күрең  карбонатты  топырагындагы  әр  түрлі  шөптесінді  —  дэнді

жыныстар  түрліше  жер  бедері  пішіндерін  құрап,  үишеді. 
Соған  орай  әр  түрлі  қоныстар  тіркестерінен  құралатын 
жергілікті жер  қалыптасады. Өйткені олардың орташа жер 
бедері,  климат  жағдайы,  су  режимі  су-химиялық,  биохи- 
миялық  процестері,  топырақ,  өсімдік  жамылғысы,  жан-
уарлар дүниесі өзіндік сипатқа ие болады.
Ландшафт  құрамындағы  жергілікті  жерлер  қоныстар 
сияқты  ұдайы  кездесе  беретін  территориялық  табиғат  ке- 
шендерінің  қатарына  жатпайды.  Тұтас  бітімді  қоныстан 
тұратын  ландшафтылар  жергілікті  жерге бөлінбейді.  Мұн- 
дай  ландшафтылар  жер  бедері  тегіс,  морфологиялық  құ- 
рылымы бөлінбейтін  дала,  шөлейт,  шөл  зоналарында  жиі 
кездеседі.  Ал  ойлы-қырлы  жерлерде  қоныстар  тізбегі тип- 
тес бірлігі  әр түрлі болатын  жергілікті  жер тобын  құрайды 
да, типтік, тектестік, түрлестік бірлікке жіктеледі.
ЛАНДШАФТ ТҮЗУШІ ФАКТОРЛАР
•І
^Ландшафт  белгілі  бір  заңдылық  бойынша  әрекет  ете- 
тін  көптеген  факторлардың әсерімен  қалыптасады, дами- 
ды.  Қалыпты  жағдайда  ландшафт  құрайтын  факторлар- 
дың әрекеті  белгілі  бір  шеп  бойымен  қайталана  береді де,
ландшафтысын  құрайтын  құрамдас  бөліктер  бірімен-бірі 
үйлесім  тауып,  динамикгшық  тепе-теңдік  қгшпын  сақтай- 
ды.  Кейде барлық факторлар:  ауа ылғалдылығы, темпера- 
туралық  режимі,  жауын-шашынның  жылдық  мөлшері, 
топырақ  құнары,  т.б.  орташа  жылдық  көрсеткіштерінен 
ауытқымаса  да,  ландшафт  өзгерісінен  төтенше  құбылыс 
байқалып  қалады.  Мысалы,  қайсыбір  жылдары  Алматы 
маңындагы  жеміс  бақтары  өнім  беріуейді.  Зерттеген  кезде 
сол  жылдары  жемістер  гүлдеп,  тозанданарда  ауа  райы- 
ның  қолайсыздығынан  жәндіктер  дер  кезінде  ұшпай  қа- 
лып, гүлдеген  жеміс бақтар ұрықтанбай өнімсіз өседі екен. 
Сондықтан  да  жәндіктердің  ұрықтандырушы  әрекеттері 
жемістердің  өнім  беруіндегі  шешуші  фактордыц  рөлін 
атқарадьі|
Тағы  бір  айта  кететін  жайт  —  төтенше  әрекеттесетін 
фактордың  рөлі  ландшафтының  құрылымы  күрделенген 
сайын  жойыла  береді.  Мысалы,  жазық  жердегі  аңызақ 
пен  қара  суыққа  байланысты  болатын  жұт  таулы  жерде 
еш  уақытта  байқалмайды.  Өйткені  тау  бедерінің  кедір-бұ- 
дыры  мен  биіктігінің  әр  түрлілігі  аңызақ желдің арынын, 
қара  суықтың  ызғарын  басады.  Тау  беткейінде  байқала- 
тын  температуралық  және  ылғал  инверсиялары  да  ланд-
27

шафт құрамдас бөліктерінің тепе-тендік жағдайының сақ- 
талүына қолайлы  әсер етеді.
СТандшафтының  түзілуі  әр  уақытта  геолошялық-гео- 
морфологиялық факторлардың әрекег егуіиен  басталады. 
Олардың синаты азоналы болып  Келеді.  Геологиялық-гео- 
морфологиялық  факторларға  жер  бетінің  құрлықтық 
жондар мен  мұхит  шараларына бөлшекгенуі, жер беті  жы- 
ныстарының  құрамы,  құрлық  бетінің  жасы,  бедері,  гау 
жоталарының  биіктігі,  беткейлерінің  көрінісі,  еңістігі  т.б. 
жатады^
Жер  бетінің  құрлықтық  жондар  мен  мұхиттық  шара- 
ларга  бөлінуі  ландшафтыны  бөліктерге  бөлетін  занлы- 
лықтың  негізгі  факторы  болып  саналады.  Басқаша  айт- 
қанда,  климат  мұхиттан  қашықтаған  сайын  континенпі, 
немесе  мұхитқа  жақындаған  сайын  теңіздік  климат  бо- 
лып  қалыптасады.  Климаттың  ерекшеліктеріне  қарай 
ландшафтының  басқа  да,  әсіресе  биогендік  құрамдас  бө- 
ліктері  секторлық  (бөлік)  бағытта  бөлінеді.  Жылу  мен  ыл- 
ғалдың бойлық бағыттардагы  әр түрлГ мөлшерлерде бөлі- 
нулерінің  айқын  мысалдарын  Исландия  минимумы  мен 
Сібір  максимумдарының  әсерлерінен  көруге  болады.  Мұ- 
хиттар мен  құрлықтардагы  ауа массасының климатқа ти- 
гізетін 
әрекетіне 
қарай 
Еуразия 
құрлыгының 
ландшафтысы төрт бөлікке бөлінеді. Алғашқысына  Батыс 
Еурона  жатады.  Мұнда  Атлант  мұхитының  әрекеті 
байқалады.  Екіншісі  —  Шығыс  Еуропа.  Бұл  бөлікте  ауа 
массасының  батыстан  шығысқа  қарай  ауысуы  айқын 
байқалғанымен, 
ландшафтының 
қалыптасуында 
континентті  ауа  массасының  әрекеті  басым  болады. 
Үшіншісі  —  Орта  және  Шығыс  Сібір  жерлерін  қамтып. 
Сібірлік  бөлікке  жатады.  Мұнда  ландшафт  мәңгі  тоң 
жағдайында  қалыптасқан.  Төртінші  —  Шыгыс  бөлігі 
муссонды  ауа массасымен ерекше көзге түседі. 
11 1
Жер  беті  жыныстарының  литогенді  құрамы  жер  асты 
және  топырақтағы  судың  режимін,  топырақ  қабатының
тұздылып^н, 
механикалық 
құрамдарын 
түрлендіре 
түседі. 
•
Атап  айтқанда,  жазық  жерде  жер  беті  жыныстарының 
литогенді құрамы  саздақты, құмды келеді. Соған орай саз- * 
Ды  жынысты  жерде  зоналы  ландшафтыны  сор,  құмды 
жынысты  жерде шағылдар ерекше көріктендіреді.
Тауда жер беті жыкысының литогекді құрамы  өте күр- 
Делі  боладЫ.  Ол  тасты  шөгінді  жыньістар  мен  жанартэу- 
лық  құрамдас  бөліктердің  қатпарлы-жақпарлы  қабатта- 
рынан,  кесектасты  блоктарынан  тұрады.  Сондықтан  жер
28

беті жыныстарының топырақ пайда болатын  қабаты  жар- 
тасты, қорымтасты, қиыршықтасты болып келеді.
С
Б
Ш
БИІКТІК  БЕЛДЕУЛЕР
ШӨЛ
ш ө л е и т
•  •  
■■
» ••1
ІІІІ
ДАЛА
шшш
ттш
9 9
р р
т і
т і
ШЯШй
СУБАЛЬПІ
ОРМАН
ШАЛҒЫНДЫ  ДАЛА
АЛЬПІ
4-сурет.  Іле  Алатауындагы  биіктік  белдеулердің  беткей  көрінісі 
бойынша айырмалары  (О.Е.Шукина  нұсқасы бойынша).
Жер  беті  жыныстарының  осындай  әр  түрлілігі  сол 
өңірдің  ландшафтысын  күрделендіреді.  Халқымыз  таби- 
ғаттың осындай  ерекшеліктеріне  үлкен  мән  берген.  Бүған 
Алатау,  Қаратау,  Құмбел,  Қарақия,  Қызылқұр  сияқты 
көптеген жер аттары дәлел бола алады.

Таулы  аймақтар  жыныстық  айырмаларымен  бірге  ас- 
қар  биік,  керілген  кең,  сом  тұлгалары  арқылы  ландшафт- 
ты  айқындап  тұратын  тосқауыл  рөліи  атқарады.  Тау  жо- 
таларының  жел  өтіне  багытгалган  беткейлері  сырттан 
келген  ауа  ағымының  ылғалыи  тосып  қалады  да,  гумидті 
ландшафтының  қалыптасуыпа  қолайлы  жағдай  туғыза- 
ды,  ал  желдің  ығындағы  беткейлерде  аридті  ландшафты- 
сы  қалыптасады.  МәселеН,  Іле  Алатауының  терістігі  іу- 
мидті  ландшафт,  ал  оның  қарсысындағы  Күнгей  Ала- 
тауының  күнгей  беткейі  желдің  ығында  жатқандықтан,
аридті болып келеді.
Тау  жоталарының  ландшафтысын  айқындауға  тигізе- 
тін  әсері  барлық  географиялық  белдеулерде  бірдей  бола 
бермейді,  ол  ауа  массасы  айналымының  бағытына,  тау- 
дың  биіктігіне,  орналасқан  жеріндегі  климат  жағдайына 
байланысты  болады.  Еуразияның  шығысындағы  таулар 
меридиан  бағытында  орналасқандықтан,  тынықмұхит- 
тық  муссонды  тосады  да,  Арктиканың  суық  ауа  массасы- 
ның ауысуына  әсер етпейді.  Орал  таулары  онша  биік брл- 
мағандықтан, батыстан  соғатын  желдің де,  Сібір  антиңик- 
лонының  да  екпінін  баса  алмайды.  Іле  Алатауы  мен 
Алтай  тауларының  биіктік  айырмасы  болмаса  да,  қарсы 
беткейлі ландшафт  айырмасы  екі түрлі.  Іле Алатауының 
ылғал 
айырмасына 
байланысты 
беткейлерінің 
ландшафтылы  белдеулері  бір-біріне  тіптен  ұқсамайды  (4- 
сурет), 
ал 
Алтай 
тауларының 
ылғалы 
жеткілікті 
болғандықтан, ондағы  қарсы беткей  ландшафт айырмасы 
онша күрделі емес. 
'^Щ
Тау беткейлерінің көрінісі де ландшафт айырушы фак- 
тордың рөлін атқарады.  Күнгей  беткейге  күн сәулесі көп 
түсетіндіктен,  жылу балансы  артып,  ылгал  балансы  кеми- 
ді,  жылу  мен  ылғал  баланстарының  ауытқуы  артады  да, 
лаНдшафтысы  аридті  бағытта,  ал  теріскей  беткейде  жылу 
балансы  кеміп,  ылғал  балансының  артуына  байланысты 
жылу мен  ылғал  қатынасы  үйлесімді болғандықтан, ланд- 
шафтысы  гумидті  бағытта  дамиды.  Тау  беткейлері  көріні- 
сінің  айырмасы  қоңыржай  белдеуде  ғана  айқын  байқала- 
ды, ал  ыстық және суық белдеулерде онша жақсы байқал- 
майды.  Ыстық белдеуде  күн  сәулесі  жер  бетіне  66—90°  бұ- 
рышпен  түскендіктен,  қарсы  беткейлердің  жылу  балан- 
сында  айырма  болмайды.  Суық  белдеуде  күн  көкжиектен 
онша  биікке  көтерілмейді,  сондықтан  одан  келген  жылу 
мөлшері  мардымсыз  болады.  Осыған  байланысты  қарсы 
беткейлердің  жылу  балансы  айырмасының  нрактикалық 
мәні  жоқтың  қасы.  Көптеген  жағдайда  тау  беткейлерінің
30

циркуляциялық және  инцоляциялық  әрекеті  қатар дами- 
ды. Мұндайда тау жоталарының ландшафт айыру әрекеті- 
нің  қарқынын  арттырып,  қарсы  беткейлердің  ландшафт 
айырмасы  айқындала түседі.
Тау жоталарының ландшафт айыру әрекетінің қарқы- 
ны тау беткейлерінің еңістігіне де байланысты.  Беткейлері 
жатық Карпат таулары ландшафтысының айырмашылы- 
ғы  шамалы.  Тянь-Шань  тауларының  беткейлері  тік,  еңіс 
болғандықтан,  етегіндегі  жазықтардан  тік  көтерілген  ауа 
тез  суынады  да,  шық  нүктесі  белдеуіндегі  (1600—2200  м) 
бұлттылықты, 
жауын-шашын 
мөлшерін 
молайтады. 
Шық  нүктесі  белдеуінің  үстіндегі  ауа  құрамында  ылғал 
өте аз-болады, ол  қарсы беткейге ылғалсыз құрғақ күйінде 
ауысады.  Бұл  айтылғаннан  Тянь-Шань  тауларының  қар- 
сы  беткей  ландшафтысының  ұқсас  құбылыс  болмайтын- 
дығын түсіну қиын емес.
Таулы  аймақтардың  тектоникалық-эрозиялық  және 
эрозиялық  жолдармен  тілімденулері  де  ландшафтының 
бөлінуіне әсер ететін фактор. Тау эрозиялық процестер  нә-
тижесінде  тауаралық  жазықтарға,  таушп  аңғарларына  оө- 
лінеді.  Таулардың  бастапқы  беткейлерінен  қосалқы  бет- 
кейлер  туындайды.  Оларға  байланысты  тауаралық  және 
таулы  аңғарлы  ауа  айналымы  күшейеді,  климат  инвер- 
сиясы  жиіленеді.  Осылайша  қосалқы  беткейлердің  өзіне 
тән  климаты  қалыптасады.  Олар  территориялық  табиғат 
кешендерін түрлендіріп отырады.
Ландшафтының территориялық бөлшектенуіндегі жер 
беті  биіктерінің  атқаратын  рөлін  өткен  ғасырдың  өзінде- 
ақ  П.П.Семенов-Тян-Шанский  мен  В.В.Докучаев  тұжы- 
рымдап, биіктік  зоналылық деген  атпен  ғылымға  енгізген. 
Ол  кездегі  биіктік  зоналылық  туралы  түсінік  жалпы  ұғым 
шегінен  шығып  кете алмады. Кейіннен  жер беті биіктігінің 
әсері  жан-жақты  зерттелді  де,  биіктік  белдеуі  деген  атпен 
жалпы  географиялық заңдылық дәрежесіне дсйін  көтеріл- 
ді.  Соңғы  жылдардағы  биіктік  белдеуі  туралы  тұжырым 
айтқан  ғалымдардан  А.Г.Исаченко  мен  НА.Гвоздецкийді 
атауға болады.
Ландшафтының  биіктік  белдеуі  аэротермикалық  гра- 
диенттің әсеріне  және атмосфералық жауын-шашын  мөл- 
шерінің биіктік  артқан  сайынғы өзгерісіне байланысты бо- 
лып  келеді.  Тауда  әрбір  1000 м  биіктеген  сайын  күн  радиа- 
циясының  қарқындылығы 
10
%  артады,бірақ  жердің 
ұзын  толқынды  радиациясының  жылдам  артуына байла- 
нысты  ауа  темнературасы  әрбір  100  м  биіктегеп  сайын  0,5-
0,6°=қа  кемиді. Тау беткейлерінде  ауаныц қозғалыс бағыт-

тары күрделенеді,  шық нүктесі төмендейді, ауадағы  су буы 
тез  арада  сүйық  түрге  айналыгі,  тау  беткейлеріне  түсетін 
жауын-шашын  мөлшерін  арттырады.  Тау  беткейлерініқ 
биіктігі  артқан  сайын  беткейлі  гравитациялық  процестер- 
діц  (опырылып  қүлау,  сел,  қар  көшкіні,  т.б.)  қарқыны  ар- 
тады.  Осылайша ландшафтыныц басқа  құрамдас бөлікте- 
рініц өзгерістері де өзіндік сипатқа ие болады.
Жазық  жерлердіц  биіктік  белдеуі  ландшафтысыныц 
зоналық ыргагына күрделі өзгеріс енгізбейді.
Айтылгандарга  талдау  жасаганымызда  таудагы  биіктік 
белдеудіц  жазықтағы  зоналықтан  ерекше  бөлініп  тұра- 
тындыгын  түсіну  қиын  емес.  Таудыц  биіктік  белдеуі  мен 
жазықтыц зоналылыгыныц айырмасын  С.В.Калесник  тө-
мендепше жүиелеиді:
1
.  Жазықтардағыдай  субтропиктік  атмосфералық  мак- 
симумдар  мен  ауаныц  динамикалық  жағдайларына  бай- 
ланысты пайда болатын  зоналар тауда Кездеспейді.
2
.  Жоғары  ендіктердегі  сияқты,  ұзақ  полярлық  күнді 
және  полярлық  түнді  ортаға  бейімделген  ландшафтысы 
тауда кездеспейді. 
I
3.  Таудағы  ландшафт  белдеулері  гидротермикалық 
градиенттіц өлшеміне байланысты енсіз болыгі  келеді.
4.  Таудағы  жер  бедерініц  әр  түрлі  болатынына  байла-
нысты  ландшафтының  биіктік  белдеулігі  күрделі  кесте- 
лермен түрленеді. 
л Я
5.  Таудыц  бітіміне,  әсіресе  беткейлердің  көрінісіне  қа-
рай  әрбір  таулы  аймақтыц  бөліктері  бір-біріне  ұқсас  бола 
бермейді.
6
. Тауда жазық жерлерде байқалмайтын биіктік белдеу- 
дің инверсиясы жиі байқалады. 
г;§
Соңғы  жылдардағы  географиялық  зерттеулер  биіктік
белдеудіц  мұхит  түбінде  де  байқалатындығын  дәлелдеді
(Д.Г.Панов,  1950).  Әзірше  мұхит түбі ландшафтысы  беттік,
аралық, терендік және түптік белдеулерге ғана бөлінеді.
Биіктік белдеу туралы  жиналган  ғылыми  материалдар-
ды  қорытыңдылай  келіп, Ф.Н.Мильков  жердіц биіктік бел- 
деулерін төмендегіше бөлді. 
'г Щ М
1)  Қар  сызығымен  шектелетін  нивальды  (мәңгі  қар 
оелдеуі)  және  мұздықты  белдеу;  2)  Абсолют  биіктігі  400  м- 
Ден  кем  болмайтын  таулы  белдеу;  3)  Мұхит  деңгейімен 
шектелетін  континентті  жазықтар  белдеуі; 
4
) 
200
  м  тереқ- 
дікпен  шектелетін  (фотосинтез  процесі  дамитын  сулы  қа- 
баттың төменгі  шегі)  таяз  сулы  құрлықтық  қайырлы  бел-
й л т   ш Л
1
  тереңдікнеи  шектелетін  құрлықтық  беткей; 
Ь)  4000—5000  м  терендіктермен  шектелетіи  (карбоиагты

шегінділер  мен  кремнийлі  тұнбаларды  бөлетін)  абиссаль- 
ды  белдеу;  7)  Ультра  абиссальды  белдеу,  яғни  6000  м
тереқдіктеп төмен жатагьін белдеу. 
^
2
1
0
ккаяО
2 
I
-» 
0 
4000
3000
«ІР* I
2000 
1000 
Омт 
10000
8000
4000 
0
409 
80°
-I 
20
°  
10
°
0
300
200
-  
100
Онкал
80°  ■ 70°  60°  50°  40°  30°  200  10°  0  сш
5-сурет.  Солтүстік  жарты  шар  қүрлығы. бетіндегі  жылу  мен  ылгал 
режіімдерінің 
негіагі 
көрсеткіштерінің 
аймақтық 
өзгерістері 
(А.Г,Исаченко нүсқасы бойыншз).
Лаидші.фтылы эоналар:  М -  мүздақты; Т н-тундра; Тг—тайга; Тб (Пт)-таПга бөлігі;  Од- 
орманды  дала,  Д -д ал а;  Ш т-ш өлсйт;  Ш -ш в л ;  Тш т-тропикті  швлейт;  СВ~савана; 
Э—экваторлы  ормгн.  Ко—ауасыз  бслдсудсгі  күн  радкацияси;  К е~Ж ер  бетіндсг  жиынтық 
радиация;  К = Ьс + р -  радиациялық баланс (жср бетінс ксліп түг.кен радиация мсн жср бстіиен 
шагылысқан  радиация  влш смдсрініқ  арасыидаіы  айырма);  Ьс—*жср  бетінсн  буланатыіі  і.у
5 - 5 3 6

буына жүчсалатын  рцдиацияльгқ жылу; 
Ғ—Жер беті төсеніш  қабатынан атмосфсрага сің.е гж 
т>рбуленгті  жылу; 
і— 
шглле  аітындагы  ауааын 
сірташа  температурасы;  Еі—орташа  тәуліктік
темиерагура  10  С  жогары  күндсрдегі  орташа  жылдық  температура 
ж и ы н т ы і ы
;  /  жауын- 
шашыннын.  орташа  жылдық  атш ем і,  м м   есебімен;  Е—булангыштықтын,  орташа  жылдық
г 
_.г
 
: 
-.Г. 
■
 
'
өлш емі, м м  есебімсн; 
к * -------ьшгалдылық коэ»}х|ліциенті.
;  . 
.  ■
  0-♦ 
-V
у жәис  климат факторлары  кеиіеніне  геңіз  ағыстары, 
жер беті  мсп  жер  асты  суы,  күи  энергиясы  мен  жауын-ша- 
шьш жатады. Алғагнқы  екеуі*азоналы, соңғылары  зоналы
жүйедегі лаидиіафтысын қалыптастырадьь
Теңіз агыетары  — жылу мен ылғалдың зоналылығына 
өзгеріс еигі іетін  фактор.  Атап  айтқанда,  Калифорния,  Пе- 
руан 
сияқтін
  суық  ағыстар  жылудың  жылдық  мвлшерін 
60  ккал  см,"-гс  ксмігеді,  ал  Гольфстрим 
жылы 
ағысы 
80 ккал  см"-гс дейін  арттырады. Суық ағыс әрекетінен  кли- 
мат  контииситіі  келсді  де,  ландшафт  аридті  сипатқа  ие 
болады.  Осылай  Перуаи  ағысы  әрекетіне  байланысты  те- 
ңіз  жағасында  орналасқандығына  қарамастан,  Агакама 
шөлішң  лаіідшафтысы  түзілгсн.  Жылы  ағыстар  климат- 
тың  континепттігін  жүмсартады.  Мысалы,  Мурманск  ио-
ляр  шеңбсрінеп  жоғары  жатса  да,  мұзы  қагпайтын  теңіз 
.  порггарьшың тізіміие  кіреді. 
;
Жер бсті  мен  жер асты  суы  жаратылысына қарай зона- 
лы  фактордың  —  жауын-шашынның  туындысы  болыи 
саналаді^у  Бірақ олар ландшафтыиың түзілуінде  интразо- 
налы  фактордЫң  рөлін  агқарады1|Өзен,  кол  маңы  және 
жер  асты  оуының  жер  бетіне  шыққан  коздерінде  ылғал 
қоры  жеткЬіікті  оолғандықтан,  шөл,  шөлейт, дала,  ормаи-  , 
ды  дала  зопаларында  оазисті  ландшафтысы  қалыптаса- 
ды.  Оазисгср  саялы  көк-жасыл  коркімен  ерекшеленіп 
ту
-
рады. 
• 
|
Күннсн  келетін  жылу  энергиясы  -   жердегі  барлық 
экзогенді 
гсоморфологиял ық 
процестерді  дамытушы 
фактор.  Оныц  мвлшері 
жер 
шары  бойыпша  бірдей  емес 
және 
жср 
ості,  мұхиттық  іларалар  мен  құрлықтарга

жүктеу/скачать 9,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: