафтыға  Арктика,  Антарктика  және  биік  таулы  бел- 
деудегі  адам  қоныстанбаған  жерлер  жатады.  Бұл  жерлер- 
дегі  ландш аф ты ны ң  құрамдас  бөлігі  де,  морфологаялық 
түзіліс  құры лы мы   да  табиғи  фактордың  әрекетіне  ғана
байланысты дамиды. 
. 
]
2.  Адам  әрекетінсн  көп  өзгермеген  ландшафты.  Ланд-
шафтынЫң  бұл  тобына  тундра,  тайга  және  шөлді  аймақ- 
тарды  жатқызуға  болады.  Бұл  жерлерге  халықтар  сирек  | 
қоныстанған,  әзірше  табиғат  байлы қтары н  сарқа  пайда-  і 
ланудың  қажеттілпі  жоқ.  Сондықтан  ландшафпгының құ-  I 
рамдас бөлік аралы қ тепе-теңдігі бұзылмаған.
3.  Адам  әрекетінен  бұзылған 
(дигрессняланған)  ланд-
шафты.  Л андш аф ты ны ң  құрамдас  бөліктер  байланыста- 
ры жан-жақты зерттелмей табиғат байлықтары сарқа цай- 
даланылған  жағдайда  аңы зақ, сел,  індет сияқты дүлей құ- 
былыстардан  жер  ж ыраланып,  топы рақ  тұзданады,  ша- 
бындықты  арамшөп  басады,  жолдар  мен  жер  азады,  т.б. 
Дигрессияланған  ландш аф ты   жері  тиімді  пайдаланылма- 
ған  географиялық  белдеулер  мен  табиғат  зоналарынық
барлығында кездеседі. 
_ 
;  /.яі
4.  Адам  әрекстінен  түлеп,  қай та  түзілген  ландшафты. 
Л андш аф ты ны ң  құрамдас  бөлік  арқы лы   немесе  құры- 
лы м ды қ түзілу байланыстары  жан-жақты  зерттеліп, таби- 
ғат  байлықтары  толығымен  халы қ  шаруашылығы  айна- 
лы мы нда  тиімді  пайдаланылған  жерлерде  адам  әрекеті 
ғылыми негізде  жоспарланады да, ландш афты ны  түлетіп, 
биологиялық зат  айналы мы н,  түсімділігін  арттыруға, жы- 
лу, су,  минералды заттар балансын  тепе-тендестіруге, жер-  ! 
ді  аздыратын  жел,  су  эрозиясы  сияқты   дүлей  құбьшыс-  | 
тарды  болдырмауға  бағытталады,  басқаш а  айтқанда,  ! 
жоғары  өнімді  мәдени  ландш аф ттар  тобы  түзіледі.  Олар 
ғылыми-техникалық  револю цияны ң  туындысы.  Мәдени 
ландшафтыларға  шөбі  шүйгін  от  жайылымдарды,  түсімі 
мол  шабындықтарды,  егін  жайларды,  т.б.  өнеркәсіпті 
агрокешендер  мен  рекреациялы қ  (демалыс  аймақтары) 
жүйелерін,  орман  алқаптарын,  жасанды  су  жүйелері  мен 
ылғалға қаны ққан оазистерді жатқызуға болады.  |
46

географиял
афтысы  табиғи  ортамен  үйлес-
айналымыиа
уы, түлеп  жетілуі тек  қана  адам  әрекетше  баиланысты  оо- 
лады,  өздігінен  қалпына  келе  алмайды.  Табиғи  жолмен 
үдайы  дамып  күрделене беретін  географиялық  кешендер- 
ге  қараганца,  антропогенді  ландшафтының  жас  шағын
болмысынан айқын ажыратуға болады.
Антропогенді  ландшафтыны  өзгертуші  геоморфоло-
гиялық  процестер,  микроклимат  пен  жер  беті,  жер  асты 
суының  режимі,  өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесінің 
түрлері  тез  өзгереді.  Мысалы,  Қапшағай  су  қоймасының 
салынуына  байланысты  көл  жағасы  небары  5—6  жылға 
жетпей-ақ  халы қты ң  демалыс  орнына  айналды.  Құмдақ 
түбекшелерді  су  шайып,  құмды  қайраңдар  түзшді.  Саз- 
дақты  жерлерде  су  түбіне  батқан  топырақ  жамылғысы- 
ның биологиялық  белсенділігіне  байланысты  гидрофиль- 
ді  белдеулер  (құрақты,  балдырлы  фитоценоздар)  қалып- 
тасып, балы қ тіршілігіне қолайлы жағдай туды.
Антропогенді  ландшафтысы  әбден  жетілген  шағында 
даму  эволюциясының  қарқыны  кемиді.  Оларды  түзетін 
құрамдас  бөліктер  жергілікті  жер  жағдайымен  сипаттала- 
тын  зоналық,  азоналылық факторлар  әрекетімен  үйлесім 
тауып,  тепе-теңдік  құрайды.  Антропогенді  ландшафты- 
ны ң  қандай  түрін  болсын  ұдайы  жаңғыртып  отырмаса, 
бірте-бірте жойылып  кетеді.  Мәселен,  республикамыздағы 
өткен  ғасырларда  гүлденіп  керкейген  Отырар,  Сығанақ 
сияқты  оазистерді  атауға  болады.  Олар  монғол  шапқын- 
шылығына байланысты  жермен-жексен болып  кеткен. Де- 
мек,  жоқтан  бар  жасау  қиын  да,  бардан  жоқ  жасау  оңаи. 
Сондықтан  ел  игілігіне  жұмсалып  отырған  егін  жайлар- 
дың,  саялы  демалыс  орындарының  даму  жолдарын 
ұдайы  зерттеп,  ерекшеліктерін  танып-біліп,  оларды  азды- 
ратын  табиғат  құбылыстарына  қарсы  ш ара  қолдану  бү 
гінгі  таңдағы  ғылыми-практикалық  мәселелер  қатарына
қойылып отыр. 
.
Жас  айырмасына  қарап  антропогенді  ландшафтысы
үш топқа жіктеледі. 
_
1.  ¥ з а қ  сақталы п,  өзін-өзі  реттеуші  ландш афты . 
ьұлар
халық  шаруашылығы  айналымына  қатысы  жоқ  әрекет- 
терге  байланысты  түзіледі.  Мысапға  еліміздің  әр  жерінде 
жеке-дара,  немесе  топ-тобымен  тізбектеліп  жататын  қор- 
ған  төбелерді  атауға  болады.  Олар  жүздеген,  мыңдаіан 
жылдар бойы  жергілікті  жер  жағдайларымен  үйлесім  тап- 
қан  құрамдас  бөлік  аралы қ  тепе-тендігін  сақтап  келеді.
47

Олардыц түзілу  жолдары  адам  әрекегіис 
оаилаиы сты   оол-
ғанымеи. 
қшіынтасқаниаи 
ксйін 
дам у 
эію людиясы
табиғат заңды лы қтары на сәйкес келсді. 
-
2.  Кепжмлдмқ, жарым-жарты  іай 
рстгслуші  л ан ди іаф г
Ландиіафтыиыц.бұл  тобына  екис  орман 
алқабы н,  канал, 
бвгсн  сияқты  жасанды  су  жүйслерін, 
жол  ю р а и іа р ы н , ша- 
гы нды қ  пен  ж айы лы м ды қ  жерлерді 
жатқызуга  болады. 
Оларды  халық  ш арузш ы лы ғы   айналы мы нан 
шыгарыи 
а^мау үшін  мсзгіл-мсзі Ьі  жақгыртып огыру'
керск.
3.
  Кысқа  мсрзімді,  удаііы  рсттсм 
отм р удм   қаж ст стетіи 
лакідіпафт.  Бұларға  сгінжай,  елді  қоиыс, 
кен  орыиы,  сая- 
льг  жер,  т.б.  жатады.  О лардын  шығу  тегі 
мьнщағаи  жыл- 
дармен  есентеледі, бірақ қай-қайсысы болсын 
жыл  сайын 
еидеи  күтуді  қажет етеді.  Мысалы,  егістік 
жер  жыл  сайын 
агротехиикалық өидеудеи өткеидс гана тұрақты 
виім  бере-
ді. 
; 
т ш
4
|
ЛАНДШ АФ Т 
ГЕОХИМИЯСЫ 
Геохимиялық ғы лы м ны ң дамуына 
байланы сты   ланд-
шафт геохимиясына  қатысты  мәселелер  таны ла 
бастады. 
Ландиіафт  географиялық  қабықты  қүрайтын 
заттардан 
түзілетін  болғандықтан,  оларды ң  құрамындагы 
химия- 
лы қ  элементтер  литосферадан,  атмосферадан, 
гиДросфе- 
радан  және  биосферадан  жиналады.  Осы 
геосфералар- 
дағыдай,  ландш аф ты ны ң  хим иялы қ  э л е м е т т е р і 
негізгі 
және  қосалқы  элементтер топтары  болыи  бөлінеді. 
Негізгі 
элементтер тобына  жататьшдар:  О, 
8
і, АІ,  Ғе, Са,  Ка, К,  М§, 
С,  Н,  N,'5,  Р,  С1.  Бұл  агалған  элементтер  ландш аф т 
құра- 
мындағы  тау  ж ы ны стары ны ң,  топы рақ 
қабатынын..
судың,  ауаның  және  тірі  ағзалар  массасын  құраиды. 
ландш аф тьщ ы ң  геохимиялық  ерекшеліктеріи  анықтай- 
ды.  Менделеев  кестесіндегі  жоғарыдағы  аталғандардан 
басқалары  қосалқы  элементтер  тобына  жатады.  Бұлар- 
ды ң  да  ландш аф ты иы ң  түзілуіне  қосатьш  үлесі  зор.  Мы- 
сальі,  йод  жетіспеген  жерде  адам  там ақ  ісігі  (зоб)  ауруына 
шалдығады.  Кобальт  жетіспеген  жерде  мал  ет  ала  алмай- 
ды. Мұндай  құбылыстар ертеден-ақ қазақ арасында "жері- 
суы жақпаған"»деген  гүсінік қалыптастырған.
Л андш аф гы ны ң  хим иялы қ  элементтері  белсенділігінс 
қарай  скі  тоиқа  жіктеледі.  Біріншісі,  бір  ландіиафтыныц 
екіншісіне  тез  өтетіндері,  яғни  орын  ауыстыру  жағынан 
белсенді  элементтер  тобын  құрайды.  Бұларға  кальций, 
натрий,  магний,  алюминий,  кремний,  фосфор,  күкірт,
хлор,  калии,  марганец, ;гемір,  цинк,  кооальт,  никель,  вана-
48

дий, 
стронций,  оттегі,  көміртегі,  азот,  сутегі  элементтері 
жатады. 
Бұл  аталгандардыц  әрекетіне  байланысты  ланд- 
інаф  взгерін,  түлеп,  бірінен-бірі  туындаи  отырады.  Ланд- 
інафт  геохимиясыныд  мүндай  қасиетіи  табигат  процес- 
терін  басқару  барысында  (мониторингте)  орынды  паида- 
лануга болады.  Мысалы,  Қазақстан  Республикасы  Ғылым 
академиясыныц  Топырақтану  гылыми-зертгеу  инсти- 
тутыныц  галымдары  цинк  реагентгерін  пайдаланып,  Ақ- 
дала өцірінде тогіырақ қүрамындагы түз түзілу  процесініц 
қарқынын  кемітігі,  ландш афтыныц  қүнарын  арттырды.
Екінші  топқа  орын  ауыстыру  әрекетініц  белсендшігі 
шамалы  элементтер  жатады.  Олардан  цирконииді,  гаф- 
нийді,  ниобийді,  танталды,  торийді,  рутенййді,  радииді, 
палладийді,  осмийді,  иридийді,  платинаны,  гелииді,  неон- 
ды,  криптонды,  аргонды,  ксснонды  атауга  болады.  Ьүлар 
басқа  элементтермен  химиялық  қосылыс  қүрамаиды, 
сондықтан  ландш афты ны ц  түзілуі  м*н  дамуында  аитар-
лықтай  рөл атқармайды. " 
.
Ландшафтыдагы 
химиялық 
элементтердіц 
орын
ауыстыру  әрекеттері  көптеген  факторларга  байланысты. 
Оныц  ішінде  негізгі  фактор  —  нақты  элементтіц взіне  тән 
химиялық  қасиеті,  әсіресе  оныц  химиялық  реакцияга 
түсіп  тұз,  қы ш қы л,  оксид,  т.б.  түзуі.  Огаи  қоса  химиялық 
элементтіц  қандай  зат  құрамында  болатыны  және 
географиялық  таралуы  мацызды  факторлар  қатарына 
жатады. 
Мысалы, 
ш ақпақ 
тасты 
жыныстар 
мен 
өсімдіктер  құрамында  натрий  бар.  Ол  шақпақ  тасты 
жыныстарды 
құрайтын 
минералдардыц  кристалдық 
торында 
берік 
орналасқандықтан, 
шамалы 
орын 
аүыстырады, 
ал 
өсімдік 
қалдықтарынан 
тез 
суга 
шайылып  кетеді.  Осы  сияқты  химиялық  элементтердщ 
орын  ауыстыру  әрекетініц  географиялық  ортага  баила- 
ныстылыгы  таудагы  тундра  мен  шөл  зоналарындагы 
ландш афты ны ц ерекшеліктерінен  көрінеді. Таудагы  тунд- 
ра  ландшафтысында  темір  белсенді  түрде  орын  ауысты- 
рады  ал  шөл  ландшафтысында  бұл  құбылыстыц белсен- 
ділігі 
ш амалы.  Бұл  келтірілген  мысалдардан  химиялық 
элементтердіц  орын  ауыстыруы  бір  жерде  көп  мөлшерде, 
екінші  бір  жерде  жетімсіз  болып  қалатыпын  көруге  оо-
ЛаДЛ андш аф ты ны ц  химиялық  элементтерініц  орын  ау- 
ыстыруы,  негізінен,  механикалық,  биологиялық  жолмен
және  су,  ауа  арқылы  жүреді.  Осылардыц  әрқаисысына 
қысқаш а тоқталайық.
7 - 5 3 6
49

Х им иялы қ  элементтердің  механикалық  орын  ауыс- 
тыруы  құрлы қ бетіндегі ағын  су,  жел,  мұздық, т.б.  сыртқы
күштер  мен  жанартаулардың,  гейзерлердің  атқылаулары 
сияқты  ішкі  күштердің  әрекетіне  байланысты  болады. 
Ж алпы  жер  беті  лавдш аф ты сы н  түзетін  химиялы қ 
элементтер, 
жоғарыда 
аталған 
күштсрдің 
әрекетше 
байланысты,  үздіксіз  механикалық  орын  ауыстыруға 
ұшырайды.  Алайда  оларды ң  қарқыны  жыныстардың 
литологиялық,  минералды қ 
құрамына, 
үгілгіштігіне, 
ш айылғыш тығына,  т.б.  байланысты  болады.  Көптеген 
зерттеу  нәтижесіне  қарағанда  груш ты қ  жыныстар  мен 
топы рақтың саз балш ы қты   құрамыпда:  Ғе, АІ,  Мп,  М§,  К, 
V, Сг, №, Со, Си көп, 
8іО 
аз болады.  Құмдарда 5і көп тс, Ғс, 
АІ,  М§  аз.  Осылай  механикалық  орын  ауыстыру  жолмен
химиялық  элемспттердің  тонтасуына  байлапысты  жср 
беті 
ландш афтысы 
түрлепіп, 
олардың 
қүрылымы
күрдслсис түссді.  -■
Х им иялы қ  элсмснттердің  оиогсндік  орын  ауыстыруы
екі  түрлі  процсстің  нәтнжссіпдс 
жүрсді.  Біріншідсн,  фото-
синтс
’1
 бсп  чсмосииісздіқ пәтижесінде  қориііиіні  оріида*ы
элемснгтсрден  органикалық  қосылыстар  түзілсді.  Екішиі-
ден, тірі заттар тіршілігін  тоқтатқан  соң, оларды ң қалдық-
тары  шіріп,  органикалық  қосылыстары  ыдыран,  мине-
ралдық заттарға айналады. 
г
Жоғары  сатыдағы  жасыл  өсімдіктердің,  балдырлар- 
дың,  фотосинтездеуші  бактерпялардың  хлорофнлл  жәис 
басқа  да  фотосінггсздік  пнгмснттер  арқы лы   күн  сәулесі 
эіісргиясын  сіңіруі  ііәтнжесінде  қарапайым  қосылыстар- 
дан  (көмірқыш қыл газы, су)  өздсрінің және басқа  ағзалар- 
ды ң тіршілігіне  қажетті  күрделі  оргаиикалық  затгар  түзу- 
ін  фотосинтсз  дсп  агаГіды.  Жасыл  өсімдік  фотосинтсзінің 
реакциясын  төмендегіше ксстелеуге болады  : 
-
СО  4- Н  О---------  л Ғ --  -   С(Н  О) +  О  +   120 к к ал /м о л ц
2 
2 
хлорофилл 
- 
2 
1 
2
 
'
яғни 
көмір  қы ш қы л  газы ны ц  бір  молекуласының 
көмірсу 
дәрежесіне 
дейін 
тотықсыздануының 
бос 
энергиясы  120  ккал/м оль болады. Фогосинтез нәтижссінде
көмірқыш қыл  газы  меп  суды  құраитын  химиялық 
элементтерден  күрделі органикалық загтар түзіледі де, бос 
оттегі бөлініп  шығады.  Бос оттегінің  гсохимиялық әрекеті 
орасан  зор.  Ол  көптеген  хим нялы қ  элсменттердің  орын
%
ауысуы 
мен 
концснтрациясын 
анықгаитыи
геохимиялық диктатордын,  рөлін  атқарады.
50

М мкроорга и іп  м дерді ц 
тоіы ғу 
барысында 
бөлннгсн 
энсргііяны  паіідаланы и,  комір  қышқыл  газыиаіі,  судан,
мннераллық  заггардан   оріаннкалы қ  заттар  түзуін  хсмо-
сііптсз дсп  атайды .
Фотосинтез  бсн  хсмосиитсз  нәтижесінде  түзілген  орга
никалық  заттар  жалиы  биологиялық  зат  айналымына
қосылады  да,  химиилық  элсментгердің  биогенді  орын
ауыстыру  мехаиизмін  күрдслендірс түседі.
Биологиялық  зат  айналымы  ксз  келген  ландшасртга 
болыи  түрады.  Биолоіиялық зат  айналымында  биогендік 
аккумуляция  мсп  тірі  агзалар  қалдықтарыныц  минсрал- 
дану нроцестері  қатар жүреді.  Басқаіпа айтқанда, тірі агза- 
лардыц  өніп-өсу,  жетілу,  кнбсю  ксзінде  олардыц  ооила- 
рына  қоршаган  ортадан  квитсген  минералдық  қосылыс-
тар  ассимиляцияланады.  Ал  тіршілік  сту  әрекеті  тоқтал- 
гаи  соц  олардыц  қалдықтарынаи  қайтадан  минералды 
қосылыстар  түзілсді.  Мүндай  зат  айналым  циклі спираль 
бойымсп  жүрсді,  алгашқы  ландшафтыныц  жаи-күйі  соц- 
гысыида  қайгаданбайды/.Өйткені  кейбір  химиялық  эле-
менттср  суга  шайылып,  желмен  ұшып  орыи  ауыстыру 
процссінсн  шыгып  қалады,  оиы ц  орнын  басқалары  то- 
лықтырып отырады. Осьыай биологиялық зат аииалымы 
барысыпда ландшафг жацарып  жетшсді. Олардыц дамуы 
эволюциялық  сипатта  өгсді.  Көпгегеи  зерттеу  пәтижесше 
карагаида  биологиялық  зат  айналымыныц  қарқыны 
лапдш афтыныц  жстімсіз  жәие  артық  өлшемдеп  элемеит- 
тсргс  байланысты  болады.  Лаидшафтыныц  жепмсіз  эле-
мспттсріие:  О,  N.  Р,  К,  Са,  М&  Си,  Со, 
і, ¥
  Мо,  2п,  Мп,  т.б. 
жатадьі-  Бұларды  екі  түрлі  жолменен:  бірінпнден,  ланд-
шафгыга  мииералды  тыцайтқыштар  сщіру  немесе  өсім- 
діктср  мсп  жапуарларды  мииералды  элемеігггермсн  қоре- 
ктепдіру;  екіишідеи,  лапдшафтыі*ы  суарып,  қүрғатыи 
жәис  тагы  басқа  жолмси  олардыц  қүрамындағы  инертті 
элсмси гтсрдіц  орын  ауыстыруыныц  қарқынын  арттыру 
арқылы  толықтыруға  болады.  Ландшафтыныц  артық 
өлшемді элементтсрі: С1, 5, Иа, Си, N1, Ғе, Ғ, жәнс басқалар.
Биологиялық  зат  айиалымы  ландшафтысыиыц  хи- 
м иялы қ  элементтсрдіц  жетімсіздігі  мен  артық  өлшемш 
тецестіруші  рөл  атқарады.  Снйтш,  ландшафтыныц  гірі 
заттар  қоры  неғұрлым  мол  болған  сайын,  ол  орын  ауыс- 
тыратын атомдарға  согұрлым  қарқыпды түрде әрекет ете- 
ді.  Демек,  химиялы қ  элсменттердіц  биогендік  орын  ауыс-
тыруын 
Танып-білу  ландш аф т  геохимиясындагы  өзекті
мәселслердіц бірі.

Х и м и я л ы қ   эл ем ен ттер дің   сумен  оры н  ауыстыруы  оу- 
л ар ды ң   суда  с г у   касиетіне  байланы сты .  С уды қ  еріткіштік 
к
ягиетіне  байланы сты   ландш аф ты ны н,  грунт  ж ән е  топы-
заттар
заттар
еріп,  осы  сияқты  орын  ауыстырады.  О иы ң 
-
м и ялы қ  қосы лы старды ң  еріпштік  қасиетше  баиланысты
келеді. Ал  ерігіштік  -   өте  күрделі құбылыс. Ол  хим иялы қ 
элементтердің  иондары  мен  атомдарының радиустарына, 
валенттілігіне,  т.б.  байланысты  болады. 
Б ұларм ен  бірге 
ерігіштікке  температура  жағдайы,  қысым  өлшемдері,  ері- 
тіндінің конңентраңиясы, грунт, топырақ 
ж ән е 
құрлы қбе- 
ті сүының  рН  көрсеткіштері сияқты  жағдаилар үлкен 
әсер 
етеді.  Бұл  аталғандардан  судың  рН  көрсеткішін  бшу 
өте 
қажет.  Өйткені  ол  бойынш а  хим иялы қ  элементгердщ, 
орын  ауыстыру  қарқы ны ,  ал  оған  байланысты  ландшаф- 
ты ны ң  даму  бағыты,  сапалы қ  өзгерістері,  т.б.  анықтала- 
ды.  Зерттеулерге  қарағанда  судың  рН  көрсеткіші 
6
-дан 
тө- 
мен  болатын  қы ш қы лды   ортада  кальңий,  стронции,  оа: 
рий,  радий,  мыс,  м ы ры ш ,  кадмий,  үш  валентті  хром,  екі 
валентті  марганец,  темір,  кобальт,  никель  сияқты 
эле- 
менттер  пәрменді  орын  ауыстырып^ отьірады.  Судың 
ргі 
көрсеткіші 
7
-ден  жоғары  болагын  сілтілі  ортада  кешенді 
қосылыс құрайтын элементтер ғана ауысады.
Табиғатта  топырақ,  грунт  және  өзен  суының 
рН  көр- 
сеткіші  бірдей  болып  келе  бермейді.  Олар  жыл 
мезгш дері 
мен  ландш аф ты ны ң даму  сатысы  ауысқан  сайын 
өзгеріп
отырады.  Атап  айтқанда,  ландш аф ты ны ң  алғашқьі  даму 
сатысында  калий,  натрий,  кальций,  магний  басым  келеді. 
Кейіннен  ландш аф ты ны ң  кемелдену  шағында,  бұлар  суға 
тез  еритін  қосылыстардың  (ас  тұзын,  әктасты,  гипсті)  гү- 
зеді  де,  сумен  ш айы лы п  кетеді.  Мұндай  құбылыс,  әсіресе 
климаты  ылғалды,  жер  бедері  сәл  еңіс,  үгілу  процесішң 
өнімдері тез  ш айы лы п  кететін  тайга  зонасы  мен  ылғалды 
субтропиктік  және  тропиктік  ландш афт  тараған  терри- 
торияларда  жиі  байқалады.  Ал  үгінді  жыныстары  сыртқа 
ш айылып  ш ы қпайты н  құрғақ  климатты  аймақтардың 
топырақ  нен  грунттық  жыныс  қабаттарында  катиондар 
көп  болады  (мысалы,  СаСО  күйінде  Са  қорланады),  суы- 
ны ң  рН  көрсеткіші  сілтілік  ортаға  дейін  көтеріледі.  Демек, 
хим иялы қ  элементтердің  сумен  орын  ауыстыру  механиз- 
мін  зерттеп  білу  арқы лы   ландш аф ты ны ң  құнарлыгын 
арттыру  жолдарын  анықтауға  болады.  Ь'
кябатынын 
ЙІН  көосеткіші бойі>інша оғаи
сіңіріле
ралды ты ңайтқы ш тарды ң түрлері анықталады. Атап  айт- 
қанда,  рН  көрсеткіші  төмен  қы ш қы лды   ортамен  сипатга- 
латын  ландш аф ты лы   топы раққа  әктас  сіңіріледі  де,  сор-
52

»
танды  жерлер дренажды  әдіспен  суға  шайылып тұщыла- 
нады.
Ландш афтының құнарлылығын  арттыру жолында  су- 
мен  орын 'алмасагы н  элеменгтердің  реакцияға  түсу,  бір 
сападан  екінші  сапаға  өту,  бір  жерден  екінші  жерге  орын 
алмастыру  қарқынына  өте  үлкен  мән  беріледі.  Бұл  жағы- 
нан  алып  қарағанда,  оларды  суға  тез  еріп  орын  алмаса- 
тын, орташа  еріп  орын  алмасатын  және  нашар еріп  орын
алмасатын деп те жіктейді.
Суға  тез  еріп  орын  алмасатынға  күкірт  пен  хлор  жата- 
ды.  Құрамында  күкірті  бар  гйпс  (СаЗО х2Н О)  пен  мира- 
билит  (Ыа 8 0  хЮН О)  ж-әне  хлоры  бар  ас  тұзы  (№С1)  суға 
тез ериді, £,ұріімын^ағы күкірті мен хлоры ландшафтыдан 
шайылып  кетеді.  Мұндай  құбылысқа байланысты  ьшғал- 
ды климат белдеулерінде күкірт пен  хлор жетімсіз болады.
Суға  орташа  еріп  орын  алмасатындарға  кальций,  маг- 
ний,  натрий,  стронций,  фтор  жатады.  Бұл  аталған  эле- 
менттердің де ландшафттардағы құрамдық өлшеміне эко- 
логиялық  ортаның  ылғалдану  режимі  үлкен  өсер  етеді. 
Климаты  ылғалды ландшафтыДа бұлар да  суға  шайылып 
кетіп,  жетімсіздік  өлшеммен  сипатталады,  ал  құрғақ  кли- 
матты  ландшафтыда  сшар  биологиялық  жолмен  булану 
процесі нәтижесінде артық өлшемге дейін қорланады.
Суға  нашар  еріп  орын  алмасатындар  тооын  кремний, 
калий,  фосфор  құрайды.  Олардың  ландшафтының  ар- 
тық-кемін  теңдестіруі  негізінен  адам  әрекетіне  байланыс- 
ты  болады.  Кейде  жануарлар  арқылы  да  орын  ауысты- 
рады.  Мысалы,  Оңтүстік  Америкадағы  Тынық  мұхит 
аралдарында  құстардың  саңғырығынан  фосфор  қорла- 
нып, өндірістік өнім өлшеміне дейін жеткен.
Суға  еріп  орын  алмасатындар  тотығу,  тотықсыздану 
реакцияларына  да  байланысты  болып  келеді.  Мысалы, 
химиялық  элементтердің  тотығу  барысында  сумен  алма- 
сатындарының қатарын  ІЧі, Со, Са,  2п, V, Сг, Мо құрайды. 
Ал  тотықсыздану  процесі  кезйідегілерге  И  және  Мп жата- 
ды.  Ақырында,  А1,У,Ті,2г,НГ,ТҺ,НВ,\Ү  инертті  элементтер
болып саналады.
Ландшафтыны  қоршаған  ауа  қабатындағы  орын  ау- 
ыстыратындарға  О,  Н,  С ,,Ч   I  кіреді.  Бұлармен  бірге  ауаға 
түрліше  жолдармен  НСО  ,  8 0   ,  С1,  Са",  М§  ,  Ыа'  сіціседі.
Атмосфералық  орын  алмасуына  ауадағы  су  буының 
конденсацияланып,  немесе  сублимацияланып  жер  бетіне 
жауын-шашын болып  түсуі,  а$а массасының жел  арқылы 
сшмасуы,- найзағай,  полярлық  жарқыл  сияқты  құбылыс- 
тар  мен  процестер  әсер  етеді.  Мысалы,  Арал
-88
  экспеди- 
циясына  қатысушылар  Аралдың  құрғап  қалған  табаны- 
нан  ауаға  көтерілген  тұз  түйіршіктерінің  желмен  Памир 
тауындағы  мұздықтарға  дейіп  жеткенін  дәлелдеп  отыр. 
Осылай  Екібастұз МАЭС-інің қара күйесі Алтай, Саян тау-
53

^ 
Ш
»   Ж ал п ы   атм осф ерал ы қ  орын 
ауыс-
лары на  дсиш 
,іаш1ша<Ъты  экологиясымык  жағ-
ТЖ Г а ' б а й “ 'апысты  сипаггалады.  Атап  айтқапда,  ланд-
З т ш . ь щ   тсніздік  бөлігінде  С1'  мен  N3'  контянентпк 
^ппігінпс Си  мсн 
8
0
  басы м боладьд.
Г ош  ім с
1 1
  І а   ід ін Іф г  геохимиясы  саласындағы  зерт-
м я г һ т  
типііілс  түрлі  хи м и я л ы қ   элем ен ттердің   жиналаты 
« м н п  аиеш іеп  огы р.  Бұлар  л аі.дш аф ты н ы ң  типоморфть.Қ
э іс м с .г г .с р і  дсн  аталады .  С онда  ш өл,  ш өлейт,  дадаэй   «
,  /ч   Ц  Са  Ш   Орман  зон асы н да  -  
Н, 
Са,  Аі,  р   |
лары нда  Сі, 
■
  , 
»  ғ  
.  0  
аталғандардан  басқа
гундрада  -   Н,  АІ, 
>үз?лі.  | | § | * 
Ш Ш £| ^ п м г ы н п а   I
хим иялы қ  элем снттер  типі  л ан дш аф т  түзш  
м ақ ы зд ы   рел  атқарм айды .
ЛАНДШАФТ ГЕОФИЗИКАСЫ
Л андш аф т  гсофизикасына  қатысты 
м өселелерге  тер- 
риториялық табиғат  кешендеріндегі  күн,  гравитация, био-
В І В і і н к а ,  т.б. 'лісргиянып, взгсру. мсн  жср ш ары  -
. 
,.  * ііігчп  жәие 
аүа  массасынып,  алмасуы,
н-иы  таг)ал\ы,  ЫЛІСІЛ 
- 
-
д ш м м в & Й К   күбылыстар,  процсстср |
І
|
|
Я
 
питориялық  табиғат  кешендерін  түзетш  құрамдас 
бөл.к 
тсппІ 
дамүьі 
мен 
динам икалы қ 
тсие-тевдтне 
ландш аф ты пы ң 
жер 
шарі>ша таралуына  әсер 
с іе д і.  Басқа 
тектоіпікііліиқ,  геологиялық,  биологиялық, 
антропогеіщис
фа
бірге 
географиялық 
қабықтағы
Ігсрриториялық 
табиғаг 
кешендерінің 
құрылымдық
бнліктсріпіи.  қальпггасуыида 
үлкен
Л 'иптіаФ т  гсофизикасы,  е қ   алшлмсн,  күн 
„ а  
тығі.із 
оаіЫ аіш істьі 
болады.  О ны ң  территорияльіқ 
т і б и ғ а т  
ксиіспдсрііідегі  озгсрісш  7-сүрсттсп  сызбанұсқада 
(Н Л  БсрVміп іІиили.  199(I)  кнрсміз.  (Зызбанұсқада  к |Р с е ш  
гаінсй  күішсн  кслстіи  ж иыиты қ  радиация  Щ   і*к  (С*р 
ж ә н с  
ш аш ыраиды  радиация  (Сы)  түрлершсн  тұрады.  Ра,- 
ііианиянық  бүл  гүрлсріиіқ  арақатынасы  терриг
0
П и ^ьіқ 
табііғаг  ксіпсндсріпіқ  гсографпялық  орындары  (іеогра-
кщЦН& ІшінШВЯНННі
піпіс  жағдайы-)  мсн  жыл  мезгииие  баиланы сіы   Агап  аит 
каила  спдігі  мсп  бұлггылығы  жоғары  жерлерде  шашы- 
оа 
ы  рачпацпяньің  үлесі.  ал  бшк  тау  басында  тік  радиа-
цияпыц  ү5іссі  аргады  Алаида  террпториялық 
та()иғат ке-
шспдсріпіц  гүзілУІ  мсн дамуына тікслси  әсер е іе іы   радиа
'  '‘і
.1
 
....... эффсь",'і 
меп  же.о беті-
Ц И Я Л Ы Қ  
--------  .
7
/ -   , 
Г
г
—
С
с
—
С
р
-
пеп  шагылғап  радиация  елш смі  қ^раиды.  Ол  щ , „ - ^ е  
-С а  
формүласымсн 
*ссептеледі. 
Мұидағы 
радиациялык  балаис  өлшемі;  С*  —  ж иынтық  радиацин, 
Се  —  жсрдіц  эффскті  сәулесі;  Са  —  жср  бстінеп  шаіылғаи
радиацни

АР
  С ^ -ЕС ЕЫ Н ЕН
АІ
Си- ЕСЕВІН ЕН
7-сурсг.  'Гсрі.пторнялмк.  таб н гат  ксшеніндегі  күн  л іср ги я с ы н ы ң  
өзгеруініи ж алны   сы збанүск.асы .
С
5
  -  ж і.і.ш ты г|идяам ия:  С а  -   жер бетіиеи  шағылган  раднация:  Сс  -   ж ерди   э<И*кп 
сзулесі'  Сг  -   |вди:,шішіыг, баланс:  С:5р  -   күнніи тік  радиащшсіа.  С'.зг  -   күинін  иіашырандм 
радиацпясі.і:  СЪ  -  •ишмрақпеі,  жылу алмасу: Ср  -   турбуленпті жылу  алмасу: 
<1 
-  булаиуга 
жумсалатын  -кы.іу:  СІІ  -   т.па  су  буынын  булануына  жүмсалатын  -кылу: 
транслирац.іяі а .іл'іс..латыіі  и.ылу: СГ - фотосинтезге ж рісзлаты н жьыу^Сг -   июмассанын 
өсуіне  жүмс:і.і:іті.іп  .і.ы.чу: 
Ст 

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: