Сборник статей (часть 2) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк 73 и 66

248
Заманауи  еңбек  нарығының  аса  маңызды  компоненттерінің  бірі  еңбек  бағасының 
өзгерістері  тұрінде  алынған  ақпараттар  негізінде  жалданып  жұмыс  істегісі  келетін  еңбекке 
қабілетті тұрғындар мен жұмыс берушілердің алуантұрлі мұдделерінің өзара әрекеттестігі мен 
келісімділігіне  тұжырымдалатын  оның  өзін-өзі  реттеу  механизмі  болып  табылады.  Аталған 
механизмнің кұрылымы өзіне еңбекке деген сұранысты, еңбек ұсынысын, еңбек бағасын және 
бәсекелестікті кіргізеді.
Сұраныс пен ұсыныс механизмдерінің жұмыс істеу нәтижесінде еңбек нарығы келесідей 
қызметтерді атқарады:
1. еңбек сұранысы мен ұсынысын реттеу;
2.  жұмыс  кұшін  өндіріс  құралдарымен  (капиталмен)  біріктіру  мақсатында  шарт  жасасу 
үшін  жұмыс  кұшін  сатушылар  мен  сатып  алушылар  (жұмыс  берушілер)  арасында  кездесуді 
қамтамасыз ету;
3. жұмысшылар арасында жұмыс орны үшін, ал жұмыс берушілер арасында жұмыс кұшін 
жалдауға бәсекелестікті қамтамасыз ету;
4. тепе-тендіктегі (басымдықтагы) бағаны белгілеу;
5. толық, бірақ экономикалық тиімді жұмыспен қамтылуды жұзеге асыру;
Біз қарастырылған еңбек нарығын реттеу механизмдерін жұргізіліп жатқан жұмыспен қамту 
саясаты аясында жұзеге асыру керек деп есептейміз. Жастардың еңбек нарығы туралы айтқанда, 
мемлекет жастарды оның жоғары емес кәсіптік бәсекелестік қабілеті мен кәсібилігіне барын-
ша қолдау көрсетуі тиіс. Бұл жағдайда, осы қолдау өзінің ықпалы бойынша еңбек нарығы өз 
бетімен реттеу механизмі көрсететін деңгейден төмен болмауы тиіс.
Жастардың еңбек нарығына қатысты мемлекет жұргізіп отырған саясат мемлекеттік және 
аймақтық жастар бағдарламалары аясында әр тұрлі заңнамалық актілерді іске асыру арқылы 
жұзеге асырылады. Бұл құжаттарды жұзеге асырудың негізгі мақсаты жастардың заманауи еңбек 
нарығын калыптастыруға ықпал ететін механизмдер әрекетінде жастардың тұрлі проблемала-
рын  шешу  болып  табылады.  Сондықтан  аталған  кезеңде  институционалдық  механизмдердің 
әрекеті негізгі мәнге ие деп есептейміз.
Институционалдық  механизмнің  әрекеті  кезінде  тұрлі  заңнамалық  актілер  мен  жа-
стар  бағдарламаларының  негізгі  ережелерін  жұзеге  асыру,  өз  кезегінде,  институционалдық 
мақсат  ретінде  болатын  жастардың  еңбек  нарығын  реттейтін  әлеуметтік  және  экономикалық 
механизмдердің тиімді жұмыс істеуіне ықпал етуі тиіс.
Негізгі  әлеуметтік  механизмдердің  бірі,  жастарды  жұмыспен  тиімді  қамтамасыз  ету 
механизмі мен оның жұмыссыздық деңгейін төмендету болып табылады. Оның тиімді жұмыс 
істеуіне келесідей шараларды орындағаңда және сақтағанда қол жеткізілуі мұмкін:
• жастардың еңбек нарьғы проблемаларьның аймақтық ерекшеліктерін шешудегі жергілікті 
өзін-езі басқару органдарының рөлін кұшейту;
•  мемлекеттік  бюджет  құралдары  мен  әлеуметтік  бюджеттен  тыс  қорлар  есебінен  жа-
стар  жұмыссыздығының  жоғары  деңгейі  бар  аймақтар  да  әлеуметтік  және  экономикалык 
бағдарламаларды басымдылықпен қаржыландыруды жұзеге асыру; 
• индустриялық аудандарда, сонымен бірге шағын және орташа қалаларда, моноэкономикалық 
құрылымды  кенттерде  жастардың  жаппай жұмыссыз болуының  жағымсыз салдарларын ба-
рынша азайту;
•  жас  қызметкерлердің  жаппай  жұмыстан  шығарылуының  алдын  алу,  жастар  үшін 
экономикалық  мақсатқа  сай  бар  жұмыс  орындарын  сактапқалу  және  жаңаларын  ашу,  жаңа 
прогрессивті өндіріс үшін жас мамандарды қайта даярлаудын озық тәжірибесін жұзеге асыру;
• жастардың дәрменсіз ұйымдардағы еңбек кұқығын қорғауды, жұмысынан айрылған кезде 
жастарға тиімді қолдауды қамтамасыз ету;
•  әлеуметтік қорғау және біліктілікті арттыруды қамтамасыз ету үшін қажетті инфракұрылым 
жасай отырып, ірі «жастар құрылыстарын» ұйымдастыру.
Аталған механизм әрекет еткенде жастарға қатысты мемлекетгік жұмыспен қамту қызметінің 
бірінші кезектегі функцияларын, оның міндеттерінің жастарға қатынасын анықтау қажет, ол, 
келесі мәселелерді қорытындылауы тиіс:

249
• жастардың жұмыспен қамтылу деңгейін
дамытудың болжамы және жағдайының бағасы, ал сондай-ақ еңбек нарығындағы сол не-
месе басқа бос орындардың сандары туралы ақпараттандырып отыру;
•  жастардың  жұмыспен  қамтылуына  жәрдемдесу  бойынша  мақсатты  бағдарламалар  жо-
басын  жасау,  оған  оның  жұмыстан  шығарылу  тәуекеліндегі  бөлігін,  ал  сондай-ақ  әлеуметтік 
қорғауға ерекше мұқтаж және жұмыс іздеп қиындық  көріп жұргендерді еңгізу;
• қолайлы жұмыс іздеуге, ал жұмыс берушілерге жастар арасынан қажетті жұмыскерлерді 
іріктеуге жәрдемдесу; 
• кәсіптік бағдар, кәсіптік дайындауды ұйымдастыру, жұмыссыз жастардын қайта даярлау 
және біліктілігін жоғарылату;
•  жұмыссыздық  бойынша  жәрдемақы  тұрінде  әр  тұрлі  әлеуметтік  төлемдер,  жұмыспен 
қамту қызметі органдарының жолдамасы бойынша оқытылуы кезінде шәкіртақы тағайындау, 
жұмыссыз жастарға материалдық және басқа да кемектер көрсету.
Жастарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесуге байланысты көрсетілетін қызметтерді жұмыспен 
қамту қызмет органдары тегін ұсынуы тиіс.
Белсенді  жастарды  экономикалық-әлеуметтік  қорғау  механизмі  мына  бағыттар  бойынша 
жұзеге асырылуы тиіс:
• жұмыстын заңмен тыйым салынбаған кез-келген қызмет саласындағы тұрінде жас адамның 
құқығын жұзеге асыру;
• еңбек қызметі ұдерісін қамтамасыз ету, яғни мәжбұрлі еңбекке жібермеу туралы кепілділіктің 
катаң орындалуы, жұмыс уақытының ұзақтығының бекітілуі заңдылықтарын сақтау, демалыс 
және мереке кұндерінің, ақьлы демалыстың ұсынылуы, жұмыс берушілермен қатынастарында 
жастардын мұдделерін қорғау ұшін кәсіптік одақтар және басқа да бірлестіктер құру;
•  жалдамалы  жұмыскерлер  үшін  мемлекет  бекіткен  міндеттемені  сақтау  мен  жалақы 
мөлшерінің  төменгі  шегін  және  инфляция  жағдайьшда  табыстардың  индексациялануын 
жұргізу;
• жас жұмыскерлердің сандық қыскаруы, кәсіпорынның жойылуы, қайта құрылуы немесе 
банкротқа ұшырау себептері бойынша еңбек қызметін жалғастыру мұмкіндіктерінен айырылған 
жағдайлардың болуын шектеу.
Эканомикалық  социологияның  бағытталған  бөлімдері  минимум  екі  ұлкен  блокқа 
бөлінеді:еңбек бақылау мәселесі және қолтимеу мәселесі .
Жастарды    жұмыссыздықтан  және    қазіргі  заманның    басқа  жағымсыз  кұбылыстарынан 
әлеуметтік қорғау механизмін қарастыра келе, оның жұмыс істеуі және жетілдірілуімен қатар 
жұмыс істейтіндерге әсіресе жас әйелдерге занды берілетін құқыктар мен кепілдіктер жұйесін 
кұру керек деп есептейміз. Жас әйел өміріндегі ең маңызды кезең бала туып, ана атанғаннан кейін 
үш жасқа бала жеткенге дейін баланы күтумен байланысты демалыс алуына байланысты екенін 
білеміз. Сонғы уақытта осы өз еңбек қызметін демалыстан кейін жалғастырғысы келетіндерге 
кәсіпкерлер  тарапынан  кемсітушілік  көрсетілу  байқалуда.  Бұл  осы  уақыт  аралығында  олар 
өздерінің кәсіптік дағдыларын жоғалтты, олардың білімдері ескерді және т.б. деп тұсіндірілуде. 
Сондықтан  көбінесе  осындай  демалыстан  кайтып  келген  жас  әйелдер  қысқартылу  тізімінде 
бірінші тұрады.
Осыған  байланысты  отбасының  міндеттемелері  бар  жас  жұмыскерлерге  толық  емес 
жұмыспен  қамтылуды  қосқанда,  жұмыспен  қамтылудың  стандартты  емес  тұрлеріне  жұгіру 
құқығын  заңмен  бекіткен  жөн.  Бұл  жағдайда  осы  жұмыспен  қамту  тұрлері  дәстұрлімен  тең 
дәрежеде ұсынылуы және кепілдендірілген болуы тиіс.
Жастардың  еңбек  нарығын  реттеудің  әлеуметтік  механизмдері  жұйесінде  жастар  үшін, 
бір жағынан, тұрғын үйді жалға немесе сатып алғанда қол жетімді баганы, ал екінші жағынан 
«тіркелгені  ұшін»  алуан  тұрлі  жергілікті  алымдар  алумен  тұжырымдалатын  проблемалардан 
және басқа да тұратын жер таңдауға деген заңаға қарсы шекгеулерден шешімді тұрде бас тар-
туды  талап  ететін  толыққанды  тұрғын  ұй  нарығын  қалыптастыру  механизмдерінен  құралуы 

250
тиіс.  Бұл  жерде  жастар  үшін  жекеменшік  және  жалдамалы,  муниципалды  және  жеке  тұрғын 
үйлерді пайдалану, пайыздық мөлшерлемелері жастардың басым бөлігі үшін қолайлы болатын 
ипотекалық несиелеуді дамыту жағдайларын жасау аса қажет.
Жастардың  еңбек  нарыгын  реттеудін  әлеуметтік  механизмдеріне  жастардың  көші-қонын 
реттеу механизмі де жатады. Жастар, әлеуметтік жік ретінде жалпы көшіп-қонушылар санының 
үлесін  елеулі  көбейтеді  және  көші-қонның  басым  бөлігінін  жастар  құбылысы  ететін  белгілі 
бір сапалық сипаттамаларды иеленген. Жастарға ата-аналарынан бөлініп, өз бетімен тәуелсіз 
тұру тілегі тән. Басқа қалаға немесе тіпті басқа елге көшіп-қону өз бетімен өмір сүруді және 
тәуелсіздікті көбейтеді, жас адамның ересектенуін тездетеді.
Қазіргі жастар халықтың басқа көптеген топтарына қарағанда жоғары бейімделу дәрежесіне 
ие,  бұл  олардың  жаңа  жердегі  өмірді  игеруі  мен  реттеуін  жеңілдетеді.  Сондықтан  мемлекет 
жастардың еңбек нарығындағы көші-қон механизмін реттеу кезінде аталған үдерісті әлеуметтік 
және консулдық қорғауға, оңтайлы салык салуға, қаржы және көлікпен камтамасыз етілуіне, 
заңдық қолдауға және т.б. тұжырымдалған қажетті құкықтық және экономикалық нормалармен 
қамтамасыз ету туралы қамқор болуы тиіс.
Жастардың  көші-қон  деңгейін  төмендету  үшін  жас  адамдар  өздерін  ірі  құрылыста,  тың 
жерлерді игеруде, плотиналар салуда, көпірлер, жолдар, эстакада, мұнай және газ құбырларын 
жұргізу кұрылысында және т.б. жерлерді сынап көру мүмкін болу үшін әлеуметтік жағдайлар 
жасауы қажет.
Әлеуметтік  еңбектін  арқасында  біз  колективтін  бір-бірімен  ара  қатыеасын  тұсінеміз, 
комплекстік әлеуметтік комплекске қарағанда. Структура мен подструктураға жоғары қарағанда, 
қоғамдық ғылым зерттелмеген.Еңбек арқылы адамдардың іс-әрекеті жұреді. 
Жастардың еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік механизмдеріне сондай-ақ кәсіптік білім 
беру  жүйесінің  жұмыс  істеуін  жатқызу  керек.  Қазіргі  жағдайларда  оқу  орындары  өздерінің 
бағдарламаларын еңбек нарығы талаптарына бейімдеуге тырысады. Соңдықтан бұл жерде негізгі 
курсқа қосымша оқушылардың дүниетанымын кеңейтетін немесе көбіне кәсіптік-техникалық, 
орта арнайы және жоғары оқу орындарының бірлескен күшімен жүзеге асырылатын біріктірілген 
бағдарламалар деп аталатынды еңгізу қажет .
Соңғылары түлектерді «оқып-үйренуге», яғни біртіндеп барлық күрделірек мамандықтарды 
игеруге және өз қабылетінің деңгейіне байланысты біліктіліктерін арттыруға үйретуге бағытталуы 
тиіс. Орта кәсіптік білім беру механизмдерінің жүйесін дамыту қазіргі уақытта орта, жоғары, 
жоғарғы оқу орнынан кейінгі кәсіптік және соған сәйкес қосымша білім беру саласында бірыңғай 
саясат жүргізумен байланыстырылған. Орташа кәсіптік білім беру үздіксіз оқу жүйесінің баспал-
дагы және мамандарды көп деңгейлі дайындау жүйесі болып табылады. Нарыктық экономикаға 
көшу жағдайында оның ерекше шарттары мен шаруашылықты жүргізудің жаңа принциптеріне 
сәйкес болатын кәсіптік білім беру жүйесінің әлеуметтік механизмдерін жасауға қажеттілік ту-
ындады.
Нарық экономикасының дәстүрлі түрде жастарды өндіріс алдыңда оқытуға бағдарланған 
және  мәні  бойынша  қолданбалы  міндетке  -жұмысшылар  дайындауга  саятын  кәсіптік  оқыту 
жүйелерінде  елеулі  өзгерістерді  талап  етті.  Қалыптасқан  жағдай  мен  шарттарға  байланысты 
кәсіптік оқыту механизмінің тиімді жұмыс істеуі, жұмыс іздеген немесе жұмысынан айрылған 
немесе қайта окуға мәжбүр жастарды оқыту мен қайта оқытуға кеңейіп жатқан мұқтаждықты 
ескеруі тиіс. Мұнда түрлі инновациялар мен нарық мұқтаждығына бағдарланған кәсіптік окуға 
ынталандыратын жаңа басқару стратегиясы пайда болуы қажет. Бұл жағдай, біздің ойымызша, 
нарықтық экономикага көшу жағдайында кәсіптік оқыту саясатында орталык болуы керек.
Әлеуметтік  серіктестіктің  келесі  механизмі  жұмыскер  мен  жұмыс  беруші  арасындағы 
мүдделерді  келістірумен  және  әлеуметтік-еңбек  қатынастарын  реттеумен  тұжырымдалатын 
әлеуметтік  серіктестік  болып  табылады.  Осы  механизмнің  жұмыс  істеуінің  басты  міндеті 
жеке  үйымдар  деңгейінде  ұжымдық-келісімшарттык  принципті  жасау  және  реттеу  болып  та-
былады. Олардағы жұмыскерлердің тұрлі топтарының, әсіресе кәсіподаққа біріккен, сондай-ак 

251
бірікпеген жастардың мұдделерін толығырак ескеретін ұжымдық шарттарга отыру үшін соған 
сай құқықтық жагдайлар жасау қажет.
Ұжымдық-келісімшарттық  реттеудің  басқа  маңызды  аспектісі  ұйым  деңгейінде 
жұмыскерлердін, оның ішінде жастардың ұйым жағдайы, оның шаруашылық қызметі және т.б. 
туралы ақпараттарға қол жеткізуін камтамасыз ету. Егер жұмыс беруші ұжымдық-келісімшарттық 
қатынастар  бойынша  серіктестерге  нақтылы  акпарат  беруден  бас  тарткан  жағдайда,  кезең-
кезенімен аудит еткізуі керек.
Кәсіпорынньщ  ұжымдық  шартында  жұмыскерлердің  еңбегіне  ақы  төлеу  жағдайларына 
байланысты, жұмыс істемеген уақыттарына кепілдік пен өтемақыны кіргізе отырып, салалық 
және аумақтық келісімдерде еңбекке ақы төлеу бойынша қабылданған барлық әлеуметтік және 
экономкалық  мәселелер  бейнеленуі  тиіс.  Яғни  ұжымдық  келісімшарт  кәсіпорындағы  еңбек 
қарым-қатынасын ретгейтін негізгі занды құжат болуы тиіс. 
Анағұрлым жоғары деңгейлердегі әлеуметтік серіктестік (аумақ, аймақ, сала) екі жақты не-
месе көпжақты кеңестер тұрінде, оның ішінде институционалданған тұрде дамытьшуы мұмкін 
(ұш жақты комиссия, әлеуметтік-экономикалық кеңестер және т.б. тұрінде).
Бір  жағынан,  еңбек  нарығын  реттеудің  әлеуметтік  механизмдерінің  бірі  болып  табы-
латын  әлеуметтік  серіктестік,  өз  кезегінде,  жұмыс  күшінің  бағасын  реттеумен  байланысты 
болғандықтан, негізгі экономикалық механизмдердің бірі болады. 
Қазіргі заманғы жастардың еңбек нарығын реттеудің басқа экономикалық механизмдеріне 
барлық  азаматтарды    жалпы  мемлекеттік  және  аумактық  мұқтаждықтарды  қанағаттандыруға 
қатысуын  қамтамасыз  етуге  шақырған,  жеке  табыстарды    реттеудің  салық  жүйесін  әзірлеп, 
еңгізумен және одан әрі жетілдірумен байланысты шараларды жүзеге асыруды жатқызған жөн.
пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Рынок труда. Учебник // Под ред. Проф.В.С. Буланова и проф. Н.А. Волгина/ Москва: Экзамен, 2000. 25 б.т
2. Әбдирайымова Г.С. Жастар социологиясы. Оқу құралы. Алматы: «Жібек жолы», 2008. – 256 б.
3. Радаев В.В. Экономическая социология. Курс лекций: Учеб. пособие. — М.: Аспект Пресс, 1998. – 368 c.
4. Засловская Т.И., Рывкина Р.В. Социология экономической жизни. Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1991. – 345с.
5. Дорин А.В. Экономическая социология: Учеб. пособие. – Минск: Экоперспектива, 1997. – 254 с. 
Идигеева Д.А.
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедрасының
1-ші курс магистранты
аҚыл-есІ кемтар балалардыҢ бейІмделуІнІҢ 
технологиялары мен ӘдІстерІ
Қоғамдық қатынастардың iзгiлендiруi ең аз қорғалған қоғам мүшелеріне ерекше iлтипаттың 
болуын қарастырады. Жалпы ақыл-есі кемтар балалар проблемасы бар болған, қазіргі таңда да 
бар және біз белгілі шаралар ұйымдастырып, керекті, қажет ететін көмекті көрсетпесек бұл про-
блема болашақта да өрби береді деп ойлаймын.
Ақыл-есі кемтар адамдар – бұл әлеуметтiк қорғалмаған азаматтар тобы . Олардың арала-
рында ерекше орынды балалар алады. Олар құрдастарынан және дәстүрлi бала қуаныштарынан 
алыста өседi. Оларға екiншi сортты адамдардың мәртебесi автоматты жазылып қойылады. Олар 
залалды психикамен және оларды итерген қоршаған ортаға ашумен өседi.
Ақыл-есі  кемтар  балалар  –  өзінің  даму  нормасынан  ауытқып  кеткен,  балалардың 
категориясының бірі.

252
Басқа  елдердiң  көпшiлiгiнде  де,  бiздiң  елде  де  «ақыл-есі  кемтар  бала»  ұғымы,  тiптi  ба-
лалар  тобының  түрлі  құрамы  бойынша,  табанды  қайтымсыз  психикалық  бұзушылықтары 
бар,біріншіден ми қыртысының органикалық бұзылуының бар болумен байланысты интеллек-
туалды дамуын қамтиды. Бұның бәрі балада,оның барлық психикалық қызметiнде табылатын 
әсіресе кенет – білу қабілетінде әр түрлі айқындықпен бейнеленетін ауытқулар,пайда болуын 
ескертеді.
Ақыл-есі  кемтар  баланың  дамуы  өмірдің  алғашқы  күндерінен  бастап  –  ақ,  денсаулығы 
жақсы  балалардың  дамуына  қарағанда  әлде  қайда  айырмашылығы  болады.  Оларда  дене 
құрылысының өсiп-жетiлуінің тоқтауы, ортақ психологиялық селқостықтар, қоршаған ортаға 
деген  қызығушылықтың  азаюы,  артикуляциялық  аппараттың  және  фонематиялық  сыбыстың 
елеулi нашар дамуы атап көрсетіледі. Басқаша айтқанда, оларда көрнекi – әсерлi және ауызша 
–  логикалық  ойлау  дамуында  байланыс  қалыптасады.  Көптеген  ақыл-есі  кемтар  балалар  тек 
4-5  жас  аралығында  ғана  сөйлей  бастайды.  Ақыл-есі  кемтар  балаланың  тілі  өзінің  ең  негізгі 
коммуникативті функциясын орындамайды [1].
Баланың  ақыл-есінің  кемтарлығына  алып  келетін  себептер  әр  түрлі  және  көп. 
Ауытқулар  орталық  жүйке  жүйесiнiң  генетикалық  бұзылулары,құрсақ  iшiндегi  патогендiк 
ықпалдармен,босану кезінде жарақатпен және асфиксиясымен, баланың миына инфекциялар, 
интоксикациялар,  жарақаттардың,тағы  басқа  зиян  келтiретiн  уәкiлдердің  әсері,  дамудың  ерте 
көзеңiнде шарттала алуы мүмкін. 
Міне сондықтан да, бұндай қоғамның мүшелеріне көмек көрсету, олармен жұмыс жасау 
қиын,  дегенмен  шыдамдылық  пен  қайсарлықтың  арқасында  бірталай  жақсы  көрсеткіштерге 
жетуге  болады  деп  ойлаймын.  Бұның  бәрі  әлеуметтік  қызметкердің  қолында,  ол  әлеуметтік 
жұмыстың технологиялары мен әдістері арқылы осындай балалар тобына көп болмаса да аздай 
көмегін тигізеді.
Ондай болса, ақыл-есі кемтар балалармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың технология-
ларына тоқталып өтейін. 
Ал, әлеуметтік жұмыстың технологиясы деп – әлеуметтік қызметкердің өзінің іс әрекетіндегі 
қойылған мақсатына жеткізетін әдістер мен амалдардың жиынтығын айтамыз.
Әлеуметтiк жұмыстың технологиясы – бұл ғылыми бiлiмдер, құралдар, қабылдаулар, әдiстер 
және ұйымдастыру процедураларының әлеуметтiк әсер объектісінің ықшамдауға бағытталған 
жиынтығы.
Әлеуметтiк жұмыстың технологиясы – ұтымды өзгерту әдiстерi және адамдардың тiршiлiк 
әрекетiндегi әлеуметтiк қатынастар және процесстердiң реттеуi туралы бiлiмдердiң жүйесi, со-
нымен бiрге ұтымды өзгерту әдiстерiнiң алгоритм қолдануы және әлеуметтiк процесстер және 
қатынастардың реттеу тәжiрибесi.
Ақыл-есі  кемтар  балалармен  жүргізілетін  әлеуметтiк  жұмыстың  технологиясы  бұл  – 
ақыл-есі кемтар балалардың әр түрлi әлеуметтiк мәселелерiн шешуге бағытталған, әлеуметтiк 
қызметтер,халықты  әлеуметтiк  қорғау  жүйесі  мекемелерi  және  мамандармен  қолданылатын, 
нысананы  көздейтiн,  диагностикалық  –  мерзiмдi  формалар,  әдiстер,  әсерлердiң  қабылдаулар 
жүйесi.
Ақыл-есі кемтар балалармен жүргізілетін әлеуметтiк жұмыстың технологияларының негiзгi 
түрлерi  болып,диагностикалық,  түзету  және  алдын  алу  процедураларының  кешені  кіретін 
әлеуметтiк оңалту және әлеуметтiк бейiмделу табылады [2].
Бейімделудің  ең  ауқымды  түрі  –  психологиялық  бейімделу.  Психолгиялық  бейімделу 
бұл  тұлғаның  ішкі  әлемінің  әлеуметтік  және  әлеуметтік-психологиялық  орта  талаптарына 
адамдардың әлеуметтік функцияларын орындау қызығуларына байланысты қоғамдық өмірдің 
мазмұнына жақындай түсу процесі. Мұны тұлғаның іс-әрекеті мен өмірінің ішкі және сыртқы 
жағдайларының үйлесімділігі, оның әлеуметтік және табиғи ортаны белсенді меңгеруінен көруге 
болады.  

253
Әлеуметтік  бейімделу  –  бұл  әлеуметтік-рөлдік  байланыс  пен  қарым-қатынасқа  ену 
нәтижесінде  тұлғаның  әлеуметтік  нормаларды,  ережелерді,  құндылықтарды,  әлеуметтік 
тәжірибені, әлеуметтік қарым-қатынас пен әрекеттерді меңгеруі.
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі екі деңгейде жүзеге асырылады:
өмірлік іс-әрекеттің әлеуметтік-психологиялық деңгейінде- тұлғаның әртүрлі әлеуметтік-
- 
психолгиялық рөлдерді орындауы кезінде пайда болған тұлғаның қоғамдық-психологиялық бай-
ланысы мен қарым-қатынас жүйесіндегі байланыстың болуы. Сондықтан, тұлғаның әлуметтік-
психологиялық бейімделуін жеке бөліп көрсетеді;
тұлғаның кәсіби, танымдық және басқа іс-әрекеттік байланысы мен қарым-қатынасы бір 
- 
жүйеде қарастырылады.
Тұлғаның  әлеуметтік-психологиялық  бейімделуі  –  бұл  оның  блгілі  бір  әлеуметтік-
психологиялық статусты иемдену және қандай да бір әлеуметтік-психологиялық рөлдік функ-
цияларды меңгеру процесі. 
Әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесі кезінде тұлға өмір мен іс-әрекеттің ішкі және 
сыртқы  жағдайларының  арасындағы  үйлесімділікке  жетуге  ұмтылады.  Ол  неғұрлым  жүзеге 
асқан  сайын  тұлғаның  бейімделуі  жоғарылай  түседі.  Толық  бейімделу  кезінде  қандай  да  бір 
жағдайларда адамның қоршаған орта жағдайлары мен оның іс-әрекетінен берілген психикалық 
іс-әрекет адекваттылығы жүзеге асырылады. 
Тұлғаның бейімделуі мынандай болуы мүмкін:
ішкі, бұл тұлғаның өмір сүру ортасы мен іс-әрекетінің тасымалдануы кезінде оның функ-
- 
ционалды құрылымы түрінде көрінеді. Мұндай жағдайда тұлғаның сыртқы мінез-құлық фор-
малары да, іс-әрекеті де сыртқы орта күтімдеріне және сырттан келетін талаптарға сәйкестеніп 
өзгереді;
сыртқы  (мінез-құлықтық,  ыңғайланушылық),  бұл  кезде  тұлғада  іштей  мазмұнды 
- 
өзгерістер болмайды және ол өз-өзін, өзінің өзбеттілігін сақтайды;
аралас
- 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: